groei, waardecreatie & bedrijfsovername + Waardecreatie Groeien dankzij Japanse managementfilosofie bedrijfs overdracht Hardnekkige familiekwesties VERBORGEN KAMPIOENEN Onbekend, maar wel marktleider SPECIAL INFORMAL INVESTORS Flirten met business angels m a a r t 2 0 1 0 / 9, 9 5 voor professionele ondernemers
Alles over het overnemen van een bedrijf in één dag!
De bodem is bereikt. In 2010 zal de overnamemarkt zich onvermijdelijk herstellen Brookz Overname Barometer, december 2009 Timing is cruciaal bij een succesvolle overnamedeal. Nu de markt de bodem heeft bereikt is 2010 het ideale moment om een bedrijf over te nemen. Dit jaar biedt volop kansen voor een groei-acquisitie, management buy-out of management buy-in! Nationale Overname Dag 2010 De Nationale Overname Dag is een kennis- en netwerk evenement voor (potentiële) overnemers van een bedrijf. De middag bestaat uit een praktijkgericht programma waar u o.a. antwoord krijgt op de volgende vragen: Hoe vind ik een geschikt bedrijf? Wat zijn de huidige financieringsmogelijkheden? Hoe waardeer en beoordeel ik een bedrijf? Welke rol spelen emoties in het onderhandelingsproces? Wat zijn belangrijke fiscale en juridische aspecten? Informatie & inschrijving De Nationale Overname Dag wordt gehouden op woensdag 14 april 2010. De presentatie wordt verzorgd door Bas van Werven van BNR Nieuwsradio. Het programma begint om 12.00 uur en wordt om 18.00 uur afgesloten met een diner-buffet. Kijk voor meer informatie over het programma en de sprekers op www.nationaleovernamedag.nl initiatiefnemers en hoofdsponsor
inhoud 24 Dossier waardecreatie Toen Henny de Haas elektrotechnisch bedrijf Hoppenbrouwers overnam, wilde hij vooral een heldere structuur creëren. Niet zonder resultaat; de omzet groeide van tien miljoen in 2001 naar 23,5 miljoen in 2009. 12 Q&A Fred Bos Wat er bij ons gebeurd is in 2008, iets ergers kun je je als bank nauwelijks voorstellen, aldus Fred Bos, verantwoordelijk voor zowel Commercial als Private Banking bij Fortis. Een gesprek over het herstel van vertrouwen, de markt en de toekomst. special informal 31 investors 42 Wie vroeger investeringskapitaal nodig had kon niet om de bank heen. Nu banken voorzichtiger zijn geworden met investeren, zijn business angels een populair alternatief. 20 Bedrijfsoverdracht Familiebedrijven zijn gesloten bastions. Buitenfamiliale bedrijfsoverdracht, ze moeten er vaak niet aan dénken. Het Centrum van het Familiebedrijf adviseert ondernemers toch verder te kijken dan de bloedband. Verborgen kampioenen Onbekend maakt onbemind. Maar dat geldt niet voor deze hidden champions, die in hun nichemarkt de onbetwiste kampioen zijn. 04 brookz maart 2010
colofon marcel bakker 12 15 mnd 7 Nieuws De Belastingdienst wil een nieuwe relatie met u. Campagne: Koop een bedrijf. Dag van de Overname. 10 Bank 2.0 De eeuwenoude bank Oyens & Van Eeghen heeft een nieuwe directie met een missie. De bankier moet weer de vertrouwenspersoon van de klant worden. 12 Q&A Fred Bos, verantwoordelijk voor zowel Commercial als Private Banking bij Fortis, signaleert weer wat beweging in de overnamemarkt. Een gesprek over het herstel van vertrouwen, de markt en toekomst. deals 16 Deal 01 Marco Driedijk, Lucien Laurijsse en Jelle Gerstel Vlamings 18 Deal 02 Eric Uyttenboogaard Mesa Products International Brookz is een uitgave van Scope Business Media BV Kerkstraat 54 1191 JB Ouderkerk a/d Amstel Directie Walter Vesters, Peter Rikhof Hoofdredactie Peter Rikhof, Pierre de Winter Eindredactie Nicole Gommers Vormgeving Wonderworks, Haarlem Basisontwerp Marjolein Rams Medewerkers Mark van Baal, Peter Bak, Marcel Bakker, Willemijn van Benthem, Martine Berendsen, Martin Dijkstra, Rob Hartgers, Erik Hofstra, Suzanne Karsters, Ben Kuiken, Michel Mees, Dennis Mensink, Karin Quint, Sietske Raaijmakers, Koen van Santvoord, Maria Stijger, André de Vos Marketing Marjolein van Leeuwen Adverteren sales@scopebusinessmedia.nl 32 bazaar 49 Van Lanschot Academie 51 BOBB pagina 52 Vraag & aanbod Koop- en verkoopprofielen van bedrijven, franchises & participaties column 58 Annegien Blokpoel Online Martijn Lub Abonneren Een lidmaatschap op Brookz kost 149 (ex btw). Abonnementen lopen tot wederopzegging tenzij u uiterlijk 2 maanden voor het aflopen van het abonnement hier schriftelijk van afziet. Voor vragen over uw abonnement kunt u bellen naar 020 311 37 99 of schrijf naar Postbus 23, 1190 AA Ouderkerk aan de Amstel voor abonneren, bestellen, adreswijzigingen en opzeggen. elk nummer Druk Kroonpress, Estland Sietske Raaijmakers 16 05 Colofon 06 Voorwoord 2010 Scope Business Media. Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden gekopieerd of verveelvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. maart 2010 brookz 05
redactioneel Pierre De Winter Engelen Is er ooit onderzoek gedaan naar de relatie tussen conjunctuur en temperatuur? Een snelle zoekactie op Google levert in ieder geval weinig resultaat op. Maar nu we (op het moment van schrijven) de derde vriesmaand achtereen zijn ingegaan, terwijl de wereld nog maar net van de grootste economische crisis in de naoorlogse geschiedenis aan het bekomen is, zou je bijna gaan geloven in een causale relatie. Helaas, als straks de lente doorbreekt en de fiscus zich over uw jaarcijfers buigt, zijn de economische problemen nog lang niet voorbij. Hoewel het CPB weer economische groei voorspelt, zal er nog jaren bezuinigd worden om de begroting weer op orde te krijgen. En op de financiële markten is het nog altijd huilen met de pet op. De AEX-index hinkstapspringt langzaam uit het dal, Banken keren in de Angelsaksiche wereld weer vrolijk miljardenbonussen uit, maar de kredietkraan staat nog altijd op druppelstand. En dat gaat ook dit jaar niet beter worden, nu banken verwachten binnenkort te moeten voldoen aan nieuwe financieringsvoorwaarden. Krediet wordt steeds duurder betaald. Als u ondanks die malaise toch investeringsplannen hebt, moet u de bank zeker niet links laten liggen. MT-lid Fred Bos van Fortis Bank Nederland vertelt verderop in dit blad dat zijn bank niets liever wil dan een mooie deal financieren. Reken alleen niet op een ruimhartige behandeling, want die kan zelfs Bos u niet geven. Hoe graag hij ook wil. Wie dan wel? Een participatiemaatschappij? Die speuren inderdaad de markt af op zoek naar koopjes. Vraag is alleen of u de twijfelachtige rol van snoepje van de week wilt spelen. Een venture capital fonds dan? Neem van ons aan: schuldfinanciering is voorlopig geen alternatief, en dat is waarschijnlijk maar goed ook. Blijft over de informal investor, ook wel business angel genoemd. Kapitaalkrachtige lieden, die hun geld dezer dagen nauwelijks zien renderen en wel zin hebben in een avontuurtje met een bedrijf waar ze in geloven. De markt voor informal kapitaal is in Nederland nog onderontwikkeld en juist daarom liggen daar kansen. Om die reden vindt u in dit nummer vanaf pagina 31 een special, gewijd aan informal investors. Met informatie over hoe ze opereren, hoe de markt zich ontwikkelt en vooral: hoe u slim met een informal investor omgaat. Best handig, want zoals u zult lezen: niet alle informals opereren zoals je van een engel mag verwachten. Ps Tot slot stel ik mezelf graag even voor: Aangenaam, Pierre de Winter, de nieuwe hoofdredacteur van Brookz. Na jarenlang te hebben geschreven over business, management en ondernemerschap, bood Peter Rikhof, oprichter van dit blad, me de kans om hoofdredacteur te worden. En die kans heb ik met beide handen gegrepen. Wat kunt u van mij verwachten? Vooralsnog gaan we Brookz maken zoals u het gewend bent. Gericht op ondernemerschap en waardecreatie, in uw taal en vanuit uw belevingswereld. Ik wens u en ons een sterk jaar toe. Pierre de Winter pierre@brookz.nl 06 brookz maart 2010
15 mnd vinden & kopen van een bedrijf p7 Horizontaal toezicht p8 Brits groeikapitaal p9 Psst, bedrijf kopen? p9 Nationale Overname Dag 2010 Belastingvriend ISTOCK De Belastingdienst wil u niet meer alleen achteraf controleren, maar een relatie met u aangaan, gebaseerd op begrip en vertrouwen. Wen er alvast maar aan. Het cijferseizoen is net achter de rug. De Belastingdienst heeft van het gros van de bedrijven als het goed is de jaarcijfers binnen en kan haar zegenrijke werk gaan doen. Leuker kunnen ze het niet maken. Of toch wel? De Nederlandse fiscus is hard bezig aan een charme-offensief richting het bedrijfsleven. En dat offensief zal de komende jaren een heleboel middelgrote en kleinere bedrijven gaan bereiken. Dat offensief luistert naar de naam Horizontaal toezicht. De Belastingdienst heeft altijd een werkwijze gehanteerd die was gebaseerd op een relatie van wantrouwen, vertelt Esther de Leeuw - Senior Beleidsmedewerker bij de Belastingdienst. Daar was kritiek op. Het was ouderwets, niet meer van deze tijd, waarin binnen allerlei bedrijfstakken waarde wordt gecreëerd door nauwere samenwerking in de keten. En het is gewoon inefficiënt, omdat wij als fiscus achteraf allerlei controlewerk doen, dat bij goed overleg vooraf niet nodig is. Control framework Vijf jaar geleden in 2005 werd daarom begonnen met een eerste pilot, onder twintig zeer grote Nederlandse bedrijven. Er werden handhavingsconvenanten opgesteld, waarin werd omschreven hoe fiscus en bedrijf met elkaar om gaan, op basis van wederzijds vertrouwen, transparantie en begrip. En die convenanten werden ondertekend. De bedrijven beloofden te zorgen voor een adequaat tax control framework lees: hun fiscale beheer op orde te hebben en relevante fiscale issues pro-actief aan de Belastingdienst voor te leggen. De Belastingdienst beloofde zijn reactie over voorgelegde fiscale risico s en onduidelijkheden zo snel moge-» maart 2010 brookz 07
15 mnd vinden & kopen van een bedrijf nieuws FINANCE q&a webscan Brits groeikapitaal Nieuwe matching-site voor onder nemers en investeerders Bedrijven zijn er helemaal niet op uit om de fiscus te tillen. Ze willen heus belasting betalen, maar ze willen geen gedoe lijk te geven, de aanslagen zo snel mogelijk na het indienen van de aangifte vast te stellen en er vindt minder intensief toezicht achteraf plaats. In 2007 is onderzocht hoe dat beviel. De deelnemers bleken zeer tevreden. Horizontaal toezicht leidde volgens hen tot een efficiëntere en effectievere werkwijze en zodoende tot een verbetering van het vestigingsklimaat in ons land. Bedrijven zijn er niet op uit om de fiscus te tillen. Ze willen heus belasting betalen, maar ze willen geen gedoe. Het gaat ze om duidelijkheid en de zekerheid dat ze niet na vijf jaar nog eens op het matje geroepen worden voor iets wat bij nader inzien niet klopte, aldus Programmanager Toezicht Kors Kool. Dat is bij die multinationals zo, maar we hebben inmiddels geleerd dat de meeste ondernemers in het MKB er precies zo over denken. Geen verplichting Vandaar dat nu, na de groten de middelgrote en kleinere bedrijven worden benaderd. De Leeuw: Met middelgrote en zeer grote bedrijven sluiten we individuele convenanten. En om de honderdduizenden kleine bedrijven te bereiken, bewandelen we twee verschillende wegen: we sluiten convenanten af met fiscale dienstverleners als de accountants en belastingadviseurs, die deze werkwijze bij hun cliënten introduceren. Daarnaast sluiten we convenanten met brancheverenigingen, waarin we afspraken maken over branchegebonden fiscale knelpunten. Denk aan iets als de afschrijving op een schip in de binnenvaart; zaken waar vaak meningsverschillen over ontstaan. Als daar van tevoren duidelijkheid over bestaat, is er minder gedoe en daar profiteert iedereen van. Overigens is horizontaal toezicht niet verplicht, maar besluit een bedrijf het horizontale traject in te gaan, wat verandert er dan ten opzichte van de oude situatie? Kool: Eigenlijk heel weinig. Je ondertekent het convenant als klein bedrijf bij je accountant, als middelgroot met ons je brengt zonodig je administratie op orde en alles blijft verder hetzelfde. Behalve als er vervolgens iets gebeurt dat een flinke invloed kan hebben op je fiscale lasten. Een overname bijvoorbeeld. Die meld je. We hebben dan vooroverleg, waarin wordt vastgesteld wat de fiscale consequenties zijn en wat de eventuele knelpunten. Die zitten bijvoorbeeld in de waarderingen die aan de activa in het over te nemen bedrijf worden gegeven. De Belastingdienst verschaft daar zo snel mogelijk duidelijkheid over. En als de ondernemer het daarmee oneens is? Dat blijkt niet vaak te gebeuren, maar is er sprake van een fundamenteel fiscaal meningsverschil, dan staat de weg naar de rechter open. Dat is met die grote bedrijven ook een paar keer gebeurd. Lastig, maar die conflicten waren wel kraakhelder en het mooiste was: geen van beide partijen wij noch het bedrijf in kwestie ging politiek gedrag vertonen. De relatie raakte nooit serieus verstoord. Waarom zou je kiezen voor horizontaal toezicht? Ik denk dat heel veel ondernemers geïnteresseerd zijn in een constructieve relatie met de fiscus, zegt Kors Kool. Het biedt duidelijkheid, snelheid en een boel rust. Hoewel er nog wel getoetst wordt door middel van zogenaamd metatoezicht, waarbij steekproefsgewijs het werk van de intermediairs wordt gemonitord. Kool: Helemaal vrij van controle ben je natuurlijk nooit. En wat te doen als je je bedrijf ervoor wilt aanmelden? De Leeuw: Als het goed is gaat dat via de intermediair. Heeft die een convenant met ons afgesloten, dan komen ze er vanzelf mee. Eind vorig jaar werd het nieuwe Britse webplatform Teamup2gether opgericht; the missing link between smart entrepreneurs and savvy investors. Op Teamup2gether kunnen ondernemers hen plannen scherpslijpen en ze aanbieden aan een uitgebreid netwerk van mogelijke investeerders. Nu alle andere routes voor hun geld vooral teleurstellende rendementen opleveren, is het voor kapitaalbezitters in toenemende mate interessant om eens een gokje te wagen in de startersmarkt. Teamup2together zit tussen de partijen in. Het helpt startende ondernemers met een (voorlopig) gratis Business Evaluation Service en biedt hen een uitgebreid netwerk van adviseurs. Daarnaast catert het platform de financiers in de database met duidelijke, professioneel begeleide businessplannen in een helder format. www.teamup2gether.com 08 brookz maart 2010
campagne Psst, bedrijf kopen? Wegens succes geprolongeerd: de actie Koop een bedrijf. Het aantal overnames van kleine en middelgrote bedrijven is in 2009 flink gezakt door de inmiddels bekende financieringsproblemen, maar de markt voor over te nemen bedrijven van met pensioen gaande babyboomers groeit nog altijd gestaag door tot haar demografische maximum, dat rond 2012 wordt verondersteld. Een gat dat economische schade en banenverlies oplevert, en dus aandacht verdient. Vorig jaar november lanceerden zes maatschappelijke organisaties (KvK, VNO-NCW, MKB-Nederland, NOAB, BOBB en NovAA) samen met het ministerie van Economische Zaken de campagne Koop een bedrijf. Met geld van EZ werden door de KvK een brochure en enkele videofilmpjes met praktijkverhalen ontwikkeld en ondergebracht op een speciale website van de Kamer van Koophandel (www.kvk.nl/koop). Die actie lijkt behoorlijk succes te hebben gehad, gezien het aantal van ongeveer 30.000 pageviews en meer dan 10.000 downloads dat in die tweemaandelijkse periode is gehaald. Dat betekent dat er op het gebied van bewustwording echt wel iets is bereikt, meldt marketingmanager Sevkan Cevirgen van de KvK. Alleen is natuurlijk niet te zeggen wat dat in de realiteit oplevert. Vandaar dat de actie wegens succes wordt geprolongeerd. Cevirgen: We hebben de actie per 1 maart verlengd. Dan zal er via de leden van de klankbordgroep die bij deze actie betrokken is ook weer publiciteit worden gegenereerd voor het onderwerp. En is daar nog een meetbare doelstelling aan verbonden? Cevirgen: In ieder geval willen we die 10.000 downloads herhalen, maar we hopen natuurlijk op meer. evenement Nationale Overname Dag 2010 Peter Paul de Vries is een van de twaalf sprekers op de Nationale Overname Dag 2010, het evenement voor (potentiële) overnemers van een bedrijf. Uit onderzoek van de Brookz Overname Barometer in december blijkt dat de bodem van de Nederlandse overnamemarkt inmiddels is bereikt. Daarom is 2010 qua timing een ideaal moment voor individuele ondernemers en investeerders om een bedrijf over te nemen. Reden genoeg voor Brookz en SRA om woensdag 14 april in kasteel De Vanenburg in Putten voor de tweede keer de Nationale Overname Dag te organiseren. Het programma begint vanaf 12.00 uur en bestaat uit plenaire sessies en een aantal workshops die worden verzorgd door kennisexperts van o.a. Fortis Bank Nederland, Ecart Invest, Marktlink, Buyinside, Van Oers Corporate Finance, 2Blegal, Scotwork Benelux en Agentschap NL. Naast een keynote van Peter Paul de Vries, CEO van de beursgenoteerde investeringsmaatschappij Value8, over waardecreatie in het mkb, zal in de workshops dieper worden ingegaan op zaken als search, waardebepaling, due diligence, fiscale & juridische aspecten en onderhandelen. De middag wordt afgesloten met de finale en uitreiking van de SRA-Overname Award, de kwaliteitsprijs voor de meest succesvolle mkbovername in 2008. Onlangs werden de beide regiowinnaars bekend die het 14 april tegen elkaar zullen opnemen. Een onafhankelijke jury selecteerde René Vanhommerig, DGA van bouwonderneming Grausbouw in Brunssum en Ed Magnée, directeur van adviesbureau Alares in Den Haag. De presentatie van de middag is ook dit jaar weer in de vertrouwde handen van Bas van Werven, presenator bij BNR Nieuwsradio. Voor meer informatie: www.nationaleovernamedag.nl marcel bakker maart 2010 brookz 09
15 mnd vinden & kopen van een bedrijf nieuws BANKIEREN nieuws FINANCE q&a Bank 2.0 p i m b a l j e t e n p i e t e r v a n s t e e n b e r g e n maken deel uit van de nieuwe directie van de eeuwenoude bank Oyens & Van Eeghen. Zij gaan onafhankelijk advies geven aan vermogende families en bedrijven, punt. De bankier moet weer de vertrouwenspersoon van de ondernemer worden. Door de economische crisis staat de relatie tussen banken en ondernemers onder spanning. Toen het goed ging kwam de bank graag over de vloer. Een hoger krediet? Geen probleem, maar dan wel inclusief levensverzekering, pensioenregeling of een ander lucratief product. Lucratief voor de bank, welteverstaan. Die gedwongen winkelnering is de reden dat de relatie tussen banken en ondernemers zo onder druk staat, meent Onze klanten bereiken we niet via een folder, dat gaat via via Pieter van Steenbergen, kersvers directielid van Oyens & Van Eeghen en verantwoordelijk voor corporate finance. Ondernemers hebben behoefte aan een sparringpartner die met ze meedenkt. Dat is de kern van bankieren. De meeste grootbanken zijn in deze tijden echter voornamelijk bezig met hun eigen vermogen. Kruisbestuiving Oyens & Van Eeghen zal haar klanten geen producten opdringen om de simpele reden dat ze die niet heeft. Enkele oudbankiers, onder wie Wilco Jiskoot, Jan Kalff, Wiet Pot en Pim Baljet, hebben een corporate finance-tak toegevoegd aan de eeuwenoude bank en willen zich zo profileren als onafhankelijk adviseur voor grotere bedrijven en vermogende families. Oyens & Van Eeghen is natuurlijk geen nieuwe bank. Integendeel. Ze bestaat al sinds 1797, getuige de oude portretten van statige heren in de gang van het moderne kantoor. De afgelopen jaren richtte de bank zich uitsluitend op vermogensbeheer voor een aantal rijke families. Daar Pim Baljet (rechts) en Pieter van Steenbergen. Voegden een corporate finance -tak aan Oyens & Van Eeghen toe. Doelgroep: grotere bedrijven en vermogende families. Motto: Wij verkopen niets, maar zijn vertrouwenspersoon. is nu een corporate finance-afdeling aan toegevoegd die familiebedrijven, de kleinere en middelgrote beursgenoteerde bedrijven en andere privately held companies zal adviseren. De directie verwacht een vruchtbare kruisbestuiving tussen deze twee activiteiten. Vaak zie je dat directeuren en grootaandeelhouders het ondernemen na hun carrière niet kunnen laten. Dat zit nu eenmaal in het DNA van het beestje. En zodra een vermogende klant zakelijk actief wordt, ondersteunen wij hem met onafhankelijk advies, aldus Van Steenbergen. Bijzonder is verder de structuur van de bank. Meer dan 50 procent van het aandelenkapitaal is geplaatst bij onder andere vermogende particulieren. Daarnaast zijn de meeste leden van de Raad van Commissarissen en de directie zelf ook aandeelhouder. Reputatie Van Steenbergen benadrukt dat het feit dat het management in de aandelen participeert de aandacht voor de lange termijn bevordert. Wij willen een klant niet slechts één keer adviseren, maar een relatie met hem opbouwen. Daarom kiezen we ook voor een bescheiden, platte organisatie. De lijnen zijn kort, ook naar het senior management. Enkele namen binnen de nieuwe Raad van Commissarissen waren in het verleden verbonden aan de grote banken. Kunnen wij dat zomaar geloven dat ze het nu echt anders gaan aanpakken? Pim Baljet: Zie het als een kwestie van voortschrijdend inzicht. Ik zie het zo: een aantal van deze mensen zet hun reputatie opnieuw in door zich te verbinden aan deze nieuwe vorm van adviseren omdat ze er in geloven. Begin 2010 zocht Oyens & Van Eeghen de publiciteit om haar bestaan wereldkundig te maken. Als het aan Baljet en Van Steenbergen ligt, blijft het daarbij. Onze klanten bereiken we niet via een folder, dat gaat via via. Maar wie wil kan bellen en krijgt desgewenst binnen een paar minuten een directielid of commissaris aan de lijn. 10 brookz maart 2010 tekst LINDA HUIJSMANS / fotografie SIETSKE RAAIJMAKERS
Meeting Centers Event Centers Hotels Specials Niet in een hokje te plaatsen Regardz neemt de vrijheid om continu te verrassen. Alles is mogelijk. The Ultimate Business Bubble is niet in een hokje te plaatsen. Een training, meerdaagse bijeenkomst of grootschalig evenement? Wij gaan verder dan het creëren van een goed werkklimaat. Als je bij Regardz bent, heb je dat laagdrempelige lekkere gevoel. Je hoeft je geen zorgen te maken of alles wel goed geregeld is. Wij zijn specialist en laten dat graag zien. Op meerdere plaatsen in Nederland. Regardz blijft zelfs niet binnen de muren van de zeventien Hotels, Meeting en Event Centers. Wat is jouw Ultimate Business Bubble? Ga naar regardz.nl en vertel het ons. regardz.nl The Ultimate Business Bubble
vinden & kopen van een bedrijf nieuws FINANCE q&a Fred Bos (1961) trad in dienst bij Fortis Bank Nederland, maakte carrière als manager bij de bedrijfsonderdelen Shipping, Corporate Banking en Transportation en trad in 1998 toe tot het Central Credit Committee. Was een aantal jaren verantwoordelijk voor het risk management bij de bank en trad in 2002 toe tot de directie van Fortis Nederland. Thans is hij in de Raad van Bestuur verantwoordelijk voor Commercial en Private Banking. Daarnaast zit hij in de besturen van Fortis Foundation Nederland en de Groenbank. Fred Bos studeerde rechten aan de Universiteit van Amsterdam 12 brookz maart 2010
Q&A FRED BOS. FORTIS BANK. 15 mnd Wij trekken niet zomaar de stekker uit een bedrijf ook bij fortis bank nederland is bankieren een stuk soberder geworden. Fred Bos, verantwoordelijk voor zowel Commercial als Private Banking, ziet toch nog kans om af en toe een mooie deal te faciliteren. Veel private klanten komen naar mij toe met de vraag: Fred, laat me weten als je iets leuks hebt. Gezien zijn carrièreverloop lijkt Fred Bos niet het soort bankier aan wie we de kredietcrisis te danken hebben. Met een solide achtergrond in het riskmanagement bij Fortis, waar hij in 1991 terecht kwam en in 1998 toetrad tot het central credit committee, oogt Bos als een man die risico s zorgvuldig inschat. Desalniettemin heeft ook hij niet kunnen voorkomen dat Fortis drie jaar geleden een risico aanging dat het nooit meer te boven is gekomen: de gedeelde overname van ABN Amro. Sinds de splitsing van de Belgische bankverzekeraar in een Frans en een Nederlands deel, en het besluit om de Nederlandse tak samen te voegen met datzelfde en al even aangeslagen ABN Amro, is er alweer anderhalf jaar voorbij gegaan. Anderhalf jaar waarin Fortis Bank Nederland de wonden heeft gelikt, aan herstel van het eigen vermogen heeft gewerkt en zoveel mogelijk gepoogd heeft een constructieve rol te spelen richting de bedrijven die het in portefeuille heeft. Want het vertrouwen van de ondernemer zo zal Fred Bos, sinds 2006 in de Raad van Bestuur verantwoordelijk voor zowel commercial als private banking, meerdere malen benadrukken is waar het voor zijn bank allemaal om draait. Banken als de uwe hebben de afgelopen anderhalf jaar menig kredietkraan dichtgedraaid. Terecht of onterecht, veel ondernemers voelden zich in de kou gezet, dus die vertrouwensrelatie waar u het over heeft is nog niet zomaar teruggewonnen. Wat doet Fortis daaraan? Kijk, wat er bij ons gebeurd is in 2008, iets ergers kun je je als bank nauwelijks voorstellen. Maar we hebben vanaf dag één gezegd: wij moeten het vertrouwen als de donder terugwinnen. Dus we zijn volcontinu iedereen gaan informeren: wat zijn wij aan het doen en wat merkt de cliënt daarvan? Er speelde heel veel: Fortis België was weg, de staat ging ons funden en wij moesten zo snel mogelijk gaan herfinancieren. Daar zijn we in geslaagd, overigens ook weer door een deels gegarandeerde financiering vanuit de overheid. Maar je moet wel steeds stapsgewijs uit blijven leggen wat je aan het doen bent. Dat stellen de cliënten heel erg op prijs. Is dat voldoende? Je kunt vertrouwen alleen maar terugwinnen door A niet weg te lopen, B te zorgen dat je met je cliënten in contact staat en C te laten zien dat je er bent. We zijn er gewoon. We zijn er om te financieren en om te herstructureren. En ja, natuurlijk zijn er gevallen waarin de bank zegt: Sorry, hier kunnen we niet meer mee door. Dat zijn meestal net de gevallen die in de pers komen. Ik had nog maar een ton nodig, maar dat doet de bank niet. En nu gaat een familiebedrijf van driehonderd jaar down the drain. Dat is heel vervelend en ik wil het ook niet bagatelliseren, maar vaak zit daar wel iets meer achter dan die ene ton die nog nodig was. Fortis Bank Nederland is er in het geheel niet op uit om zomaar de stekker uit een bedrijf trekken. Dat willen we niet voor de ondernemer, maar elke keer dat we dat doen, kost ook de bank geld. Heeft u zelf nog klanten in portefeuille? Ja, heel veel. Grote en middelgrote bedrijven vooral. Ik heb in mijn eerste periode dat ik Commercial Banking mocht leiden een aantal zogenaamde executive involved-schappen gehad. Daarna heb ik Private Banking geleid en in Risk gezeten. Maar door die» Tekst PETER RIKHOF EN PIERRE DE WINTER / fotografie MARCEL BAKKER maart 2010 brookz 13
15 mnd vinden & kopen van een bedrijf nieuws BANKIEREN q&a functies heen heb ik mijn relaties als executive involved gewoon behouden, waarbij ik continu aanspreekpunt ben gebleven voor die cliënten. Daar zitten ook enkele kleinere bedrijven bij. Een klant kan u op zaterdagavond gewoon bellen... Lachend: Ja hoor, en dat gebeurt ook. Sporadisch natuurlijk, maar het gebeurt. En ik vind ook, als je die relatie hebt, dan moet ik er ook voor hem zijn. Ik vind dat je als bankier die verantwoordelijkheid hebt. Er zit weer wat beweging in de markt. Bedrijven die een kleine oorlogskas hebben kijken naar mindere broeders Je moet niet op zijn stoel gaan zitten, maar je moet wel klankbord kunnen zijn en je moet straks ook met een oplossing kunnen komen als-ie met een vraagstuk zit. Het is niet alleen maar praten, je moet ook doen, en kunnen leveren. Wat is de teneur van de adviezen op dit moment? Heel verschillend. Sommige ondernemers zien het niet meer zo zitten door gebrek aan kapitaal of vanwege hun leeftijd en weten niet meer wat ze met hun bedrijf aan moeten. Maar het is een slecht moment om te verkopen, want je zit in het dieptepunt van de markt. Aan de andere kant zijn er strategische partijen met geld, of private equity-partijen, die nu mooie opportunities zien. Die hebben soms verhoudingsgewijs een mooie prijs voor een bedrijf over, of weten er een goede bestemming voor. Dan kan het nu toch een mooi moment zijn om te verkopen. Hoe kijkt u naar de overnamemarkt op dit moment? 2009 is een heel rustig jaar geweest. Logisch. We kwamen na de klap van eind 2008 in een soort verlamming terecht. Je zag de omzetten terugvallen met 20, 30, soms wel 40 procent. Bedrijven dachten dus niet direct aan overnames en dat hebben we in 2009 gezien. De markt is nu aan het uitbodemen. Ondernemers hebben veel aan hun werkkapitaal gedaan, de voorraden zijn afgenomen en waar mogelijk hebben ze lijnen met de bank afgebouwd. Dat klinkt misschien raar, maar bedrijven zijn sinds eind 2008 heel prudent bezig hun schuldfinanciering terug te brengen. Enerzijds omdat cash koning is en men zich wil indekken tegen nieuwe tegenslagen. Anderzijds omdat ze misschien wel een overname willen doen. Ik zie sinds de afgelopen maanden weer wat beweging in de markt. Het zijn bedrijven die de mogelijkheid hebben gehad om in hun sector een kleine oorlogskas te behouden. Die hebben nu wat geld beschikbaar en kijken naar de mindere broeders die wel heel goed bij hun activiteit passen, maar op de een of andere manier in de problemen zijn gekomen. En wat voor soort deals zijn dat? Tot nu toe zijn dat voornamelijk overnames. Door sterke bedrijven en sporadisch weer private equity partijen. Die laatste hebben gewoon geld en staan te popelen om daar wat mee te doen. Alleen, er is gewoon niet zoveel. Een deel van hun terughoudendheid heeft ook te maken met de problemen die private equity huizen hebben gehad met hun zwaar gefinancierde deals uit 2005, 06 en 07. Ze hebben heel hard aan de vermogenspositie moeten werken. En nu zijn we qua leverage weer terug op de niveaus van 2000 tot 2004. Wat betekent dat? Nu heb je afhankelijk van het soort bedrijf al snel 40, 50 procent eigen vermogen nodig om een overname te kunnen plegen. Tussen 2005 en 2007 kon je voldoen met 20. Schrik niet, ik heb het gezien in de markt. Daar hebben jullie natuurlijk nooit aan meegedaan... Nou, ik moet zeggen dat wij daarin heus een rol hebben gespeeld, maar dat wij bewust een prudent beleid hebben gevoerd. In de eerste plaats omdat we niet met deals met krankzinnig hoge leverage mee wilden doen, ten tweede om niet aan deals mee te doen die niet onder governance-structuren vielen en ten derde om altijd te zorgen dat we een gediversificeerde investeringsportefeuille hadden zonder concentratierisico s. Dat houdt het heel overzichtelijk. Zijn er nog meer partijen die weer actief worden? Informal investors. In die hoek gebeurt van alles. Heel leuk. Er komen veel klanten van Private Banking naar mij toe, van: Fred, vertel me als je iets leuks hebt. Mensen die middelen beschikbaar hebben en te veel hebben verloren in aandelen. Real estate is ook niet meer het snoepje van de week en hedgefunds zien ze nog even niet zitten. Vaak hebben zij affiniteit met ondernemen en vragen dan expliciet: geef me eens iets anders. 14 brookz maart 2010
Daar moet je wel mee oppassen. Als iemand geïnteresseerd is in een bedrijf, moet je ze eerst maar eens met elkaar laten praten en kijken of ze eruit kunnen komen. En pas als er daadwerkelijk een match blijkt te zijn, kunnen wij helpen met de structurering van een dergelijke transactie. Helpen de investeringsregelingen die de overheid in het leven heeft geroepen? Jazeker. Je hebt nu drie vormen waarmee gewerkt wordt: het aloude Borgsstellingskrediet, daar is nu de GO-financiering bij gekomen en in de medische wereld de Go Cure-regeling. Gezien ons marktaandeel maken wij als Fortis Bank Nederland naar verhouding veel gebruik van die regelingen. Van de nieuwe transacties denk ik zo n 10 à 20 procent en zojuist hebben we onze eerste Go Cure-deal gesloten. Wij zien die regelingen echt als een bruikbaar middel; een aantal van die deals had anders niet tot stand kunnen komen. Ondernemers klagen veel over de bank. Maar wat vindt u nou veelgemaakte fouten van ondernemers? Toevallig sprak ik gisteren nog een jonge ondernemer met ontzettend leuke plannen. Die is zijn bedrijf aan het opbouwen, maar kán niet ophouden om te praten over wat-ie allemaal gaat doen: Ik ga naar Duitsland, en ik heb de licence al voor België en ik ga een trainingscenter kopen, enzovoorts. Ik zei: Hou nou even op! Doe nou de dingen waarmee je het fundament van je onderneming versterkt. Het cement daarvan moet helemaal droog zijn. Is dat niet zo, dan hoeft er maar iets te gebeuren, of het begint weer te schuiven. Een ander ook jong - heeft iets opgezet met zijn partner. En dat wordt nu steeds groter. Maar die jongen zit nog zelf dingen in te pakken en gaat in persoon bij z n afnemers langs, terwijl-ie nog altijd een externe boekhouder heeft die de financiën doet. Dat werkt niet. In een dergelijk stadium, als je echt begint te groeien, moet je zorgen dat je een financiële man hebt die jou kan uitdagen. Ik heb legio voorbeelden van bedrijven waar we maar net op tijd bij zijn geweest om het nog drijvende te houden. Dan moest er een extra investeerder bij, moesten we herfinancieren etcetera, want anders was het gewoon echt te veel. Ondernemers kunnen wel roepen om hun bank, maar als ze blijven groeien zonder op het fundament te letten, wordt op een gegeven moment zo n operatie te groot, dan kan dat niet meer. Je moet stap voor stap opereren. Wanneer moeten Fortis en ABN Amro definitief in elkaar geschoven worden? Ja, waar we naar streven, is de juridische fusie op 1 juli. Maar onder allerlei voorbehouden natuurlijk, want deadlines willen nog wel eens opschuiven. Is al bekend welke rol u daar zelf in gaat spelen? Ja, ik ga Risk doen, wat betekent dat ik verantwoordelijk zal zijn voor de kredietbeslissingen. We zullen daar heel goed in de gaten moeten houden welke risico s in global markets worden genomen met de handel in securities, derivaten en al dat soort producten. Want zoiets als eind 2008 is gebeurd, hoop ik niet meer mee te maken. maart 2010 brookz 15
deal 01 Marco Driedijk (37), Lucien Laurijsse (33)en Jelle Gerstel (42). Vlamings. Zaaien en oogsten m a r c o d r i e d i j k, l u c i e n laurijs s e e n j e l l e g e r s t e l kochten Vlamings handelsonderneming in onder meer zaaizaden van hun baas. In het westen van Noord-Brabant, waar uitgestrekte zwarte omgeploegde akkers liggen te wachten tot ze in het voorjaar weer worden ingezaaid, staan op een industrieterrein in Steenbergen loodsen vol stellingen die zakken zaaigoed en vaten onkruidbestrijdingsmiddelen bevatten. In het kantoor ernaast zitten Marco Driedijk, algemeen directeur, en Lucien Laurijsse, commercieel directeur van handelsonderneming Vlamings. De onderneming voorziet boeren uit de omgeving van zaaizaden, pootaardappelen, gewasbeschermingsmiddelen, kunstmest en alle andere middelen die ze nodig hebben om hun landbouwgrond optimaal te benutten. De derde eigenaar, Jelle Gerstel, neemt het bedrijfsleiderschap over in de tweede vestiging in De Mortel, een dorp aan de andere kant van Brabant. In juli 2009, vier jaar na de eerste gesprekken, namen de drie oud-werknemers Vlamings en AgroCentrum over van hun baas: directeur-eigenaar Harry Vlamings (63). In eerste instantie lieten de partijen hun accountants onderhandelen. Maar die onderhandelingen liepen stuk, met name op de overnameprijs. Als drie sleutelfiguren een management buy-out willen doen, is de prijsbepaling moeilijk. Zeker bij een handelsbedrijf waar bijna alle waarde in het personeel zit, dus ook in de kopers zelf. Je gaat niet de hoofdprijs voor jezelf betalen, zegt Laureijsse. Financiering Na een half jaartje adempauze haalden de drie aspirant-ondernemers overnamespecialist Van Oers Corporate Finance er bij. We zijn helemaal opnieuw begonnen, zegt Driedijk. De eigenaar bleek nog andere wensen te hebben. Hij wilde betrokken blijven, de panden houden en verhuren, en hij wilde een garantie voor de toekomst van zijn personeel. Allemaal zaken die wij wel konden bieden, terwijl partijen van buiten niets wilden garanderen. Harry Vlamings heeft nu nog een kantoor waar hij een paar dagen per week zit als adviseur. Eind 2008 waren ze eruit, maar het in orde maken van het Overname 2 juli 2009 personeel 25 medewerkers omzet 21 miljoen euro deal MBO, drie keer 33 procent van de aandelen overnamebedrag meer dan vijf miljoen euro financiering eigen geld (overwaarde hypotheek en spaargeld), banklening (ongeveer driekwart), investeerder uit dezelfde branche (minderheidsbelang) papierwerk, bijvoorbeeld milieuvergunningen, kostte nog een half jaar. De financiering van de overnamesom kwam van de ING Bank, Heyboer een vergelijkbaar bedrijf in Flevoland dat een minderheidsbelang nam en van de drie ondernemers. Alledrie betaalden ze naar vermogen, maar allemaal kregen ze 33 procent van de aandelen van de controlerende holding. De verschillen in inleg worden met rente verrekend. Het essentiële uitgangspunt was: allen evenveel zeggenschap en samen een meerderheidsbelang. Drie banken wilden financieren. Een goed businessplan, drie ondernemers die bedrijf en branche door en door kennen en die een maximaal financieel commitment aangaan, gaf samengevat de doorslag, vertelt Laurijsse. In juli zetten ze hun handtekeningen, vier jaar na de eerste verkennende gesprekken. Die tijd heb je bij een familiebedrijf nodig om op goede voet verder te kunnen met de vorige eigenaar, zegt Laurijsse. Groei In 2007, het jaar voor de overname, was de omzet 17 miljoen euro. Tijdens de overnameperiode liep die naar 21 miljoen in 2009. Vandaar dat werd afgesproken de overname met terugwerkende kracht op 1 januari 2008 te laten plaatsvinden. Die omzetgroei was ook aan onze inspanningen te danken. Door de overnamedatum met terugwerkende kracht te laten plaatsvinden, hoef je niet voor je eigen waardecreatie tijdens de overnameperiode te betalen, zegt Laurijsse. De ondernemers denken de komende jaren gestaag door te kunnen groeien door te investeren in de kennis van hun medewerkers. Dertien teeltadviseurs, meer dan de helft van het personeel, lopen continu op het land of in de kas om boeren en tuinders bij te staan. Hun vrijblijvende advies genereert de verkoop van de handelsonderneming. Laurijsse en Driedijk sluiten groei door een overname niet uit. We houden onze ogen open voor bedrijven uit de omgeving, die op de markt komen. Er zijn nog veel familiebedrijven in deze sector. 16 brookz maart 2010 tekst mark van baal / fotografie sietske raaijmakers
Marco Driedijk (37) en Lucien Laurijsse (33) opleiding Hogere Agrarische School waren teeltadviseur en manager maart 2010 brookz 17
deal 02 Eric Uyttenboogaard. Mesa Products. Handelaar telkens wanneer eric uyttenboogaard in loondienst een deal sloot, dacht hij: en ík dan? Een eigen zaak moest daar verandering in brengen. Hoewel het overnametraject van een bedrijf soms wel tot anderhalf jaar in beslag neemt, was de deal rond Mesa Products International binnen vier maanden beklonken. Beide partijen wilden de snelheid er in houden, zegt de kersverse eigenaar Eric Uyttenboogaard (45). En er was een grote wil aanwezig om er samen uit te komen. Het vooraanzicht van het platte bedrijfspand verraadt niet dat Mesa een groothandel in consumentenproducten is. De overvolle stellages in de magazijnen van het Doetinchemse bedrijf laten echter een ander beeld zien. Dozen met producten voor het huishouden, fitness en persoonlijke verzorging staan opgestapeld, klaar voor verzending naar bouwmarkten, winkels en thuiswinkels zoals Tel Sell. Ik vind het belangrijk dat producten een verhaal vertellen. Daarom maakt Mesa ook presentatievideo s van producten die bijvoorbeeld te zien zijn op home shopping-kanalen. Deal Gedeeltelijke management buy-in voor procent (oud-eigenaar 50 procent) Bedrijf Mesa Products International in Doetinchem Intermediair AenF Partners Overnamedatum 1 januari 2010 Personeel 10 medewerkers Financiering Winst uit vorige onderneming, spaargeld, 50 procent belang oud-eigenaar en banklening Opvolging Na een carrière als senior buyer bij Schoenenreus en Koopman International had Uyttenboogaard eigenlijk genoeg van het in dienst zijn. Wanneer ik een mooie deal maakte voor het bedrijf, dacht ik: en ik dan? Na een paar gesprekken met te koop staande bedrijven, kwam Mesa op zijn pad. We wisselden onze profielen uit en tijdens een kop koffie bleek dat we op dezelfde lijn zaten. Voormalig eigenaar Jan Messing (63) zette het bedrijf in de etalage omdat hij geen geschikte opvolger vond en hij de pensioengerechtigde leeftijd naderde. Maar helemaal uit beeld verdwijnen doet de oprichter van Mesa (nog) niet. De management buy-in van Uyttenboogaard gaat namelijk in twee stappen; momenteel hebben de oude en nieuwe eigenaar elk een 50 procentbelang. Over vijf jaar moet Uyttenboogaard het restant van de aandelen verwerven en alleen aan het roer staan. De gedeeltelijke mbi is een bewuste keuze. Bij een overname kent de nieuwe eigenaar niet alle ins en outs van het bedrijf, verklaart Uyttenboogaard. Als oprichter wil Messing graag zijn kennis delen, want hij wil zijn kindje goed achter laten. Een bedrijf vanaf nul opbouwen zag Uyttenboogaard niet zitten. Ik koop liever een rijdende trein dan met een stilstaande trein beginnen, want dan ben je eerder bij het volgende station. Omdat het lastig blijft om de financiering van een mbi rond te krijgen, stapte Uyttenboogaard met het financieringsmemorandum van intermediair AenF Partners en zijn businessplan naar vijf banken. Wat bleek? Vier banken zagen de financiering van de overname zitten. Uiteindelijk is Rabobank met ABN Amro op een neuslengte achterstand de bankier geworden. De persoonlijke benadering en de financieringsvorm gaven de doorslag. Ondanks de goede klik tussen Messing en Uyttenboogaard bleef de deal tot de laatste dag van het vorige jaar spannend. Er waren weinig hobbels op de weg, maar op 31 december onderhandelden we nog wel over de laatste punten, verklapt de nieuwe eigenaar. Dat ging over relatieve begrippen, zoals hoeveel de inventaris waard is. Chinese troep Een vereiste was dat Messings opvolger ervaring had met het zaken doen in Azië, want Mesa importeert ruim 95 procent van de producten uit dat continent. Uyttenboogaard voldeed daar door zijn Aziatische ervaring als senior buyer helemaal aan. Samen reisden ze naar het Verre Oosten om kennis te maken met leveranciers. De ervaring met Azië heb je écht nodig, bezweert Uyttenboogaard. Het is een heel andere cultuur en dat merk je wanneer je zaken doet met Aziatische bedrijven. Belangrijkste reden dat het Achterhoekse bedrijf de producten uit Azië haalt, is uiteraard het feit dat de loonkosten op die manier laag blijven. Maar het vooroordeel dat er daardoor troep uit Azië komt, wuift Uyttenboogaard weg. Je ziet dat de kwaliteitsstandaard steeds hoger wordt. Er komt allang geen rotzooi meer uit China. 18 brookz maart 2010 tekst wietze willem mulder / fotografie marcel bakker
Eric Uyttenboogaard (45) Opleiding Hoger Management Programma van Business School Nederland Was Inkoper bij Schoenenreus en Koopman International maart 2010 brookz 19
bedrijfsoverdracht Een hardnekkige familiekwestie familiebedrijven zien buitenfamiliale bedrijfsoverdracht vaak niet zitten en sluiten andere mogelijkheden voor overname uit. Het Centrum van het Familiebedrijf wil alternatieven onder de aandacht brengen. De kans op een interessante overdracht is een stuk groter als je geen oogkleppen op hebt. Bedrijfsoverdracht buiten de familie, een goed alternatief? Zo luidt de titel van de Familiebedrijvenbarometer 2009, die het Centrum van het Familiebedrijf (CFB) recent publiceerde. In samenwerking met ING en BDO heeft CFB onderzocht in hoeverre de recessie van invloed is op de wijze waarop ondernemers hun bedrijf willen verkopen. Als het aan de onderzoekers ligt, is het antwoord op de onderzoeksvraag volmondig ja. Althans, indien er (nog) geen geschikte opvolger klaar staat, biedt overdracht buiten de familie zeker uitkomst. Of het nu om een fusie of overname gaat, om overdracht aan een extern management team (management buy in) of om verkoop aan werknemers (management buy out). Toch vindt bedrijfsoverdracht bij familiebedrijven als het aan de ondernemer ligt gewoon binnen de familie plaats. Erfelijk Dat is toch wel een van de meest opvallende zaken die we zijn tegengekomen: de wens die veel ondernemers koesteren om het bedrijf binnen de familie over te dragen, waarbij zij andere mogelijkheden uitsluiten, zegt Ilse Matser, directeur van het CFB. De helft van de familieoverdragers tot 55 jaar staat open voor een buitenfamiliale overdracht. Van de overdragers boven de 55 jaar is dit slechts een kwart. Naarmate je ouder wordt, sta je veel minder open voor een extern bod. Dat intrigeert mij, zegt Alexander Thomassen, Senior Projectmanager Financial Advisory Services bij ING. Je zou juist alle opties moeten openhouden als je al wat meer op leeftijd bent. Volgens Thomassen staan jonge ondernemers er veel zakelijker in. Zij herkennen hun eigen ondernemerszin in anderen en staan overal voor open. Thomassen had verwacht dat er veel meer mbo s zouden plaatsvinden. Het aantal overdrachten binnen de familie neemt namelijk al jaren langzaam af. Ondernemerschap is nu eenmaal niet erfelijk. Bovendien is het ook als iemand voldoende gekwalificeerd is en het ondernemerschap in zich heeft maar de vraag of hij of zij er zin in heeft. Toch zien veel ondernemers de mbo over het hoofd. Dat geldt overigens niet voor alle eigenaren. Vooral ondernemers die hun bedrijf niet als familiebedrijf bestempelen, staan open voor mbo s en mbi s. Zij geven vaak leiding aan bedrijven met minder dan twintig medewerkers en zijn veelal relatief jong. Dit is een indicatie dat buitenfamiliale overdrachten in de toekomst aan terrein winnen. Vertraging De om zich heen maaiende crisis was eigenlijk aanleiding om de markt voor bedrijfsoverdrachten in het mkb weer eens onder de loep te nemen. We voelden op onze klompen aan dat er iets zou gebeuren in de overnamemarkt, zegt Thomassen. Veel ondernemers hadden net drie hele mooie jaren gehad en toen moesten zij met hun bedrijf ineens terug naar de focus. Alle hens aan dek! Bedrijfsoverdracht is voor veel ondernemers iets waar ze pas erg laat over nadenken. De crisis heeft alleen maar gezorgd voor nog meer uitstel. Eén op de vier respondenten die binnen drie jaar wil overdragen, geeft aan dat de recessie zorgt voor vertraging van de overdracht. Matser: Ondernemers vinden het normaal al moeilijk hun bedrijf over te dragen. Nu is dat nog sterker. Heel begrijpe 20 brookz maart 2010 tekst dennis mensink / fotografie istockphoto
lijk overigens. Ze willen nu gewoon hun hoofd boven water houden en geven prioriteit aan de dagelijkse bedrijfsvoering en het behouden van klanten. Het idee van een overdracht is maar luxe in tijden van recessie. Richting klanten of de bank is het trouwens ook niet logisch om het schip nu te verlaten. De verwachting is dat in de jaren na de recessie duidelijk meer overdrachten plaatsvinden. Dalende waarde Op ondernemers die de vijftig reeds enige tijd gepasseerd zijn en net voor zichzelf hadden besloten het bedrijf van de hand te doen binnen of buiten de familie heeft de crisis misschien wel de grootste invloed gehad, stelt Thomassen. Als de verdiensten dalen, daalt de waarde van de onderneming ook. Dat betekent dat de opbrengst van de onderneming lager is en dus het opgebouwde pensioen een stuk lager uitvalt. Daar is lang niet iedere ondernemer zich echter van bewust, blijkt wel uit de familiebedrijvenbarometer. Weinig ondernemers weten precies wat hun bedrijf waard is. Dit geldt vooral voor de ondernemers die een overdracht buiten de familie wensen; slechts één op de vier zegt een goed beeld te hebben van de marktwaarde. Veel familiebedrijven denken dat hun onderneming een vaste waarde vertegenwoordigt, maar dat is niet het geval, waarschuwt Thomassen. In crisistijd is hun onderneming toch echt minder waard. Net als op de beurs eigenlijk. Economische voor- en tegenspoed heeft wel degelijk veel invloed op de waarde van de onderneming. Het gaat ook hier om vraag en aanbod. Meefinancierende ondernemer Voor managementteams is een lagere bedrijfswaardering juist een uitgelezen mogelijkheid om het bedrijf over te nemen van hun baas. Het bedrijf is immers goedkoop. Als de ondernemer hier al voor open staat, is het overigens nog de vraag of dit lukt. Financiering is nogal eens het knelpunt. Dat is altijd al zo geweest, ook toen het nog beter ging met de economie, maar momenteel werkt dit nog meer remmend, zegt Matser, tevens Lector familiebedrijven aan Hogeschool Windesheim. Thomassen: De mbo heeft als probleem dat de kopers nauwelijks eigen middelen hebben om in te brengen. Elke overdracht met geleend geld heeft een flinke inbreng van eigen vermogen nodig, om de lasten voor de onderneming dragelijk te houden. Een trend die in crisistijd zijn opwachting heeft gemaakt, is die van de meefinancierende overdrager. Een aanzienlijk deel van de ondernemers staat positief tegenover het idee om financieel bij te springen om de overname mogelijk te maken, en niet alleen bij overdracht binnen de familie. Zo is veertig procent van de overdragers bereid met zijn geld bijvoorbeeld via een achtergestelde lening maart 2010 brookz 21
bedrijfsoverdracht Kijk goed naar écht alternatieve opties, bij voor beeld een zoon en een manager die het bedrijf samen over nemen een mbi of mbo mogelijk te maken. Daardoor staan de banken ook eerder open voor financiering. Als het gaat om een kapitaalintensief bedrijf kan het bijna niet anders dan dat de ondernemer meefinanciert, benadrukt Matser. Ze wijst er wel op dat het zittende bestuur en het nieuwe bestuur goede afspraken moeten maken. Zo moet er een Raad van Advies worden opgericht, waar ook de overdrager in zit. Alternatieven Zowel banken als advocaten en accountants richten zich volgens Thomassen te veel op de technische aspecten van overdracht, terwijl het eigenlijk om de emotionele kant gaat. Na de overdracht word je niet meer gebeld, je zit niet meer in de circuits. Ze zeggen wel: je moet vijf jaar uittrekken voor de bedrijfsoverdracht. Ik zeg op mijn beurt: daarvan heb je er vier nodig om aan het idee te wennen dat je het bedrijf straks niet meer leidt. De technische kant is binnen een jaar op te tuigen. Juist de emotionele betrokkenheid van ondernemers die al jaren of decennia alles op alles hebben gezet om van hun bedrijf een succes te maken, leidt ertoe dat veel van hen het bedrijf liever binnen de familie houden. Indien er een geschikte opvolger binnen de familie is, kan de overdracht vaak ook in crisistijd gewoon doorgang vinden, aldus de onderzoekers. Dat gebeurt immers veelal met gesloten beurzen, waardoor geen overnamefinanciering nodig is. Het CFB wil alternatieven van de overname door een familielid onder de aandacht brengen. Een mbi of een mbo kan beslist uitkomst bieden. In de praktijk betekent het overigens niet dat je zomaar de hoofdprijs vangt voor je bedrijf als je het buiten de familie verkoopt, zegt Matser. Tot voor kort was het bovendien een stuk eenvoudiger om je bedrijf te verkopen aan strategische partijen. Thomassen: Vaak krijgen ondernemers niet de hoogste prijs als zij hun bedrijf verkopen aan medewerkers. Zij moeten geld lenen bij banken of kapitaal ophalen bij investeerders. Strategische partijen betalen daarentegen een zogenaamde strategische premie. Oogkleppen Niettemin is de kans op een interessante overdracht volgens de CFB-directeur een stuk groter als je geen oogkleppen op hebt en alle opties open laat. Kijk ook goed naar écht alternatieve opties. Bijvoorbeeld een zoon en een manager die het bedrijf samen overnemen. Wees creatief bij het bedenken van scenario s. Ook binnen de familie overdragen is dan een goede, bewuste keuze. Staat u open voor overdracht buiten de familie? 10% 30% 7% 49% Bron: CFB n Nee, ik sta hier niet voor open: 49% n Ja, ik sta open voor een overname: 30% n Ja, ik sta open voor een mbi: 10% n Ja, ik sta open voor een mbo: 7% Facts De gemiddelde familiebedrijfondernemer is 55 jaar oud. Een aanzienlijk deel van deze babyboomers wil zijn bedrijf binnen nu en tien jaar verkopen/overdragen. In het jaar 2009 zijn er veel minder bedrijven verkocht. De enkeling die zijn onderneming wel van de hand deed, deed dit wellicht om gezondheidsredenen of om een verliesgevende tak af te stoten. 6 procent van alle ondernemingen is momenteel bezig met de overdracht. 40 procent van alle ondernemingen heeft al eens eerder een overdracht meegemaakt zowel binnen als buiten het familiebedrijf. 22 brookz maart 2010