Nawoord Alles overziend werd het langzaam duidelijk waarom het verleden Hans la Bastide langzaam heeft gesloopt. De worsteling van Bahrum Shah met zijn God, is een worsteling met het recht te mogen beslissen over het leven van anderen. Tijdens zijn MP periode in Batavia moet er het een en ander zijn voorgevallen, wat hem zijn leven lang blijft achtervolgen. Het zal zeer waarschijnlijk een (of meerdere) standrechtelijke executie(s) zijn geweest, door hem uitgevoerd, zie Afbeelding 16. In zijn roman laat hij deze persoon weer herleven en vertelt hij dat de executie mislukte. De vondst van de afgrijselijk vermoorde jonge vrouw uit Afbeelding 15 is een verklaring, een verantwoording voor die executie. Dat hij deze persoon, die hij executeert, in zijn verhaal juist degene laat zijn die die vrouw heeft omgebracht, zij het onder dwang, geeft aan hoe zeer hij verward was door dit alles: wie was nu verantwoordelijk voor wat?. Cornel Lumiere schrijft (blz 65 ev): Van alle factoren die in het leven van een gevangene meespeelden was het vooral ANGST, die je kapot maakte. Angst voor honger, angst voor ziekte, angst om gewond te raken of angst voor de wreedheden van de Jappen, angst voor vuil en voor de afgrijselijke eentonigheid, angst voor de dood. De honger van vandaag voelde je net zo erg als die van gisteren en er was weinig hoop voor de volgende dag. Eric Lomax schrijft (blz 276 ev): (Zo n 30 jaar na de oorlog: ) Het viel degene waarvan ik het meeste hield, steeds moeilijker met me te leven. Een ex-gevangene kan, na ettelijke tientallen jaren van vergeten, anderen voor raadsels stellen en angst aanjagen. Het is voor anderen onmogelijk je te helpen je met je verleden te verzoenen als dat verleden een opeenstapeling van traumatische herinneringen en woedende vernedering is en de toekomst uitsluitend nog een broedplaats van wraakzucht. Bij tijd en wijle raakten mijn eigen goede eigenschappen en ik ben zelfbewust genoeg om te weten dat ik die heb bijna overspoeld door een plostelinge opwelling van angstige woede. Ik hoefde maar even een klank in een stem te horen die me niet aanstond of ik sloot alle luiken. Dit maakte het moeilijke me een manier voor te stellen om mijn wonden te helen. René Schäfer schrijft: In de hoop dat ook anderen afrekenen met haatgevoelens jegens onze vijanden uit de Tweede Wereldoorlog, wil ik proberen het antwoord te geven op de mij zo vaak gestelde vraag: "Hoe is het mogelijk de Japanse gruwelen te vergeven en vergeten, na alles wat is meegemaakt in de Japanse kampen?". Het einde van de oorlog bracht de Nederlandse krijgsgevangenen wel het einde van hun verblijf in de kampen, maar geenszins vrede en thuiskomst. Er brak een nieuwe tijd van geweld aan, maar de gruwelen die daaruit voortkwamen werden niet gepleegd 118 van 144
door vreemdelingen, Japanners en Duitsers, maar door landgenoten. Nederlanders en Indonesiërs, en weer waren burgers het slachtoffer. De centrale vraag: hoe verwerk je deze gigantische tegenstrijdigheid? november 2002, Jan Bakker 119 van 144
Geraadpleegde boeken 1. "Het Koninkrijk der Nederlanden in de tweede wereldoorlog", dr L. de Jong, 11a - 11b - 11c, "Nederlands Indie", I, Tweede Helft 2. "De Verre Oorlog", N. Beets, Boom, Meppel, 1981 3. "Nederlands-Indie 1940-1946", Jacob Zwaan, 3 delen: dl 1, "Gouvernementeel intermezzo 1940-1942" dl 2, " Japans intermezzo 1942-1945" dl 3, "Geallieerd intermezzo 1945-1946" Omniboek Den Haag, 1980 4. "Het Oostindisch Kampsydroom", Rudy Kousbroek, Meulenhof, 1992 5. "Werkers aan de Burmaspoorweg", H.L. Leffelaar/E. van Witsen, Uitgeverij 't Wever, Franeker, 1982 6. Krijgsgevangenen in de Pacific oorlog, E. van Witsen, Uitgeverij t Wever, Franeker, 1971 7. Nederlandsch Indie onder Japanse Bezetting, prof dr I.J. Brugmans ea, Uitgeverij T Wevers bv, Franeker 8. Prisoners of the Japanese in World War II, Waterford, 1994 9. Tjampoer Marechéplisie, de Bataafsche Leeuw, 10. Gedenkboek van het K.N.I.L. 1911-1961, Vereniging Madjoe, drukkerij G.J. van Amerongen & Co, Amersfoort 11. De spoorwegman, Eric Lomax, Meulenhof Kritak, Amsterdam 1995 12. Tolk achter prikkeldraad, mr J. Rookmaker, Uitgeverij t Wever bv, Franeker, 1987 13. De Tolk, krijgsgevangene aan de River Kwai, Cornel Lumiere, Uitgeverij Hollandia, 1991 14. "Verborgen Dageraad", Joop Hulsbus, uitgeverij Hollandia, 1988 15. "Voorhouters tussen oorlog en bevrijding", hoofdstuk 24: "Mijn krijgsgevangenschap" door J.F. v.d. Hoek, het Spectrum Sassenheim, 1990 120 van 144
16. "Vrouwenkamp op Java", Gon Boissevain & Lennie van Empel, de Bataafsche Leeuw, Amsterdam 1991 17. Fukuoka 9, Arts in krijgsgevangenschap, M.M. Hilfman, Bohn, Scheltema & Holkema, Utrecht / Antwerpen, 1985 18. "Terug naar Fukuoka 14, krijgsgevangene in Nagasaki", René Schäfer, Uitgeverij Jan Mets, Amsterdam, 1985 19. Fat man in Nagasaki, dr. J. Stellingwerff, Uitgeverij T. Wever bv, Franeker, 1980 20. "Soldatendominee", J.C. Hamel, Uitgeverij T. Wever bv, Franeker, tweede uitgebreide druk, 1975 21. Bushido, J.M. Cannoo, A.W. Sijthoff s Uitgeversmaatschappij nv, tweede druk, Leiden 1947 22. De Japanse bezetting in dagboeken, Vrouwenkamp Ambarawa 6, Mariska Heijmans, Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Uitgeverij Bert Bakker, 2001. 23. Het Koninklijk Nederlandsch Indisch Leger in den strijd tegen Japan, Uitgegeven door NV. Leiter Nijpels 24. Burma Spoorweg, Clifford Kinvig, Standaard Uitgeverij Antwerpen Utrecht 1975 25. Schakel tussen twee werelden, repatrierings- en troepenschepen naar en van Indie, A. Lagendijk, De Bataafsche Leeuw, Amsterdam 1991 26. "Indonesie Reisatlas", Gottmer Reisgidsen, Intermap bv Enschede, 1988 27. Overzichtskaart der Ondernemingen, RCMA, Oostkust van Sumatra, schaal 1:250000, jaartal onbekend 28. Autowegen-Atlas van Java, Madoera, Bali, Uitgave A.C. Nix & Co, Bandoeng, geschat 1935 29. "3 Jaren Indisch Natuurleven", Elfde verslag van de Nederlandsch-Indische Vereeniging tot Natuurbescherming 1936-1938, Batavia 1939 30. "Science and Scientists in the Netherlands Indies", Pieter Honig & Frans Verdoorn, New York 1945 31. A fieldguide to the Birds of Borneo, Sumatra, Java and Bali, Oxford University Press, reprint 1997. In de eindnoten wordt verwezen naar de gekleurde platen in dit boek volgens Pl xx. 121 van 144
32. Schoolatlas van Nederlandsch Indië, 22 e herziene druk, JB Wolters Groningen- Batavia, door W. van Gelder en C. Lekkerkerker, 1938. 122 van 144