Zwg door Cees Zeker Weten Goed. Zeker Weten Goed. 05 October Psychologische roman Eerste uitgave Flaptekst

Transcriptie

1 Zwg door Cees Zeker Weten Goed Zeker Weten Goed 05 October 2018 Auteur Genre Reggie Baay Psychologische roman Eerste uitgave 2018 Flaptekst Nederlands-Indië, Een jonge man tekent voor het koloniale leger en komt vervolgens in Japanse krijgsgevangenschap terecht waar hij dwangarbeid moet verrichten aan de beruchte Birma-Siamspoorlijn. Als hij na drieënhalf jaar van ontberingen wordt bevrijd en de draad van zijn leven weer hoopt op te pakken, wordt hij aansluitend een volgende oorlog in gestuurd: de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog die in zijn geboorteland is losgebarsten. Als na de Politionele Acties in december 1949 de soevereiniteits-overdracht plaatsvindt en hij met zijn prille gezin naar Nederland vlucht wordt hij geconfronteerd met herinneringen en trauma s. Die strijd wordt er niet gemakkelijker op als blijkt dat zijn zoon de ogen van de vijand als een kaïnsteken zijn leven lang met zich mee zal moeten voeren. Het kind met de Japanse ogen is een documentaire (anti-)oorlogsroman over de gruwelijke en onontkoombare gevolgen van de oorlog. Maar het is ook een roman over de veerkracht van de mens die, hoe wreed het lot ook is, altijd blijft zoeken naar manieren om te overleven. Eerste zin Hij zit voorover, alsof hij niet kan wachten. Zijn lippen plooien zich voorzichtig tot een glimlach, maar het is vooral de blik in zijn ogen waardoor ik als een magneet wordt aangezogen.het is ene blik die ik niet ken: vrolijk schalks zelfs. Samenvatting OPMERKING VOORAF De roman is een dikke pil met veel details. Die passen niet allemaal in deze samenvatting. Er is door mij voor gekozen om alleen de hoofdlijnen in kaart te brengen. Ook de gruweldaden worden niet expliciet beschreven. I NEDERLAND In het eerste hoofdstuk dat eigenlijk de functie van een proloog heeft, stelt de ik-verteller (Reggie Baay) dat er in zijn familie van Indische afkomst tijdens verjaardagen en bijeenkomsten in Nederland eigenlijk nooit over de verschrikking van de voorbije oorlog werd verteld. Dat waren familiegeheimen en er rustte een groot taboe op. Maar hij vindt op een dag een doos van zijn ouders met veel fotonegatieven en andere documenten en dan wil hij de reconstructie van de geschiedenis van zijn ouders vertellen. Dat doet hij vooral voor zijn zes jaar oudere min of meer gehandicapte broer E. die hij in het vervolg Bestebroer noemt. Hij zal als de roman klaar is het verhaal over zijn ouders aan zijn broer voorlezen. Pagina 1 van 6

2 II SIAM * THAILAND In 1919 wordt Pa geboren op Midden-Java. In 1938 moet hij zich melden voor militaire dienst. Als de oorlog met Japan uitbreekt, (1942)wordt hij overgeplaatst naar Thailand (destijds Siam genoemd) om daar onder het schrikbewind van de Japanse overheersers te werken aan de beruchte Birmaspoorweg. Door de verzengende hitte, het ultiem zware werk, de uitbrekende dodelijke ziektes sterven veel jonge mannen. De ik-verteller bezoekt later (2015) The bridge over the River Kwai (veel te toeristisch) en het ere kerkhof in Kanchanaburi (Noot samensteller verslag: Ik ben er in 2009 ook geweest en ik herken de ervaringen van Baay heel goed) Ook Pa wordt ziek, maar hij overleeft het Japanse kamp waar vele folteringen plaats vonden. Later wordt hij door de Australiërs bevrijd, maar voor deze Indo-Europeanen geldt dat ze zich daarna moeten melden in Indië, omdat de binnenlandse bevolking daar een vrijheidsoorlog tegen Nederland heeft opgezet. Deze KNIL-militairen worden per boot overgebracht naar het eiland Bali. Hij ziet voor zichzelf weinig toekomst, want zijn verloofde is hem niet trouw gebleven en is met een andere man getrouwd. De strijders hebben zich verenigd onder de naam het het logo van Gadjah Merah (rode olifant) III BALI Tijdens de bootreis komen bij de meeste soldaten de angstdromen over de meegemaakte verschrikkingen in Siam terug. Ze worden vaak gillend wakker. Onderweg sterven kameraden aan ziektes en gektes. Zelfs bij het aanmeren in Soerabaja gebeurt dat. Ze ondervinden meteen de gevolgen van een echte guerrillaoorlog. De vijand is vaak onzichtbaar in de jungle, waardoor de Nederlandse soldaten in paniek raken en in het wilde weg schieten en dus onschuldige burgerslachtoffers maken. De Nederlandse troepen die voornamelijk uit ex-krijgsgevangenen bestaan treden wreed op tegen de opstandelingen die ze als terroristen beschouwen. Maar de oorspronkelijke Indo's die in het KNIL vechten, worden door de Nederlanders vernederd, slecht behandeld en gediscrimineerd. Dat zijn soms boerenpummels die zich aangemeld hebben. IV SUMATRA De ik-verteller bezoekt ook Sumatra. Hij ontmoet hier Indonesiërs die graag verder willen voorleven onder het motto: "Laat het verleden maar rusten." Er zijn namelijk aan weerszijden veel oorlogsmisdaden gepleegd en het heeft geen zin elkaar daarvan te beschuldigen. Pa merkt dat veel Nederlandse soldaten doordraaien door hun rotte oorlogservaringen. Het zijn soms heel jonge boerenknullen die daar in een vreemd land moeten vechten. De situatie is erg gespannen. Het bestand wordt enkele keren geschonden. Er vallen veel slachtoffers. De oude mensen die de verteller in het heden interviewt, vertellen over duizenden burgerslachtoffers onder wie vrouwen en kinderen en standrechtelijke executies. Pa vertelt dat de normen onder de soldaten vervagen. Ze stelen van elkaar er is over en weer sprake van verraad. Hij vertelt ook over de gruwelijke dood die een jonge Hollandse soldaat ondergaat. V SUMATRA-JAVA Pagina 2 van 6

3 In 1947 is er de Eerste Politionele actie (aanval van het Nederlandse leger op de opstandelingen). Pa doet er aan mee, maar als zijn directe kameraad wordt neergeschoten, raakt hij in razernij en schiet op alles wat beweegt. Ze steken met hun groep soldaten hele dorpen in de fik. De nachtmerries keren terug. Als hij van de commandant zijn ouders mag bezoeken, hoort hij dat zijn broer aan de andere kant vecht. Een absurd idee: de oorlog scheidt ook families. Daarna heeft Pa het gehad. Hij legt de wapens neer en wordt kok. In plaats van blikvoedsel zorgt hij voor vers Indisch eten. Sommige Hollanders pikken het niet en dan kookt hij ook Hollands voedsel. Maar de kwaliteit is altijd goed. Maar in de keuken is hij ook wel een tirannetje. Ook vertelt de ik-figuur over de Vijfdaagse Oorlog die eigenlijk alleen maar werd gevoerd om de oliebelangen (BPM) van Nederland veilig te stellen. In Nederlandse bronnen wordt daar nooit uitvoerig over verteld. Het werd afgedaan als een incident, terwijl er duizenden slachtoffers werden gemaakt. VI CELEBES-SULAWESIE Eerst wordt het verhaal van de moeder van de ik-figuur verteld. In 1926 geboren. Ze is 16 jaar als Japan het land binnenvalt. Haar vader is wegenbouwer en mag voor de Jappen werken. Dat geeft faciliteiten. (De ik-verteller vindt met hulp van een gids het graf van zijn grootouders en hij ziet nu voor het eerst de data van hun leven) De moeder van de latere moeder van de verteller wordt verkracht door een Japanner en er vinden ook hier op Celebes veel gruweldaden plaats (verkrachtingen, executies, standrechtelijke moordpartijen). Weigeraars van de wraakmaatregelen tegen de inlanders worden streng gestraft. Maar veel wordt weggestopt in de politieke doofpot. Alleen linkse partijen kaarten het in Nederland aan, maar worden niet echt serieus genomen. Pa gaat met zijn kameraad Meijer mee naar huis en ziet daar een wondermooi meisje. Hij doet haar later een aanzoek en ze stemt in. Ze vertelt ooit tegen haar zoon dat zijn vader toen al heel gek deed. Kort daarna is de Tweede Politionele actie. Het eerste kind E. wordt tijdens die actie geboren, maar hij heeft zuurstofgebrek bij de geboorte en hij is bovendien een kind met Japanse ogen. Hij maakt nooit geluid. De internationale politiek gaat zich met het conflict bemoeien en Indonesië wordt in 1949 onafhankelijk onder Soekarno. De Indo-KNIL-militairen mogen kiezen. Pa Baay kiest voor Nederland en met de boot (SS Atlantis) worden ze in 1950 gerepatrieerd. VII NEDERLAND Maar er wacht hun geen warm welkom. De KNIL-militairen worden gediscrimineerd en achtergesteld in het zoeken bij een woning. Weggestopt in kampen als Westerbork of kleine dorpen als Oude Wetering waar de familie Baay terechtkomt, kunnen ze nauwelijks integreren. De meesten hebben oorlogstrauma's, last van nachtmerries, gektes. Velen plegen zelfmoord. Op een schoolreünie hoort de ik-verteller dat hij vroeger in de klas ook zo'n onhandelbaar en vervelend kind was. Hij kan zich er niets van herinneren. Wel van de woede-aanvallen van zijn oudere broer. Ze worden erg streng opgevoed; eten mag nooit weggegooid worden; ze moeten als kind heel veel eten. De ik-verteller hoort een keer het verhaal over zijn tante Fanny die gruwelijk verkracht werd door groepen Japanners en daarna door Indonesiërs. Ze was 52 jaar toen ze doodongelukkig stierf. Maar tijdens familiebijeenkomsten Pagina 3 van 6

4 (kumpulans) worden alleen de leuke verhalen verteld. De oorlog blijft een groot taboe. Broer E. (Bestebroer) vertoont erg afwijkend gedrag. Op school kan hij vaak niet in bedwang worden gehouden. Hij vliegt ook wel eens zijn vader aan en kleine broer Reggie moet het ook vaak ontgelden met fysieke kwellingen. Jonge verpleegkundigen denken dat ze het allemaal wel weten. Pa wordt daarom woedend. Zijn beste vriend uit Thailand werpt zich thuis op als verdediger van de Indo-belangen. Maar die vindt geen politiek gehoor. Dan breekt die man en hij staat alleen maar dagelijks op om te gaan vissen. Op een dag loopt hij het water van het kanaal in Groningen in. Pa neemt de strijd van hem over, maar alle verzoeken om financiële ondersteuning worden door de regering afgewezen. Dan neemt hij ontslag uit het leger. Hij krijgt bericht van een oorlogspensioen van ongeveer 3000 gulden per jaar. Hij zweert daarna woedend dat zijn nazaten nooit in het leger zullen mogen. VIII EPILOOG Reggie vertelt verder over het leven van zijn zwijgzame ouders. Twintig jaar geleden is zijn vader aan een hersenbloeding overleden. Zijn moeder stierf 14 jaar later. Ze heeft eigenlijk nooit een gelukkig leven (en huwelijk) gehad, maar ze klaagde niet. Reggie benadrukt in deze epiloog nog eens de gruwelen van de oorlog en het familieleven dat door taboes wordt gekenmerkt. Daarom heeft hij het boek geschreven en hij zal het gaan voorlezen aan Bestebroer. Motto Met slechts een vale maan als baken reist de zon naar een nieuwe dag. Anoniem Opdracht Voor E. ( De broer van de schrijver) Titelverklaring Al op blz. 9 wordt de titel aangeduid. "En dan kijk ik naar het argeloze kind dat tussen hen in zit: het mysterieuze kind met de Japanse ogen." Het kind met de Japanse ogen is het getraumatiseerde broertje van de schrijver. Hij werd in 1949 geboren en had tot schrik van zijn ouders Japanse ogen. De verwijten van de omstanders waren in die tijd natuurlijk dat E. een kind van een Japanse soldaat zou zijn. Structuur & perspectief De lijvige roman wordt onderverdeeld in VIII Delen waarvan de laatste de titel epiloog meekrijgt. Alle andere delen van de roman verwijzen naar een plaats bijv. Nederland, Siam-Thailand, Bali etc. Nederland krijgt twee hoofdstukken, maar de functie van het eerste hoofdstuk is m.i. die van een proloog. Na de epiloog komt er nog een woordenlijst met verklarende woorden uit het Indonesisch, opdat de lezer de tekst goed kan volgen. Dat doen natuurlijk veel schrijvers die over een dergelijk onderwerp schrijven. Maar zelf kijk ik er tijdens het lezen nooit naar. Ik vind het niet prettig om uit het verhaal gehaald te worden. Maar voor andere lezers is Pagina 4 van 6

5 het misschien wel fijn. Er is sprake van een ik-verteller die achteraf vertelt. De roman is eigenlijk een autobiografie en het genre is zowel roman als documentaire (non-fictie). De ik-verteller vertelt in het verhaalheden als hij op bezoek is in Thailand (het vroegere Siam) en op Bali en Sumatra in de ik-figuur. Hij onderneemt een queeste naar het verleden van zijn ouders. Daarnaast wordt in hoofdstuk 2 t/m VI het verhaal verteld van zijn vader die in de hij-vorm verslag doet van wat hij tijdens de oorlog heeft meegemaakt. De vertelvorm is die van de personale verteller, maar toch is er daarvoor iets te veel vertelafstand. Daardoor komt ook een alwetende verteller in beeld in die hoofdstukken van het verleden. Er is eigenlijk veel minder sprake van een roman dan een boek met de genre-aanduiding non-fictie. Het is een mengeling van beide genres. De gehele roman wordt opgedragen aan broertje E. (in de roman Bestebroer genoemd). Een geestelijk min of meer gehandicapte jongen die zelden praat. De ik-verteller zal het hele verhaal aan zijn broer voorlezen. Dat zegt hij in het eerste hoofdstuk, maar ook in de epiloog. Omdat heden (de reis van de ik-verteller) en verleden ( de lotgevallen van zijn ouders) elkaar steeds afwisselen is er sprake van een niet-chronologisch verteld verhaal. Decor Het verhaalheden vertelt over de reizen die de verteller (Reggie Baay) in de 21e eeuw naar Thailand, Bali, Sumatra en Celebes maakt. Hij bezoekt met hulp van inheemse gidsen historische plaatsen waar zijn vader en later ook zijn moeder geleefd hebben. Hij doet dat in de jaren Dat is ongeveer 70 jaar nadat zijn ouders de verschrikkelijke oorlog hebben meegemaakt. De aanleiding voor de queeste van de zoon is het vinden van een doos met fotonegatieven en andere documenten. Want zijn ouders, maar ook andere familieleden, repten bijna nooit over wat hun was overkomen. Dat was een typische karaktertrek van de mensen die in Indië zijn geweest. Het verleden vertelt vanaf 1942 wat er met de vader van de verteller is gebeurd. De eerste drieënhalf jaar werkte hij onder de Japanse bezetter aan de Birmaspoorlijn in Thailand (Siam). Na de capitulatie van Japan moet hij in het leger dienen op Bali, Sumatra, Java en Celebes. Zijn vrouw, de moeder van de verteller woonde op Sulewesie. [ Terwijl ik het boek van Baay las, voltrek zich in die week net een tsunami, waardoor het decor wel erg dichtbij kwam) In 1950 vertrekt het gezin Baay naar Nederland met het ss Atlantis. In het op één na laatste hoofdstuk doet Baay verslag van de vernederingen, en de discriminatie die deze teruggekeerde strijders in Nederland ten deel viel. Het gezin woonde in Oude Wetering (een dorp vlak bij Leiden) Vader Baay stierf in 1996 en de moeder van de verteller veertien jaar later. De in totaal vertelde tijd is dus van tot Stijl De stijl van dit boek heeft toch meer weg van een non-fictieboek dan van een psychologische roman. Er staan in de stukken tekst van Pa's verleden dan ook niet veel dialogen, maar er wordt wel veel informatie gegeven. Voor zo'n dikke pil valt ook het aantal gebruikte metaforen tegen. Er is waarschijnlijk ook in de psyche van de schrijver een innerlijke strijd geweest wat hij moest kiezen als genre. In feite is hij er tussen in gaan zitten: roman (fictie) of geschiedschrijving (non-fictie). Dat wil helemaal niet zeggen dat het verhaal niet spannend is. Maar het is meer een journalistieke prestatie dan een creatieve. Pagina 5 van 6

6 Slotzin Daarom, lieve E, mijn Bestebroer, ga ik nu dit verhaal van pa, van ma, van jou en van de oorlog hardop aan je voorlezen. Beoordeling Een interessant boek over een groot taboe in de Nederlandse geschiedschrijving. Ook ik weet als Hollandse jongen (geboren in 1950 ) weinig over de dekolonisatie-oorlog van Indonesië. Ook bij ons thuis werd er nauwelijks over gesproken, wel over de gruwelen van die gemene Duitsers. Er zijn ook ooms van mij in Indië geweest, maar ook zij vertelden nooit over oorlogshandelingen. Politiek gezien werd het oorlogsverleden in de doofpot gestopt. De naar Nederland teruggekeerde soldaten (bijv. Molukkers) werden hier gediscrimineerd en achtergesteld bij het kiezen van werk, loon of een woning. De gijzelingen van de Molukkers (jaren 70) komen nu toch in een ander perspectief te staan. De verdienste van Baay met dit boek is dat hij helder uit de doeken doet wat er in die tijd in Indië ie gebeurd en hoe de nazaten van de soldaten met een taboe op het verleden werden opgezadeld. Baay schrijft spannend, maar ik kon het zelf niet opbrengen om het boek in één ruk uit te lezen. Dat hoeft natuurlijk niet altijd, maar ik had tijd nodig om de gebeurtenissen tussen de verschillende hoofdstukken en episoden te verwerken. Daarnaast ben ik op dezelfde plekken in Thailand geweest als Reggie Baay en dan herleeft de geschiedenis van de Birmaspoorlijn zeker. Het zou me niet verbazen als dit boek van Baay een plaats krijgt in de geschiedschrijving van Nederland. Scholieren zouden er ook kennis van moeten nemen, maar het is zeker geen gemakkelijk boek voor hen. Ik kan me daarnaast heel goed voorstellen dat het boek een onderwerp van gesprek zal zijn in leesclubjes. Navrant vond ik ook dat op het moment dat ik het boek las en aan het hoofdstuk over Sulawesie begon er in diezelfde week een tsunami over het eiland raasde. Ik had daarvoor nog nooit van Sulawesie gehoord. Pagina 6 van 6