Zwg door Cees Zeker Weten Goed. Zeker Weten Goed. 27 April Psychologische roman, Biografie Eerste uitgave Flaptekst

Transcriptie

1 Zwg door Cees Zeker Weten Goed Zeker Weten Goed 27 April 2017 Auteur Genre Alfred Birney Psychologische roman, Biografie Eerste uitgave 2016 Flaptekst Voor een Helmondse schoenmakersdochter, een Indische voormalige oorlogstolk en hun zoon de verteller bestaat er geen heden. Er is alleen een belast verleden: de jeugd van de moeder tijdens de Tweede Wereldoorlog in Brabant; de jeugd van de vader, die na de oorlog van Oost-Java naar Nederland vlucht; en de jeugd van de verteller die, geterroriseerd door zijn paranoïde vader, zijn tienerjaren op een internaat doorbrengt. Jarenlang zal hij zijn ouders achtervolgen met vragen over de oorlog, die ook hij als een zware last met zich meedraagt. Hun verhalen zijn spannend, hilarisch, gruwelijk, treurig en rauw. Hun onderlinge verhouding is afwijkend: ze zijn eerder tot elkaar veroordeeld dan dat ze een liefhebbende band hebben, met de herinnering als hun gezamenlijke vijand. Eerste zin Als jongeman zag mijn vader in Soerabaja de "vliegende sigaren"van de Japanse luchtmacht zijn ouderlijk huis bombarderen, hij zag Japanse soldaten burgers onthoofden, hij werd gemarteld wegens sabotage in dienst van het zogenaamde Vernielingskorps en in een ijzeren kist onder de brandende zon te smoren gelegd,...( enz. enz. De eerste zin is namelijk anderhalve bladzijde lang) Samenvatting Er gebeurt in deze lijvige roman heel veel: er zijn veel kleine hoofdstukken met gedetailleerde ervaringen. Dat geldt speciaal voor deel IV waarin de vader heel gedetailleerd zijn gruwelijke memoires beschrijft. Dat kan in een boekverslag als dit niet allemaal beschreven worden. Daarom een samenvatting op hoofdlijnen. En dan is die nog lang genoeg. Deel I Spekkoek (blz ) De ik-verteller is zoon Alan Nolan die vertelt over het verleden van zijn vader. Na de oorlog in Indië is die vader naar Nederland teruggekeerd, bang omdat hij op een dodenlijst van Soekarno stond. Hij correspondeerde daarvóór al met een dik Helmonds meisje, maakte haar zwanger en trouwde met haar. Hij is niet thuis als zijn vrouw een tweeling baart (Alan en Philip) en is helemaal geen leuke vader. Hij slaat zijn vrouw en later ook zijn vijf kinderen. Zijn excuus is dat hij dan ineens een aanval van blinde haat over zich voelt komen. (mata gelap). Arto Nolan was een onwettig kind van een Chinese moeder en een Schotse vader die hem nooit had erkend en flink rondneukte in Indië. Hij groeit op met zijn ruwe broers op Java en die slaan hem ook vaak, omdat ze vinden dat je je later op die manier beter in het leven kunt handhaven. Arto heeft zijn memoires later bij terugkomt in Nederland op zijn Remington geramd. Hij werd in zijn jeugd kaalkop genoemd en hij had een leuke jeugd, totdat de Japanners in Pagina 1 van 6

2 de Tweede Wereldoorlog Nederlands-Indië bezetten. Deel II Samoerai (blz ) Arto is nog maar een jongen van 15 als de Japanners Java bezetten en hij vecht met de inlanders mee tegen de wrede Japanse bezetters. Die martelen en folteren en gooien opstandelingen in het water als krokodillenvoer. Arto ziet wreedheden: een jongetje dat speelt, wordt een hand afgehakt. Mannen worden onthoofd en vrouwen verkracht of doen dienst als callgirl (de beruchte troostmeisjes). Arto kan echter ook zijn gewelddadige ei kwijt en hij doodt diverse verraders. Als hij een keer door de Japanners wordt opgepakt, koopt een oom hem vrij. Wanneer hij ziet dat Japanners een blonde vrouw onthoofden, neemt hij ook wraak op de daders. Hij verzamelt informatie door Japanse vliegers met drank uit te horen en speelt de informatie door aan de inlichtingendiensten. Ook op een andere manier pleegt hij verzet: hij moet fietsen maken in een Japanse fabriek, maar last de onderdelen zo slecht aan elkaar dat de soldaten door hun fiets zakken. Hij wordt verraden, opgepakt en gemarteld. Na de capitulatie van Japan (o.a. door de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki) richt de woede van de Indonesiërs zich op de Nederlandse kolonialen. Het is de beruchte Bersiapperiode waarin Arto Nolan vanaf het begin eigenlijk de zijde van de Nederlanders kiest en daardoor in conflict komt met de jongens met wie hij daarvóór tegen de Japanners vocht. Deel III Spekkoek (blz ) Bij terugkomst in Nederland is Arto heel wreed tegen zijn zoons die hij vaak mishandelt en slaat met een kabel. Hij heeft dan weer last van zijn blinde woede die ineens opduikt. Hij brengt de nachten door, rammend op zijn Remington. Later wordt duidelijk dat hij op die momenten zijn memoires uit Indië heeft getypt. Alan haatte zijn vader tot op het bot. Zijn vader bewaart ook heel fanatiek een Indische gevechtsdolk. (zie deel 4) Als hij weer eens heeft uitgehaald worden de kinderen in diverse internaten ondergebracht. Vader mag hen in het begin nauwelijks bezoeken, maar hij wil dat wel en hij vecht jarenlange strijd tegen de instanties. Daarentegen komt de moeder maar weinig langs. Ze heeft een nieuwe minnaar (ome Willem). De verteller mag een keer drie weken naar een gastgezin in Drenthe om de zomervakantie door te brengen. Het is er saai en gek genoeg verlangt hij naar zijn internaat. Als hij daar weer wat uithaalt, wordt hij naar een streng strafkamp in Arnhem gestuurd, waar hij het heel zwaar heeft en tussen criminele pubers zit. Later keert hij weer terug naar zijn internaat, maar ook hij doet dan dingen die niet door de beugel kunnen. Als hij in een isoleercel zit, krijgt hij 's nachts bezoek van een begeleidster en ze hebben een seksuele relatie totdat de leidster verdwijnt. Daarna mag hij uit het internaat, en hij keert terug naar zijn vader die hem verwijtend vraagt :"waarom heb je mij ooit verlaten.?" Het contact blijft slecht en zijn vader geeft hem weinig geld om rond te komen. Dan zoekt Alan contact met ome Willem, de minnaar van zijn moeder, die wel aardig tegen hem is. Van Ome Willem krijgt hij de boeken van zijn vader die hij over Indonesië heeft geschreven. Hij leest ze en is verbijsterd door de gruwelijkheden die hij te lezen krijgt. Hij doet later de boeken van zijn vader bij hem door de brievenbus. Deel IV De tolk van Soerabaja (blz ) Arto Nolan ziet na de bevrijding de haat van de Indonesiërs, eerst tegen de Japanners maar later ook tegen de Nederlanders. Indonesië wil onafhankelijkheid en de Bersiapperiode breekt aan. Merdeka (Vrij) is het toverwoord. Hij ziet verschrikkelijke lynchpartijen en zijn Indonesische vrienden waarschuwen hem dat hij niet de kant van de Nederlanders moet kiezen. Ze vragen hem aan de zijde van de opstandelingen te vechten. Maar Groot- Brittannië krijgt na de oorlog de mondiale taak orde op zaken te stellen. Arto zal hun kant kiezen. Hij weet dat Engelsen opstomen naar Soerabaja. Van zijn oom krijgt hij een giftige en vervloekte dolk waarmee hij al mensen doodt. Hij meldt zich als tolk aan bij de Engelse legerleiding. Hij raakt ook in contact met vooraanstaande Nederlanders op Java. Eén daarvan wil hem graag koppelen aan zijn mooie dochter Truusje, maar Arto voelt daar Pagina 2 van 6

3 niets voor. Hij wil geen seks met haar en laat haar in de steek. Hij meldt zich aan bij het onderdeel mariniers. Officieel is hij tolk, maar hij doet veel meer dan dat. Hij gaat ook veel mee als voorpost en vecht mee in de voorste linies. Hij begaat ook gruwelijkheden: doodt mensen met geweer en bajonet. Hij mag om bij te komen een maandje verlof naar Bali waar veel hoeren zijn om zich te vermaken met de soldaten. Maar er heersen daardoor erg veel geslachtsziekten. Arto houdt zich koest. Daarna breekt de tijd aan van de Politionele Acties (zoals Nederland de naoorlogse gewelddadigheden eufemistisch heeft genoemd) Hij doodt weer veel inlanders (o.a de gruwelijke passage over de moord op moeder en kind). Hij gaat flink te keer en hij bericht daarover niets naar huis (moeder en broers) waardoor men thuis denkt dat hij gesneuveld is. Ineens staat hij weer levend voor hun neus. Een van zijn opdrachten is een gevangenentransport per trein te begeleiden: Arto doet verslag en doodt enkele gevangenen die willen vluchten. Hij moet voor de krijgsraad verschijnen maar wordt vrijgesproken. Hij heeft hoge vrienden. Bij een ander transport (Lijkentrein) worden nog meer gruwelijkheden begaan. Daarvan worden de begeleiders wel gestraft. Arto wil met zijn Nederlandse bewondering voorgaan in de strijd. Ook bij de Tweede Politionele Actie wil hij actief zijn in de strijd. Maar hij krijgt te horen van bekenden dat hij op een dodenlijst staat van Soekarno en men raadt hem aan naar Nederland te gaan. Hij neemt emotioneel afscheid van zijn familie en gaat met het s.s. Grote Beer naar Nederland. Deel V Spekkoek (blz ) Zoon Alan bekijkt het verleden(de geschriften) van zijn vader schamper en cynisch. Hij haat zijn vader heel erg. De man is op zijn 65e naar Spanje geëmigreerd. (1990) Hij heeft ook daar diverse vrouwen het hoofd op hol gejaagd en hen weer in de steek gelaten (Duitse, Zweedse, Portugese, Spaanse). Nooit bezoekt hij zijn vader in Spanje; alleen zijn oudste zus doet dat. Alan geeft af op het tolk-zijn van zijn vader. Hij bekvecht er met zijn tweelingbroer Philip over, via een webcam en via de mail. Is er sprake van fictie of werkelijkheid? Heeft zijn vader zijn rol erger gemaakt dan het was? Dat is de vraag die Alan kwelt. Zijn broer gaat er luchtiger mee om en zal de zaak laten onderzoeken. Hij weet documenten op te duiken over de gevangenentransporten (de Spooktrein en de Lijkentrein). Er is verschil in beschrijven in de versie van Arto en die van de overheid. Ook weet Philip in documenten te achterhalen dat zijn vader eigenlijk veel meer dan een tolk was en tot een speciale eenheid behoorde. Dan ineens komt het bericht dat Arto in Spanje op zijn 80e verjaardag is overleden. (Is het zelfmoord?) Hij wordt in Spanje begraven. Alan haat zijn vader nog steeds. Hij zal na een paar jaar het lijk laten opgraven en het laten cremeren. De as zal hij dan verstrooien in de rivier die door Soerabaja stroomt. Hij heeft zijn vader de slechte jeugd en de mishandelingen niet vergeven, maar hij besluit eindelijk de strijd tegen hem op te geven. Een late berusting. Op het moment dat zijn vader sterft is Alan 54 jaar. Motto There are no mistakes in life Some people say It is true sometimes You can see it that way Bob Dylan ( Man in the Long Black Coat, 1989) Pagina 3 van 6

4 Opdracht In memoriam mijn ouders, ooit de kaalkop en het kamerolifantje (Met de kaalkop wordt de vader en met het kamerolifantje de moeder van de verteller aangeduid.) De ondertitel luidt: Waarin de herinneringen van een kamerolifantje, de memoires van een oorlogstolk gehamerd op een schrijfmachine, onderbroken met verhalen, brieven en gemopper van de oudste zoon, becommentarieerd door zijn broer. Titelverklaring "De tolk van Java" verwijst naar de functie die de vader van de verteller Arto Nolan uitoefende toen hij in Nederlands-Indië woonde. Het vierde deel van de roman heet "De tolk van Soerabaja". Die plaats ligt op Java. Maar in de memoires die Arto Nolan achterlaat aan zijn zoon, wordt beschreven dat de vader eigenlijk veel meer is geweest dan een tolk. Hij nam deel aan de Politionele Acties van het Nederlandse leger en vermoordde daar ook veel inlanders die de strijdbijl tegen de Nederlanders hadden opgegraven. Structuur & perspectief De roman is ingedeeld in Vijf delen. Drie daarvan heten Spekkoek. Deel I Spekkoek (blz ) Deel II Samoerai (blz ) Deel III Spekkoek (blz ) Deel IV De tolk van Soerabaja (blz ) Deel V Spekkoek (blz ) Alle delen worden onderverdeeld in relatief kleine hoofdstukken, die alle een titel hebben. De delen "Spekkoek"worden eigenlijk verteld door de ik-verteller Alan Nolan, de zoon van de man om wie het draait. Hij heeft de memoires van zijn vader gekregen en gelezen: die worden in deel II en deel IV verteld in de ik-vorm door Arto Nolan of de Arend, zoals de kinderen hun vader noemen. Die laatste twee delen gaan over de toestand in Nederlands-Indië tijdens de Japanse bezetting en de Bersiapperiode na de Tweede Wereldoorlog. Vader Arto heeft die perioden na de oorlog in Nederland op zijn Remington geramd en dat is dus eigenlijk gedaan in een achterafperspectief. De zoon Alan vertelt in de delen Spekkoek over zijn jeugd, over de plaatsing in een internaat en de periode dat zijn vader naar Spanje is geëmigreerd en hij met zijn broer bakkelei over de waarheid van de memoires. Opvallend is wel dat in deel I ook de memoires van de moeder (herinneringen van het het kamerolifantje) en van de vader (memoires van de kaalkop) worden ingelast. Een goede reden voor die structuuropzet heb ik niet kunnen vinden. Decor In de delen Spekkoek die de zoon vertelt is het decor vooral in en rondom Den Haag. Veel mensen die uit Indië kwamen, kregen bij terugkeer naar Nederland een woning in Den Haag. Daar is de zoon dus opgegroeid met een moeder die uit Helmond kwam. Omdat zijn vader de kinderen mishandelde is een deel van deel II Spekkoek gesitueerd in een internaat dat ook in de buurt van Den Haag is gevestigd. In de twee delen die met de vader als verteller over het Indische verleden gaan, is het decor vooral het eiland Java en Pagina 4 van 6

5 in het bijzonder de omgeving van Soerabaja. Daar vocht Arto Nolan tegen de Japanners en de Indonesiërs. In deel drie Spekkoek vertelt Alan Nolan dat zijn vader naar Malaga is geëmigreerd, maar daar gaat hij zelf niet heen, zodat dit decor alleen op de achtergrond een rol speelt. De tijd van de Indische hoofdstukken zijn de perioden van de Japanse bezetting ( ) en de Politionele acties ( ). De zoon wordt in 1951 geboren en hij vertelt in de Spekkoekdelen vooral over zijn jeugd, maar hij vertelt ook over de emigratie van zijn vader naar Nederland en de verkering met zijn moeder uit Helmond. Grofweg gezegd dus eigenlijk vanaf de komst naar Nederland van Arto Nolan tot aan zijn dood. (dus van 1950 tot aan 2005 wanneer hij sterft in Spanje). Vader Arto is gestorven op de dag van zijn verjaardag (zelfmoord? ) precies 80 jaar na zijn geboorte. De zoonj vertelt in het laatste deel wat hij met de as van zijn vader wil doen. Stijl In de roman heb je twee ik-vertellers en je kunt ook wel een verschil in stijl bij die twee ontdekken. In de drie delen Spekkoek is de oudste zoon van Arto aan het woord. Hij heeft veel meegemaakt, is cynisch en schamper ten opzichte van de verhalen van zijn vader. Maar zijn bijdrage is wel meer literair geschreven dan de twee delen waarin zijn vader zijn geschiedenis vertelt. Dat past ook wel meer bij Alan die wat kunstzinniger is dan zijn vader o.a. vis de muziek. Die twee delen van de vader hebben toch meer het zakelijker karakter van een verslag, net nog niet van een oorlogsdagboek. Hij vertelt in zijn verslag toch vrij gevoelloos hoe hij mensen heeft gedood die iets hadden uitgevreten. De stijl van een koude -min of meer gewetenloze - soldaat die op het slagveld zijn slag slaat en daar later op een zakelijke manier verslag van doet. Maar in die twee delen wordt m.i. te gedetailleerd verteld en dus ook teveel verteld. Hierin had een redacteur moeten schrappen. Overdaad aan gruwelheden kan de lezer afschrikken, tenminste zo heb ik dat zelf ervaren. Er zijn momenten dat je het boek wilt wegleggen en dat kan niet de bedoeling zijn. Slotzin Het water heeft een lang verleden. Als ik de as van mijn vader over dat water ga uitstrooien, dan zal ik even oud zijn als hij toen hij zijn memoires af had. Lang heb ik als een gek zijn waanzin bevochten. Nu ben ik een vermoeide brug die zich over het verleden buigt zonder eigen spiegelbeeld in het water te zien. Ik vecht niet langer. Ik hou ermee op. Beoordeling Een indrukwekkend boek over een periode die in de Nederlandse geschiedenis lang taboe is gebleven: de periode waarin Nederlanders in Nederlands-Indië oorlogsmisdaden hebben gepleegd. Dit is eigenlijk de eerste roman die ik over die beladen onderwerp heb gelezen. Dat was een taaie taak. Ik wil hiermee helemaal niet zeggen dat het verhaal niet spannend was. Integendeel, er wordt veel in beschreven, maar je kunt als auteur ook teveel informatie verstrekken. Vooral in het vierde deel "De tolk van Soerabaja"worden veel oorlogsmisdaden beschreven en dat gebeurt ook nog eens gruwelijk gedetailleerd. Daarin wordt bovendien een stijl gehanteerd die meer aan een afstandelijke verslaglegging doet denken dan aan een literaire roman. Het lezen van zoveel gruwelijkheden ging me op den duur moreel tegenstaan. Ik denk dan ook dat hoewel het boek zijn historische betekenis zal hebben het boek niet zo geschikt is voor middelbare scholieren. En wie het gaat lezen, zal een flinke portie doorzettingsvermogen nodig hebben om tot aan het einde te komen. Eerlijk gezegd heb ik me na het lezen wel een beetje afgevraagd waarom dit boek genomineerd werd voor de Pagina 5 van 6

6 Shortlist van de Librisprijs Historisch gezien is het wel te begrijpen, maar literair gezien niet. Er zijn ook teveel stukken die literair gezien qua stijl niet veel toevoegen en die het lezen ook wel eentonig maken. Ik moest me door een aantal passages heen worstelen. Schrappen is bij schrijven nog steeds een kunst. Met een uitgekiende structuur en het voorkomen van herhalingen van passages had een begeleidende redacteur de schrijver moeten bewegen minstens de helft van de roman weg te laten. In het laatste deel lees je weer passages die je al eerder hebt gelezen: bijvoorbeeld het verhaal van het gevangenentransport. M.i. had het boek aan leesbaarheid als er gekort was op de inhoud gewonnen. Dat is eigenlijk wel jammer dat dit niet is gebeurd, want nu zal een middelbare scholier niet zo vaak grijpen naar de (te) dikke roman, terwijl het thema over de gevolgen van een gruwelijke oorlog belangrijk genoeg is in onze vaderlandse geschiedenis. Pagina 6 van 6