1 Waartoe leiden wij op; canon vanuit civielrechtelijk oogpunt. Dames en heren, Waartoe leiden wij op? Ik heb het verzoek om iets te zeggen over een canon vanuit civielrechtelijk oogpunt aan die vraag waartoe leiden wij op? - gerelateerd. Ik heb dat verzoek persoonlijk opgevat, ik heb nagedacht over die boeken/geschriften die voor mij als rechter en voorheen als wetenschapper van betekenis zijn. Dat wil ik graag met u delen. Waartoe leiden we op? Ik beperk me tot slechts een klein maar wezenlijk onderdeel van die vraag en richt mij op de bacheloropleiding in het vermogensrecht. Daarmee doe ik andere onderdelen van de opleiding in het civiele recht tekort, met name het personen- en familierecht. Daarover dan maar een andere keer. Wie de eindtermen bekijkt van de vakken verbintenissenrecht en goederenrecht (vermogensrecht) in de bachelorfase van deze faculteit, raakt bepaald onder de indruk. Ik neem het even met u door. De student heeft grondige kennis van en inzicht in het geldende vermogensrecht alsmede de systematiek daarvan. De student is in staat het vermogensrecht te begrijpen als discursieve grootheid en heeft inzicht in de wijze waarop het systeem van het recht en het recht zelf met elkaar verbonden zijn. De student is in staat om juridische teksten waaronder jurisprudentie en wetgeving, te begrijpen en te analyseren. De student is in staat om het verworven inzicht en de opgedane kennis actief toe te passen op voorgelegde casusposities. De student is in staat om vanuit het systeem van het vermogensrecht kritisch te reflecteren op het recht mede gelet op de grenzen van het vakgebied en heeft inzicht in de maatschappelijke en ethische context waarin het vermogensrecht zich ontwikkelt en manifesteert. Tijdens het onderwijs wordt studenten kennis en vaardigheden bijgebracht, bestaande uit het volgende: Bijzondere aandacht voor de groeiende invloed van het supranationale recht op het verbintenissenrecht (zoals het EVRM, EG-richtlijnen) en van het buitenlandse recht op het goederenrecht (de Anglo-Amerikaanse constructies als trust en factoring). Het verkrijgen van een dieper inzicht in kernleerstukken van het verbintenissenrecht zoals: de totstandkoming, uitleg en nakoming en het tenietgaan van overeenkomsten, het onrechtmatige daadsrecht, risicoaansprakelijkheden en het schadevergoedingsrecht. Datzelfde diepere inzicht dient te worden verkregen in kernleerstukken van het goederenrecht: goed en zaak, eigendom, hoe goederen worden verkregen en verloren (zoals overdracht, natrekking, zaaksvorming, verjaring), beperkte rechten (zoals pand en hypotheek) en de goederenrechtelijke positie van het vorderingsrecht.
2 Het actief leren toepassen van het verworven inzicht en de opgedane kennis bij het oplossen van casus. Het leren te komen tot een afgewogen oordeel in een juridisch geschil. Kortom, hiertoe leiden wij op in de bachelorfase. Maar hoe doen we dat? Hoe bereiken wij de doelen die ons voor ogen staan die ik zojuist heb genoemd? Hoe geven we onze studenten een rijke bagage mee die hen in staat stelt om dat vemogensrecht verantwoord te beoefenen? Welke keuzes maken we daarin? Die vragen zijn zo oud als deze faculteit. Voor mij zijn drie gezichtspunten voor de beantwoording van die vragen leidend. Die drie gezichtspunten leiden tot voor mij drie voornaamste geschriften van een kleine canon vermogensrecht. Twee daarvan zijn evergreens, die nauwelijks enige toelichting behoeven. Geen spectaculaire onthulling van verborgen, wezenlijke geschriften, maar een accent op twee boeken die al jaren worden gebruikt en waarmee ik ben opgegroeid. In een tijd van tomeloze innovatie die deels contraproductief uitpakt ik spreek als lid van de rechterlijke macht is het goed om te consolideren en te koesteren datgene dat zijn waarde ruimschoots heeft bewezen. Gezichtspunt 1 Hoe brengen we studenten belangstelling bij voor het vermogensrecht? Recht is in zich zelf niets (slechts een bak met regels) en met name niet interessant. Wie bijvoorbeeld ik noem maar wat - artikel 6:265 BW leest over de bevoegdheid om een overeenkomst te ontbinden kan een geeuw niet onderdrukken: Iedere tekortkoming in de nakoming van een van haar verbintenissen geeft aan de wederpartij de bevoegdheid om de overeenkomst geheel of gedeeltelijk te ontbinden, tenzij de tekortkoming gezien haar bijzondere aard of geringe betekenis deze ontbinding met haar gevolgen niet rechtvaardigt. Voor zover nakoming niet blijvend of tijdelijk onmogelijk is, ontstaat de bevoegdheid tot ontbinding pas, wanneer de schuldenaar in verzuim is. We zijn dan al verzeild geraakt in een labyrint van artikelen. Deze artikelen worden pas interessant en zelfs spannend als er een verhaal bij komt. Een verhaal van mensen van vlees en bloed die - ik noem maar wat - koopovereenkomsten sluiten die niet worden nagekomen. Zo ontstaat alledaags leed over consumentenvoorwaarden, schadevergoeding én ontbinding. En dat is interessant. We need stories, in juridische terminologie casus. Dan pas wordt het recht de moeite waard om te worden bestudeerd. Pas dan gaan die regels leven en kweken we belangstelling, zelfs, of moet ik zeggen: juist voor artikel 6:265 BW. Daarmee kom ik op mijn eerste favoriete boek in het kader van de canon: J.H. Nieuwenhuis, Hoofdstukken vermogensrecht, eerste druk 1983. Wat brengt dit boek? In korte teksten wordt informatie verschaft over de kern van het vermogensrecht. Iedere tekst wordt gevolgd door een verhaal met een probleem (casus), die deze informatie concretiseert en
3 tot begrip van dat onderdeeltje van het vermogensrecht leidt. Begrip aan de hand van korte verhalen, die onderdeel uitmaken van de wereld om ons heen, verhalen die herkenbaar zijn en problematiek aansnijden die van alledag is. De lezer wordt aan de hand meegenomen. Recht voor een ieder zonder versluierende nuances. Verhalen die nieuwsgierig maken naar antwoorden, naar oplossingen, naar regels, naar recht. Hoofdstukken vermogensrecht is een appetizer, een leerboek, dat smaakt naar meer. De belangstelling is gekweekt. 2. Gezichtspunt 2. Wie een blik werpt op verschenen publicaties in tijdschriften in december 2012 ziet een diversiteit aan vermogensrechtelijke onderwerpen aan zich voorbij trekken. Ik noem wat voorbeelden: de tijdelijke wet huurkoop onroerende zaken, de bijzondere zorgplicht van financiële instellingen tegenover consumenten aan wie zij diensten verlenen, de consumentenkredietovereenkomst, ontwikkelingen op het gebied van het ontslagrecht, bouwrecht, huurrecht. Moeten wij onze studenten opleiden in deze belangrijke - deelgebieden van het recht? Of een betere vraag: verdienen deze deelgebieden primair de aandacht? Mijn antwoord daarop is: in beginsel niet, althans niet in de bachelorfase. Het vermogensrecht is eindeloos vertakt in bijzondere deelgebieden, die weliswaar eigenaardigheden vertonen ten opzichte van het gewone vermogensrecht, maar die ontegenzeggelijk hun wortels daarin vinden. Begrip van die eigenaardigheden en afwijkingen kun je relatief gemakkelijk verkrijgen als je vanuit die wortels hebt leren denken. Die wortels vormen een systeem. Kennis en begrip daarvan zijn wezenlijk voor de vorming van onze studenten. We hebben dus kennis van de systematiek van het vermogensrecht nodig. Daarmee kom ik in het kader van de canon op mijn tweede favoriete boek, de tweede evergreen: Compendium van het vermogensrecht van Jac Hijma en M.M. Olthof, eerste druk 1983. Dit boek is voor mij nog steeds een leidraad voor de toepassing van het vermogensrecht, een naslag, waarin rechtsregels systematisch en schematisch zijn weergegeven en waarin onderlinge verbanden en de gelaagdheid van het vermogensrecht worden onthuld. Dit boek brengt de student en de beroepsbeoefenaar tevens bij om nauwkeurig én alert te zijn. Ieder artikel bevat immers begrippen en sub-begrippen, die gekoppeld worden aan definities en die in een onderling verband moeten worden bekeken en begrepen. Wat prachtig aan dit boek is: je grijpt nooit mis, het staat er allemaal in! De kracht van dit boek: géén verhalen, maar een plattegrond van het vermogensrecht als roosvenster waarin de buitenste lijnen steeds weer zijn terug te voeren naar de middelste kern. De buitenste cirkels zijn de bijzondere rechtsgebieden. Die krijg je onder de knie door vanuit de binnenste kern te leren denken. Daartoe levert dit compendium een onovertroffen bijdrage. Dit boek onthult het roosvenster.
4 3. Gezichtspunt 3. Hoe komen we tot een echt, doorleefd begrip van het recht en daarmee tot een verantwoorde toepassing? Hoe komen we tot een afgewogen oordeel in een juridisch geschil nadat we ons belangstelling en systematiek eigen hebben gemaakt? We hebben kennis en begrip nodig van achterliggende gedachten en theorieën, maatschappelijke kernwaarden én van emoties. Vermogensrecht als onderdeel van een groter geheel van waarden en normen, als verschijnsel dat verbonden is met onze samenleving en daarin geen geïsoleerd bestaan leidt. Daarmee kom ik in het kader van de canon op mijn derde favoriete geschrift: Paternalisme, fraternalisme en egoïsme, een kleine catechismus van het contractenrecht, afscheidsrede van J.H. Nieuwenhuis, 2009. Psychologie, religie, filosofie en recht in één geschrift. Zonder erkenning van het eigen belang (zakelijk en emotioneel) als het perpetuum mobile van het contracteren is begrip van het contractenrecht niet mogelijk, zo staat in de rede. Egoïsme van twee kanten is de drijfveer voor het tot stand komen van iedere overeenkomst. Maar: onderhandelende partijen moeten hun gedrag mede laten bepalen door de gerechtvaardigde belangen van de ander. Die zorgplicht voor de ander kan paternalisme meebrengen (de ander er voor behoeden de overeenkomst aan te gaan, het ter zijde schuiven van diens autonomie), of tot fraternalisme (indringend waarschuwen en daarbij de autonomie van de ander optimaliseren). Zijn dit theoretische noties die met toepassing van het recht weinig van doen hebben? Geenszins, lees de rede denk mee over Legiolease en Dexia, de risico s van optiehandel en de rol van de bank daarin, de wereld van het grote geld, en dat alles in het kader van informatie- en onderzoek verplichtingen, de prijs van lichtvaardige naar Bijbelse begrippen zondige - besluiten, causaliteit en eigen schuld. De rede sluit af met de zin: Drievoud is kenmerk van het ware. Die zin (van paternalistische aard) zou ook mij verplichten om af te sluiten. Drie gezichtspunten, drie geschriften, die een basis zijn om uiteindelijk te komen tot de eindtermen van de bachelorsopleiding in het vermogensrecht. Ik zeg een basis want er is natuurlijk zo veel meer. Ik volsta met een uitbreiding bij het derde gezichtspunt. Ik stel voor om in de bachelorfase redes voor te schrijven omdat daarin zoveel sporen bij elkaar komen. Die redes laten een ontwikkeling van het vermogensrecht zien binnen en buiten onze landsgrenzen, binnen Europa en naar andere disciplines (waaronder gedragswetenschappen en filosofie). Als ik kijk naar de afgelopen 6 jaren dan verdienen de volgende redes bijzondere vermelding : - oratie A.G. Castermans, De burger in het burgerlijk recht, Leiden 2008. Een oratie met een oproep: burgers draagt bij aan een rechtvaardiger samenleving en benut daarbij het burgerlijk recht! Handel naar de Universele verklaring van de Rechten van de Mens die
niet alleen rechten vaststelt, maar ook verantwoordelijkheden aanwijst. Pas het vermogensrecht toe en lever daarmee een bijdrage aan de verwezenlijking van mensenrechten (voorkomen van uitbuiting en kinderarbeid, tegengaan van discriminatie). - van dezelfde hoogleraar: diesoratie Ik en mijn recht in Europa, Leiden 2012. Een rede over het doel van het privaatrecht, dat niet is gelegen in de eenvormige toepassing van het Europees privaatrecht (als doel op zichzelf), maar uiteindelijk de bescherming van de burger en zijn recht beoogt. De burger bestaat immers niet voor de gemeenschap, de Europese Unie, maar de Unie is er voor de burger (laat je niet gek maken). - oratie prof.mr. M.W. Scheltema (hoogleraar Enforcement issues in private law): Effectiviteit van privaatrechtelijke regulering: is dat meetbaar? EUR 2012. Een rede over private regulering naast overheidsregulering. Volgens Scheltma is hoog tijd om te bezien of private regulering effectief is (of effectiever dan overheidsregulering. Het meten van effectiviteit van private regulering vereist een empirische benadering aan de hand van inzichten uit de economie, sociologie en psychologie. Een geïntegreerde multidisciplinaire benadering. - oratie prof. Mr. S.D. Lindenbergh, Alles is betrekkelijk, over de relatie tussen normschending en sanctie in het aansprakelijkheidsrecht, EUR 2006. Een rede over aansprakelijkheidsrecht pur sang: rede over de basis en de beperking van de bescherming door een wetsregel bij vergaande aansprakelijkheidsstellingen. - oratie prof. Mr. A.S. Hartkamp, Ambtshalve aanvulling van rechtsgronden naar Europees en naar Nederlands recht, Nijmegen 2007. Een rede over het grensgebied tussen Europees recht, burgerlijk recht en burgerlijk procesrecht; - oratie prof. mr. T. Struycken (hoogleraar Europees goederenrecht), Over gewilde en ongewilde gemeenschap, Utrecht 2010 (oratie over Europees goederenrecht, de regeling in het BW over gemeenschap en de internationale financieringspraktijk. - oratie prof. dr. Marco B.M. Loos, Spontane harmonisatie in het contracten- en consumentenrecht, UvA 2006. Een rede over de implementatie van Europees recht en de daarmee gepaard gaande inconsequenties, hoe lossen we die op? - oratie prof. Willem van Boom, Empirisch privaatrecht, Leuven 2012. Een rede over de relevantie van empirische bevindingen uit de gedragswetenschappen voor het privaatrecht. - oratie prof. Mr. A. Keirse, Wat zou een schuldeiser zijn zonder schuldenaar? Utrecht 2009. Rede met als uitgangspunt: voorkomen is beter dan genezen, herstel is beter dan vergoeden. Het contractenrecht als instrument bij de aanpak van ongewenst maatschappelijk gedrag. Dit niet alleen om maatschappelijk ongewenst gedrag te sanctioneren, 5
6 maar met name ook om voor de toekomst gewenst gedrag te faciliteren. Ze nodigen alle uit tot debat, reflectie en onderzoek. Ze halen de student uit zijn puberteit en maken hem volwassen. Schrijf deze en andere redes (er is nog zo veel meer) voor, bundel ze, niet in een kleurloze syllabus, maar in een wervend kaft, ook digitaal en doe dat telkens na 10 jaar, maak van die bundel een onderdeel van de voorgeschreven stof. Ik rond af met een voorstel voor een kleine canon van het vermogensrecht in de bachelorfase: a. Hoofdstukken vermogensrecht, als appetizer; b. Compendium van het vermogensrecht, voor de onthulling van het roostervenster; c. Gebundelde oraties met als titel: vermogensrecht in ontwikkeling, 10 jaar redes, voor volwassenwording van de student. Zo leiden we studenten op.