P R A K T I J K R I C H T L I J N 1. ALGEMENE GEZONDHEIDSPROMOTIE MET FOCUS OP VALPREVENTIE Doelgroep en doelstellingen Het eerste deel focust op de gehele bevolking en beoogt vier doelstellingen: 1 De gehele oudere bevolking is zich bewust van de valproblematiek en valpreventie. 2 De gehele oudere bevolking blijft/wordt actief/actiever en behoudt en/of verbetert haar evenwicht en mobiliteit. 3 De gehele oudere bevolking onderneemt acties om de eigen veiligheid te verhogen. 4 Vanaf 65 jaar zijn ouderen gemotiveerd om zich na een valincident of bij loopen/of evenwichtsproblemen verder te laten evalueren op een verhoogd valrisico. Iedereen die met ouderen direct of indirect in contact komt, al dan niet in professioneel verband, kan bij deze doelstellingen een belangrijke taak vervullen. Het gaat hier voornamelijk over sensibilisatie, educatie, motivatie en opvolging. Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van een folder zoals Zelfstandig Thuis Wonen, Iets voor U!. 3 Het is belangrijk dat intermediaire organisaties zoals thuiszorgdiensten, OCMW s, mutualiteiten, dienstencentra, ouderenorganisaties, LOGO s en SEL s deze doelstellingen actief opnemen binnen hun organisatie. Naast gezondheidsadviezen met betrekking tot valpreventie zijn er ook andere thema s die belangrijk zijn in het kader van gezondheidspromotie bij ouderen (bv. voeding, depressie, beweging). Hiervoor wordt verwezen naar het BOEBS-pakket (Blijf Op Eigen Benen Staan), dat sinds 2009 uitgebreid is tot een algemeen pakket gezondheidspromotie voor ouderen (en dus niet meer enkel het thema valpreventie omvat). Op www.boebs.be vindt u meer informatie over de inhoud van het pakket en over mogelijke implementatiemethodieken en vormingen. 3 Op www.valpreventie.be kan deze folder gedownload worden. 19
Hieronder worden informatie en adviezen weergegeven die belangrijk zijn in het kader van valpreventie voor iedere oudere. Achteraan deze richtlijn staan tips om deze informatie over te brengen aan de oudere en hem te motiveren om voldoende fysiek actief te blijven of meer fysiek actief te worden en zijn veiligheid te verhogen. Informatie over valproblematiek Geef de oudere informatie over hoe vaak valincidenten voorkomen bij ouderen en wat de gevolgen kunnen zijn. Pas deze informatie aan in een taal die voor de oudere begrijpbaar is. - 28% tot 35% van de 65-plussers valt minstens een keer per jaar. - Het risico op vallen neemt toe met de leeftijd: 32% tot 42% bij 75-plussers. - Bij ouderen met dementie kan het percentage vallers oplopen tot 66%. - 10% tot 31% van de ouderen die valt, valt twee of meerdere keren per jaar. (Allan et al., 2009; Baldwin et al., 1996; Masud & Morris, 2001; Milisen et al., 2004; NVKG, 2004; Tideiskaar, 1989; Tinetti, 2003) Valincidenten kunnen gevolgen hebben op fysiek en psychosociaal vlak: - Bij 40% tot 60% van de ouderen resulteert een valincident in een fysiek letsel: - klein letsel zoals verstuiking, snijwonden, weefselbeschadiging: 30% tot 50%; - ernstig letsel: 10% tot 15%, waaronder heupfracturen (1% tot 2%), andere fracturen (3% tot 5%) en letsel van weke delen en hoofdtrauma (5%). - 20% tot 85% van de ouderen is bang om te vallen, ongeacht of ze al gevallen zijn of niet. 15% tot 55% van de ouderen met valangst vermijdt activiteiten, wat kan leiden tot verminderde mobiliteit, sociale isolatie, depressie en een verhoogd valrisico. Daarnaast kennen ouderen die gevallen zijn, een toegenomen kans op overlijden: - Een onvrijwillig letsel is de vijfde doodsoorzaak bij 75-plussers, waarbij valincidenten de belangrijkste oorzaak zijn van dit onvrijwillige letsel. Als gevolg van een heupfractuur wordt 20% immobiel; slechts 14% tot 21% herwint volledige ADL-zelfstandigheid (Activiteiten van het Dagelijkse Leven). 25% tot 33% sterft binnen het jaar na het valincident. Dit toegenomen sterfterisico blijft behouden tot 10 à 15 jaar na de heupfractuur. (AGS, 2010; Haentjens et al., 2010; Kannus et al., 2005; Masud & Morris, 2001; Milisen et al., 2004; NVKG, 2004; Tinetti, 2003; Zijlstra et al., 2007; Zijlstra et al., 2009) 20 20
Ten slotte zorgt een valincident voor een toename van de kosten: - Een valgeschiedenis is geassocieerd met een twee- tot driemaal hogere kans om opgenomen te worden in een rusthuis, RVT of woonzorgcentrum, zelfs bij valincidenten zonder fysiek letsel. - Een ziekenhuisopname ten gevolge van een val neemt zesmaal toe vanaf de leeftijd van 65 jaar. - Het totaalbedrag gespendeerd aan ongevallen werd in een Nederlandse studie bij een interventie op de dienst Spoedgevallen (Meerding et al., 2006) geschat op 1.150.000.000 of 3,7% van het totale budget voor de gezondheidszorg. Heupfracturen bleken ondanks hun relatief lage incidentie (14de plaats in de frequentielijst van alle ongevallen) het grootste aandeel van deze kosten (20,4%) voor hun rekening te nemen. De heupfractuurkost, inclusief negen maanden nazorg, bedroeg gemiddeld 13.600 per patiënt. Naast heupfracturen hadden ook de minder ernstige letsels zoals kneuzingen, schaafwonden en open wonden een belangrijke economische impact. Deze twee laatste categorieën vormden, met een gezamenlijk aandeel van 20% van het totaalbedrag gespendeerd aan ongevallen, de tweede belangrijkste kostengroep. Van alle kosten die in deze studie in rekening gebracht werden, kon 44% toegeschreven worden aan valincidenten. Op de tweede plaats stonden de auto-ongevallen (19%). - In een overzicht van de literatuur berekenden Haentjens et al. (2005) dat heupfractuurpatiënten een bijkomende kost genereren van 10.000 tot 15.000 in het jaar volgend op de fractuur in vergelijking met ouderen zonder heupfractuur. Ongeveer de helft hiervan zijn initiële hospitalisatiekosten en de andere helft is voornamelijk toe te schrijven aan verblijf in een verpleeghuis (31%), verblijf in een revalidatiecentrum (31%), heropname in het ziekenhuis (16%) en kinesitherapeutische thuisbehandelingen (14%). (Dejaeger et al., 2008; Englander et al., 1996; Haentjens et al., 2001; Haentjens et al., 2005; Masud & Morris, 2001; Meerding et al., 2006; Seematter-Bagnaud et al., 2006) 21
Actief blijven en evenwicht en mobiliteit behouden en/of verbeteren Moedig de oudere aan om zo vroeg mogelijk fit en actief te worden en te blijven. Gezien bewegen een directe invloed heeft op de fysieke fitheid, is het aanbevolen minimaal 30 minuten licht tot matig te bewegen (bv. wandelen, fietsen, zwemmen) en dit bij voorkeur dagelijks. Indien de oudere een dergelijke fysieke activiteit niet gewoon is, is het belangrijk om dit geleidelijk aan op te bouwen (bv. starten met 5 à 10 minuten en eventueel het doel van 30 minuten te spreiden over een aantal kortere momenten in de dag). - Dit wordt het best blijvend geïntegreerd in de dagelijkse activiteiten (bv. te voet naar de bakker gaan, zelf licht huishoudelijk werk uitvoeren en enkel het zwaardere werk overlaten aan de professionele gezondheids- of welzijnswerker, zelf de post binnenhalen in plaats van de mantelverzorger dat te laten doen). - Zorg er hierbij voor dat de oudere voldoende buiten in het daglicht komt. - Bij lang aangehouden activiteiten of bij warm weer dient de oudere voldoende water te drinken (1,5 à 2 liter per dag). Vochtinname wordt het best extra gestimuleerd. Naast een fysiek activiteitsgedrag dat voornamelijk ten goede komt aan de fitheid en het uithoudingsvermogen, is het eveneens aanbevolen om tweemaal per week minimaal 30 minuten gerichte oefeningen te doen die specifiek inwerken op zowel evenwicht/balans, kracht als lenigheid. Deze oefeningen zijn van belang om ziekten te voorkomen, progressie van ziekten tegen te gaan en zo lang mogelijk onafhankelijk te blijven. Laat de oudere de oefeningen geleidelijk aan opbouwen en houd hierbij rekening met zijn fysieke mogelijkheden en aanwezige ziekte(n). Moedig de oudere aan om na een opbouwperiode indien er geen contra-indicaties zijn deze oefeningen te blijven volhouden. Oefeningen kunnen al dan niet gebeuren in verenigingsverband. Voorbeelden van oefeningen in verenigingsverband zijn turnen, dans, yoga, Ook de Chinese oefensport tai chi, die al op heel wat plaatsen wordt aangeboden, is aan te bevelen. 4 Deze oefensport bestaat uit langzame, vloeiende bewegingen gecombineerd met een meditatieve component. 4 Tai chi werd wetenschappelijk onderzocht en indien afgestemd op de capaciteiten van de oudere, blijkt het een veilige oefenmethode te zijn die het evenwicht verbetert, de hemodynamische en fysieke performantie verhoogt, het aantal valincidenten vermindert en een positief effect heeft op valangst (Sherrington et al., 2008). 22 22
Kijk samen met de oudere welke sport- en bewegingsfaciliteiten er zijn binnen de eigen regio (bv. aanbod door ouderensportfederaties, ouderenverenigingen met hun aanbod van sport en bewegen, gemeentelijk sportaanbod voor ouderen en lokale dienstencentra) 5 en wat de oudere graag doet. (Gillespie et al., 2009; Nelson et al., 2007) Valangst komt vaak voor maar wordt geregeld over het hoofd gezien bij ouderen. Het is dan ook van belang om hiernaar te vragen tijdens een consult. Indien de oudere ongemakken of (val)angst ervaart om activiteiten uit te voeren die hij fijn vindt, kan deelname aan een oefenprogramma met extra aandacht voor evenwichtsoefeningen mogelijk deze angst verminderen. Ouderen die een hoger valrisico lopen, kunnen ook gebaat zijn bij het gebruik van een hulpmiddel (bv. rollator, wandelstok, looprekje, personenalarmsysteem). Weerstand om te bewegen of om een hulpmiddel te gebruiken dient in de mate van het mogelijke te worden doorbroken of omgebogen (zie onderdeel Hoe ouderen motiveren? voor informatie). Valangst kan ook verminderd worden door de oudere informatie te geven over valrisico s en hem de risico s te leren herkennen en voorkomen. Ook is het belangrijk dat de oudere weet wat hij nog kan en niet kan. Voor een persoonlijk advies kan de oudere terecht bij de huisarts, die zo nodig doorverwijst naar een kinesitherapeut of ergotherapeut. (Zijlstra et al., 2007) Eigen veiligheid verhogen Moedig de oudere aan om met eenvoudige maatregelen zijn risico s op valincidenten te verkleinen en zo zijn veiligheid te vergroten: - Veilig inrichten van huis en tuin: bv. voldoende verlichting (ook licht aansteken in een vertrouwde omgeving!), antislip onder de matten, een veilige trapladder, voldoende beweegruimte, in het bijzonder bij gebruik van loophulpmiddelen, - Voldoende aandacht geven en voorzichtigheid vragen op de stoep. De stoep ligt immers niet altijd gelijk (putten, hindernissen, ). - Dingen die regelmatig gebruikt worden, binnen handbereik plaatsen. Moet er toch iets op hoogte genomen worden, is het aangeraden een stevige en stabiele trapladder te gebruiken. - Op eigen tempo naar de deur of telefoon gaan als er gebeld wordt. - Aangepast en veilig schoeisel dragen (gesloten, vast, stevig, veters of velcro, ). 5 Op www.valpreventie.be vindt men informatie over en verwijzingen naar projecten en aanbiedingen met betrekking tot sport voor ouderen. 25 23
- Problemen met de voeten (bv. eeltknobbels, teenafwijkingen, ingegroeide nagels, blaren, zweren, amputatie van de tenen, wonden, verminderde gevoeligheid, ) met de huisarts bespreken. - Bij problemen met betrekking tot urineverlies (bv. niet tijdig het toilet kunnen bereiken, s nachts frequent naar het toilet moeten), dit met de huisarts bespreken. - Brilglazen dagelijks reinigen. - Niet te snel uit bed of uit de zetel rechtstaan om duizeligheid te voorkomen. - Medicatie innemen zoals voorgeschreven (juiste dosis, juist tijdstip, ). Een dag/weekplanner kan daarbij helpen. - Regelmatig voorgeschreven en niet-voorgeschreven medicatie met de huisarts bespreken en zo veel mogelijk slaapmedicatie trachten te vermijden. Slaapmedicatie enkel innemen vlak voor het slapengaan (maximaal 10 à 15 minuten voor het slapengaan). Naast actief blijven en de eigen veiligheid verhogen, is ook gezonde voeding belangrijk (conform de Vlaamse gezondheidsdoelstelling 6 ). Geef de oudere advies om: - voldoende voeding te eten die rijk is aan calcium (zoals vis, melkproducten, broccoli, Chinese kool, spinazie, rammenas, radijsjes, abrikoos, appel, dadels, kiwi, pruimen). - de inname van extra calcium en vitamine D met de huisarts te bespreken. - niet te overdrijven in alcoholgebruik. 7 Voor volwassenen hanteert men als norm: maximum vier standaardglazen per dag voor mannen en twee voor vrouwen, met minstens twee alcoholvrije dagen per week. Ouderen hebben een verhoogde kwetsbaarheid voor alcohol door de afname van lichaamsvocht, de toename van vet en de verminderde werking van lever en nieren. Bij ouderen leidt dezelfde hoeveelheid alcohol tot een hogere bloedspiegel, een lagere tolerantie en een snellere intoxicatie en orgaanschade. Daarom adviseert men volwassenen van 45 jaar of ouder niet meer dan één alcoholische consumptie per dag en niet meer dan twee à drie consumpties bij speciale gelegenheden te gebruiken. (AGS, 2003; Dufour & Fuller, 1995) - stoppen met roken en/of blootstelling aan tabaksrook te vermijden. 8 6 Op www.zorg-en-gezondheid.be vindt men informatie over de Vlaamse gezondheidsdoelstelling Voeding & beweging. 7-8 Op www.zorg-en-gezondheid.be vindt men informatie over de Vlaamse gezondheidsdoelstelling Tabak, alcohol, drugs. 24 24
Advies voor verdere evaluatie op verhoogd valrisico - Geef de oudere het advies om zich na een valincident of bij loop- en/of evenwichtsproblemen te laten evalueren door de huisarts op een verhoogd valrisico. De huisarts kan afspreken met de thuisverpleegkundige, de kinesitherapeut of de ergotherapeut om de case finding uit te voeren. (AGS, 2010) 25