Bedrijventerreinenrapportage West-Brabant 2008

Bedrijventerreinenrapportage West-Brabant 2008 November 2008

Samenvatting Bedrijventerreinenvoorraad in de regio West-Brabant kende per 1 januari 2008 een totale voorraad bedrijventerreinen van bruto 7.143 ha en netto 4.768 ha. De netto voorraad nam in 2007 toe met 10 hectaren. In West-Brabant heeft ca. 4,5% van het totale grondoppervlak de bestemming bedrijventerrein (bruto). Van het totale oppervlak bedrijventerrein wordt in West-Brabant gemiddeld 67% netto uitgegeven. Moerdijk kent een bruto-netto verhouding van nog geen 50%. Hoewel de ontwikkeling van nieuw bedrijventerrein steeds doorgaat, neemt de totale omvang van bedrijventerreinen slechts licht toe. Er wordt ook bedrijventerrein aan de voorraad onttrokken, bijvoorbeeld door functieverandering (wonen in plaats van werken). De afgelopen zeven jaar is de brutovoorraad met 6,1% toegenomen, terwijl de nettovoorraad met 6,5% is gestegen. Dit betekent dat nieuwe bedrijventerreinen zorgvuldiger worden benut. Naar schatting 80% van het bedrijventerreinenoppervlak in West-Brabant voldoet aan de eisen van deze tijd. Aan het grootste deel van de verouderde terreinen wordt gewerkt in de vorm van herstructurering of revitalisering. De huidige monitoring van verouderde bedrijventerreinen laat te wensen over. Hierdoor ontbreekt een meer specifiek beeld van de situatie in West-Brabant. Vestigingen op bedrijventerreinen Vrijwel alle vestigingen (97%) op bedrijventerreinen behoren tot de MKB-sector (tot 100 WP). In totaal zijn er ruim 6.200 vestigingen op de West-Brabantse bedrijventerreinen, 14,4% van het totale bedrijfsleven. Van de landelijke gemeenten hebben de gemeenten Moerdijk en Geertruidenberg relatief veel grote vestigingen op hun bedrijventerreinen. Zij hebben terreinen met een duidelijk bovenlokale betekenis. Het Zeehaven- en Industrieterrein Moerdijk heeft zelfs een bovenregionale, zo niet nationale betekenis. De groei van het aantal vestigingen op bedrijventerreinen in periode 1993-2007 is hoog ten opzichte van de stijging van het totale aantal vestigingen: +62% versus +47%. Werkgelegenheid op bedrijventerreinen Het economisch belang van bedrijventerreinen is zeer groot. De bedrijventerreinen zijn goed voor 122.000 arbeidsplaatsen. Daarmee is zo n 39% van de totale werkgelegenheid in West-Brabant te vinden op bedrijventerreinen. Dit aandeel is ten opzichte van 1993 (37%) iets gestegen. De werkgelegenheid op bedrijventerreinen in de regio wordt voor meer dan de helft bepaald door de sectoren industrie en handel en reparatie. Met name industriële werkgelegenheid bevindt zich relatief vaak op bedrijventerreinen. Er is een aantal zeer grote bedrijven gevestigd op bedrijventerreinen. Het aandeel van 100+-bedrijven binnen het totaal aantal bedrijven is beperkt (nog geen 3%), echter het werkgelegenheidsbelang van deze bedrijven is zeer groot (goed voor bijna de helft van de werkgelegenheid op bedrijventerreinen). Over de periode 1993-2007 bezien nam de totale werkgelegenheid op bedrijventerreinen toe met ruim 31.000 banen (+34,6%). De werkgelegenheidsgroei in de regio als geheel nam in deze periode toe met ruim 24%. Moerdijk kende de sterkste werkgelegenheidsgroei op bedrijventerreinen (+150%). Dit is het gevolg van de sterke ontwikkeling die het Haven- en Industrieterrein Moerdijk in die periode heeft doorgemaakt. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 2

Uitgifte van nieuw bedrijventerrein Er is een groot verschil tussen de uitgifte op korte termijn en de uitgifte op middellange en langere termijn. Over de lange termijn (15 jaar) bedraagt de uitgifte gemiddeld circa 80 ha per jaar. Over de middellange termijn (5 jaar) is de uitgifte gemiddeld 47 hectare. De lagere uitgifte van de laatste jaren is enerzijds het resultaat van laagconjunctuur en anderzijds van een beperkt aanbod bedrijventerrein. In 2007 werd er bijna 55 hectare uitgegeven, een lichte stijging ten opzichte van 2006. De uitgifte op middellange en lange termijn wordt in belangrijke mate bepaald door het 'bovenregionale Zeehaven- en Industrieterrein Moerdijk' (respectievelijk circa 30% en 40 %). In verreweg de meeste gevallen heeft de gronduitgifte betrekking op de verplaatsing of uitbreiding van op het bedrijventerrein reeds aanwezige bedrijven. Over de laatste vijf jaar gezien betreft het tweederde van de gronduitgifte. Van het aantal grondverwervers op bedrijventerreinen komt, in de periode 2003-2007, 85% uit de regio (waarvan 68% uit de eigen gemeente). In hectares werd in dezelfde periode 73% uitgegeven aan verwervers uit de regio (waarvan 64% uit de eigen gemeente). Van alle verkopen in de periode 2002-2007 heeft 75% betrekking op kleine percelen tot 5000 m². Slechts 13% heeft betrekking op verkopen van percelen groter dan 1 hectare. De percelen groter dan 1 hectare zijn wel goed voor 62% van het totale ruimtebeslag. Huidig aanbod bedrijventerrein Het aanbod aan nieuwe bedrijventerreinen is sinds 2000 duidelijk gedaald. Alleen in 2006 was sprake van een behoorlijke toename. Dit werd veroorzaakt door het beschikbaar komen van het bedrijventerrein Borchwerf II te Roosendaal. Ook in 2007 is de daling van het aanbod aan bedrijventerreinen gecontinueerd. Per 1 januari 2008 kende West-Brabant een totaal aanbod van bedrijventerreinen van ruim 274 hectare. Hiervan is 87% terstond uitgeefbaar. Ongeveer 87% is in gemeentelijke en 13% in particuliere handen. In toenemende mate worden bedrijventerreinen ontwikkeld door of in samenwerking met private partijen (PPS). Naar hindercategorie bezien, beschikt de regio met name over terrein in de segmenten middel en zwaar. Naar type terrein bezien, beschikt de regio met name over gemengd terrein. Er is inmiddels een bescheiden aanbod hoogwaardig bedrijventerrein in Breda en Oosterhout. In de regio zijn maar weinig grote kavels direct beschikbaar. Dit levert beperking op bij het aantrekken en faciliteren van grotere bedrijven. Indicatieve bedrijventerreinenplanning De totale planomvang in de stedelijke regio is ten opzichte van een jaar eerder iets gestegen van 342 ha naar 378 ha. In de landelijke regio is de zachte plancapaciteit gedaald. Per 1 januari 2008 was hier een plancapaciteit van 174 ha. In totaal kent West-Brabant begin 2008 een planomvang van 530 hectare, 16 hectare minder dan begin 2007. Een groot gedeelte (63%) van de plannen verkeert in de studiefase. Van veel plannen is de uiteindelijke realisering nog zeer onzeker. Er zijn geen goede vraagramingen voor de regio West-Brabant beschikbaar. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 3

INHOUDSOPGAVE Pagina 1. Inleiding 5 2. Bedrijventerreinenvoorraad in de regio 7 2.1 Omvang bedrijventerreinenvoorraad 7 2.2 Bruto-Netto Verhouding 9 2.3 Terreinquotiënten 10 2.4 Verouderd bedrijventerrein 11 3. Vestigingen op bedrijventerreinen 14 3.1 Omvang aantal vestigingen 14 3.2 Ontwikkeling aantal vestigingen 16 4. Werkgelegenheid op bedrijventerreinen 18 4.1 Productiestructuur op bedrijventerreinen 18 4.2 Werkgelegenheid naar grootteklasse 19 4.3 Aandeel werkgelegenheid op bedrijventerreinen op totaal gemeente 20 4.4 Werkgelegenheidsontwikkeling 21 5. Uitgifte van nieuw bedrijventerrein 23 5.1 Omvang van de uitgifte 23 5.2 Uitgifte naar branche 27 5.3 Herkomst grondverwervers/uitgifte 28 5.4 Uitgifte naar perceelsgrootte 29 6. Huidig aanbod bedrijventerrein 31 6.1 Omvang aanbod nieuw bedrijventerrein 31 6.2 Aanbod naar hindercategorie 33 6.3 Aanbod naar type terrein 34 7 Indicatieve bedrijventerreinenplanning 36 7.1 Zachte plancapaciteit 36 7.2 Planopgave volgens Streekplan 38 7.3 Tijdpad 2006 2020 40 8 Actiepunten uit Bedrijventerreinenrapportage 2008 41 Bijlage 1. Definities en begrippen 43 Bijlage 2. Kaart Werkgebied SES West-Brabant 47 Bijlage 3. Tabel 7.7: tijdpad realisering nieuw bedrijventerrein per gemeente Aparte bijlage in A3 formaat Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 4

1. Inleiding West-Brabantse gemeenten en het bedrijfsleven zijn zich bewust van het belang van goed ondernemerschap voor behoud van de leefbaarheid in de regio en voor het verkrijgen van inkomen voor de inwoners. De beschikbaarheid van een voldoende gevarieerd aanbod van bedrijventerreinen op de juiste plaats is daarbij essentieel. Wanneer het gaat om bedrijventerreinenbeleid ligt nauwe samenwerking tussen overheden en ondernemers in de regio voor de hand. In SES West-Brabant werken de gemeenten samen aan een regionale afstemming van bedrijventerreinenbeleid zodat er in kwalitatief en kwantitatief opzicht optimaal wordt voorzien in de regionale behoefte aan bedrijventerreinen in West-Brabant. Dit kan door betere benutting van de bestaande voorraad (herstructurering), zorgvuldig ruimtegebruik (op nieuwe en bestaande locaties), segmentering, tijdige ontwikkeling van nieuwe bedrijventerreinen en een uitgiftebeleid op maat. De afstemming met het bedrijfsleven vindt plaats in het Regionaal Sociaal Economisch Beraad (RSEB). Deze jaarlijks opgestelde bedrijventerreinenrapportage geeft een beeld van de ontwikkeling van bedrijventerreinen in geheel West-Brabant. Hierin wordt gerapporteerd over aanbodgegevens van bedrijventerreinen per 1 januari 2008 en over de uitgiftecijfers van nieuwe bedrijventerreinen in het jaar 2007. Hierbij worden vergelijkingen gemaakt met de gegevens uit voorgaande jaren. De basis voor de cijfers vormt de jaarlijkse enquête bedrijventerreinen die ETIN Adviseurs in opdracht van de Provincie Noord-Brabant houdt onder alle gemeenten (IBIS-enquête). Naast de gegevens over aanbod en uitgifte gaat deze rapportage ook in op onder andere de werkgelegenheid op bedrijventerreinen, een aantal kwaliteitsaspecten van bedrijventerreinen en het type terreinen dat in West-Brabant beschikbaar is. De rapportage is een gezamenlijk product van SES West-Brabant en de Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland. Deze rapportage neemt, voor de prognose en de geografische indeling, het streekplan Noord- Brabant 2002 als leidraad. De rapportage kan door de Provincie Noord-Brabant worden gebruikt voor vervolgacties op het snijpunt van planologie en economie. De regio ambieert hiermee afstemming op ruimtelijk-economisch niveau. De Provincie Noord-Brabant overlegt periodiek met de gemeenten over de planning en ontwikkeling van bedrijventerreinen in de regionale planningsoverleggen (RPO s). Per 1-1-08 is de regio-indeling van de RPO s aangepast. In deze rapportage wordt voor de eerste keer de regio-indeling van de RPO s opgenomen, om een goede samenwerking en afstemming tussen de Provincie Noord-Brabant en SES West-Brabant op het gebied van bedrijventerreinen te bevorderen. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 5

De provincie kent in West-Brabant 4 Regionale Planningsoverleggen (RPO s). Per 1/1/2008 is de regio-indeling aangepast (zie kaartje): - Regio Zandgemeenten (gemeenten Rucphen, Zundert, Alphen-Chaam, Baarle-Nassau). Op de kaart aangeduid in licht groen. - Regio Breda-Tilburg (gemeenten Etten-Leur, Drimmelen, Breda, Geertruidenberg, Oosterhout, Dongen, Gilze en Rijen, Tilburg, Goirle, Oisterwijk, Hilvarenbeek). Op de kaart aangeduid in paars. - Regio Land van Heusden en Altena (gemeenten Werkendam, Woudrichem, Aalburg). Op de kaart aangeduid in geel. - Regio West-Brabant; In deze rapportage genoemd: de Regio Westhoek (gemeenten Woensdrecht, Bergen op Zoom, Roosendaal, Steenbergen, Halderberge, Moerdijk). Op de kaart aangeduid in blauw. Van de regio Breda-Tilburg is alleen het westelijk deel, omvattende de gemeenten Breda, Etten- Leur, Oosterhout, Drimmelen en Geertruidenberg, in de rapportage meegenomen. Alleen deze gemeenten behoren tot het SES-gebied. De roze lijn geeft de oostgrens aan van het SES-gebied. Indeling van de RPO-gebieden in Westelijk Noord-Brabant Gemeenten kunnen de gegevens in deze rapportage gebruiken voor de ontwikkeling van regionaal bedrijventerreinenbeleid. De verschillende elementen uit de rapportage kunnen worden gehanteerd bij een verdere optimalisering van aanbod en uitgifte van bedrijventerreinen. De realisering van nieuwe bedrijventerreinen kent een lang planproces. Het is voor een goede sociaal-economische ontwikkeling van de regio van belang dat er steeds beschikt kan worden over een voldoende gevarieerd areaal uitgeefbaar bedrijventerrein. Daarvoor is het nodig dat er tijdig geanticipeerd wordt op de ontwikkeling van voldoende harde plannen. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 6

2. Bedrijventerreinenvoorraad in de regio Hoofdpunten De SES-regio kent een totale voorraad bedrijventerreinen van netto 4.768 ha. De netto voorraad nam in 2007 toe met 10 hectaren. Hoewel de uitgifte van nieuw bedrijventerrein steeds doorgaat, neemt de totale omvang bedrijventerrein slechts licht toe. Er wordt ook bedrijventerrein aan de voorraad onttrokken, bijvoorbeeld door functieverandering (wonen in plaats van werken). De afgelopen zeven jaar is de brutovoorraad met 6,1% toegenomen, terwijl de nettovoorraad met 6,5% is gestegen. Dit betekent dat nieuwe bedrijventerreinen zorgvuldiger worden benut. Bijna 80% van het bedrijventerreinenoppervlak in West-Brabant voldoet aan de eisen van deze tijd. Aan het grootste deel van de verouderde terreinen wordt gewerkt in de vorm van herstructurering of revitalisering. 2.1 Omvang bedrijventerreinenvoorraad De voorraad bedrijventerreinen omvat het gehele areaal aan bedrijventerreinen, zowel het in gebruik zijnde als niet in gebruik zijnde bedrijventerrein. Het gaat daarbij om het private/particuliere en het publieke domein. De bedrijventerreinenvoorraad in West-Brabant is in te delen in drie categorieën: - het Zeehaven- en industrieterrein Moerdijk, met als belangrijke kenmerken: unieke vestigingsfactoren, grootschalig, zware milieucategorie en enorm omvang (1/3 van totale West-Brabantse brutovoorraad. - De terreinen in de stedelijke regio s, met als belangrijke kenmerken: diversiteit op alle aspecten, accommodeert verreweg het grootste deel van de behoefte (van binnen en buiten de regio), verkantorisering en thematisering, opvang grotere bedrijven uit de landelijke gemeenten, goede uitstraling gebouwen en omgeving steeds belangrijker. - De terreinen in de landelijke regio s, met als belangrijke kenmerken: kleinschalig, accommodeert alleen lokale behoefte, weinig tot geen kwalitatieve uitstraling, nauwelijks uitgifte en uitbreidingsmogelijkheden. De SES-regio kent een totale voorraad bedrijventerreinen van netto 4.768 ha. Was in 2006 nog sprake van een afname van de nettovoorraad met 2 hectare, in 2007 nam de nettovoorraad weer toe met 10 hectare (+0,2%). De voorraad is toegenomen in Moerdijk, Werkendam en Woudrichem, in Breda is er sprake van een afname. Het overgrote deel van de bedrijventerreinenvoorraad ligt binnen de stedelijke regio. Een bijzondere positie neemt het Zeehaventerrein Moerdijk in, met ongeveer eenderde van de totale West-Brabantse brutovoorraad. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 7

Opvallend is dat de 'landelijke' gemeente Geertruidenberg ongeveer evenveel bedrijventerrein op haar grondgebied heeft als de 'stedelijke' gemeenten Etten-Leur en Roosendaal. In West-Brabant is circa 4,5% van het totale grondoppervlak bedrijventerrein (bruto). Tabel 2.1: Totale voorraad bedrijventerreinen per gemeente per 1 januari 2008 Gemeenten Bruto Netto Ha % Ha % Aalburg 49,95 0,7 32,36 0,7 Alphen-Chaam 20,40 0,3 14,39 0,3 Baarle-Nassau 16,50 0,2 11,80 0,2 Bergen op Zoom 579,35 8,1 452,14 9,5 Breda 876,03 12,3 710,33 14,9 Drimmelen 43,00 0,6 37,56 0,8 Etten-Leur 380,25 5,3 306,60 6,4 Geertruidenberg 362,12 5,1 295,59 6,2 Halderberge 301,01 4,2 205,44 4,3 Moerdijk 2.881,75 40,3 1.419,25 29,8 Oosterhout 724,10 10,1 567,13 11,9 Roosendaal 494,36 6,9 387,26 8,1 Rucphen 50,44 0,7 47,75 1,0 Steenbergen 99,53 1,4 71,41 1,5 Werkendam 113,50 1,6 87,42 1,8 Woensdrecht 64,50 0,9 55,40 1,2 Woudrichem 59,50 0,8 45,39 1,0 Zundert 27,00 0,4 21,13 0,4 Totaal West-Brabant 7.143,29 100,0 4.768,35 100,0 Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Wanneer de RPO-gebieden (zie hoofdstuk 1 voor een omschrijving) worden bekeken, blijkt dat de regio Westhoek het grootste deel van het bedrijventerreinareaal voor haar rekening neemt. Bij de brutovoorraad gaat het om bijna 62%, bij de nettovoorraad om 54%. Deze positie is grotendeels te danken aan het Zeehaven- en industrieterrein Moerdijk. Wanneer deze buiten beschouwing wordt gelaten, daalt het aandeel van de regio West-Brabant naar zo n 40%. De Zandgemeenten en het Land van Heusden en Altena kennen slechts een beperkte voorraad bedrijventerreinen. Tabel 2.2: Totale voorraad bedrijventerreinen per RPO-gebied 1 januari 2008 Gebied Bruto Netto Ha % Ha % Westelijk deel regio Breda-Tilburg 2.385,50 33,4 1.917,21 40,2 Regio Land van Heusden en Altena 222,95 3,1 165,17 3,5 Regio Westhoek 4.420,50 61,9 2.590,9 54,3 Regio Zandgemeenten 114,34 1,6 95,07 2,0 Totaal West-Brabant 7.143,29 100,0 4.768,35 100,0 Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant De ontwikkeling van nieuw bedrijventerrein leidt niet automatisch tot eenzelfde toename van het totale areaal aan bedrijventerrein. Er wordt immers ook bedrijventerrein aan de voorraad onttrokken, bijvoorbeeld door functieverandering (wonen in plaats van werken). De afgelopen zeven jaar is de brutovoorraad met 6,1% toegenomen, terwijl de nettovoorraad met 6,5% is gestegen. Dit betekent dat nieuwe bedrijventerreinen zorgvuldiger worden benut. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 8

Figuur 2.1: Ontwikkeling van de totale voorraad bedrijventerreinen in West-Brabant, per 1 januari. 8.000 7.000 6.000 Brutovoorraad Nettovoorraad hectare 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant 2.2 Bruto-nettoverhouding De oppervlakte van een bedrijventerrein wordt onderscheiden in een netto- en een brutooppervlakte. De netto-oppervlakte betreft het areaal dat aan bedrijven is/kan worden uitgegeven. Een bedrijventerrein kent naast dit private areaal een openbare ruimte die kan bestaan uit wegen, fietspaden, omrandingsgroen, vijvers voor waterberging, collectieve parkeervoorziening, spoorraccordement, haven/kade en dergelijke. Het nettoterrein plus het totaal aan publieke ruimte vormt de bruto-oppervlakte. Gemiddeld wordt in de SES-regio 67% netto uitgegeven op bedrijventerreinen. Dit percentage is sinds 2000 niet noemenswaardig veranderd. Duidelijke uitschieter naar beneden toe is Moerdijk, met een percentage van nog geen 50%. In Rucphen wordt echter vrijwel alles netto uitgegeven: bijna 95%. Het Zeehaven- en Industrieterrein Moerdijk vertekent door het specifieke karakter van dit terrein het regiopercentage sterk. Zonder dit bedrijventerrein stijgt het netto-uitgegeven terrein in de SES-regio naar circa 79%. Figuur 2.2: Brutonettoverhouding per gemeente op 1 januari 2008 100 90 80 70 % 60 gemiddelde SES-regio: 66,8% 50 40 30 20 10 0 Aalburg Alphen-Chaam Baarle-Nassau Bergen op Zoom Breda Drimmelen Etten-Leur Geertruidenberg Halderberge Moerdijk Oosterhout Roosendaal Rucphen Steenbergen Werkendam Woensdrecht Woudrichem Zundert Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 9

De Regio Zandgemeenten kent met 83% de hoogste brutonettoverhouding. In het westelijk deel van de Regio Breda-Tilburg is dit 80%, in het Land van Heusden en Altena 74% en in de Regio Westhoek slechts 59%. Exclusief het Zeehaven- en Industrieterrein Moerdijk stijgt het aandeel in de Regio Westhoek naar 77%. Figuur 2.3: Brutonettoverhouding per RPO-gebied op 1 januari 2008 Regio Zandgemeenten Regio Westhoek Land Heusden en Altena Regio Breda-Tilburg Totaal West-Brabant 0 10 20 30 40 % 50 60 70 80 90 Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant 2.3 Terreinquotiënten Als indicatie voor zorgvuldig ruimtegebruik worden twee kengetallen opgevoerd: het aantal m 2 uitgegeven bedrijventerrein per werkzame persoon (wp); het aantal werkzame personen per hectare netto uitgegeven bedrijventerrein (wp/ha). Een duidelijke uitschieter is de gemeente Moerdijk. De oorzaak is het in deze gemeente gelegen bovenregionale Zeehaven- en Industrieterrein Moerdijk. Op dit terrein werkt verreweg het minste aantal personen per ha en zijn verreweg de meeste m 2 nodig per werkzame persoon. Redenen hiervoor zijn o.a.: - strategische reserve van 300 ha; - beperkingen bebouwing als gevolg van beschikbare geluidsruimte en externe veiligheid; - type bedrijvigheid dat veel ruimte vraagt (bijv. afvalverwerking, procesindustrie). Wanneer het Zeehaven- en Industrieterrein Moerdijk buiten beschouwing wordt gelaten, veranderen de cijfers voor de regio als geheel aanzienlijk. Het aantal m²/wp daalt van 371 naar 262 en het aantal wp/ha stijgt van 27 naar 38. Gelet op het aantal m²/wp zitten naast Moerdijk, de gemeenten Halderberge en Alphen-Chaam duidelijk boven het regionale gemiddelde. In Baarle-Nassau en Roosendaal werken op bedrijventerreinen het grootste aantal mensen per hectare. De verschillen worden verklaard door de mate van arbeidsintensieve bedrijvigheid die op de verschillende bedrijventerreinen is gevestigd. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 10

Tabel 2.3: Terreinquotiënten per gemeente (per 1 jan. 2008) Gemeente m2/wp wp/ha Aalburg 252 40 Alphen-Chaam 408 25 Baarle-Nassau 184 54 Bergen op Zoom 353 28 Breda 214 47 Drimmelen 298 34 Etten-Leur 282 35 Geertruidenberg 436 23 Halderberge 504 20 Moerdijk 1.201 8 Oosterhout 393 25 Roosendaal 173 58 Rucphen 355 28 Steenbergen 409 24 Werkendam 260 39 Woensdrecht 301 33 Woudrichem 383 26 Zundert 222 45 SES-regio 371 27 SES-regio excl. bedrijventerrein Moerdijk 262 38 Bron: Etin Adviseurs/Werkgelegenheidsenquête 2007, SES West-Brabant De verschillen tussen de 4 RPO-gebieden zijn klein. Alleen de Regio Westhoek wijkt af door de aanwezigheid van bedrijventerrein Moerdijk van de overige regio s. Zonder dit terrein vertoont ook de Regio Westhoek een vergelijkbaar beeld als de andere gebieden. Tabel 2.4: Terreinquotiënten per RPO-gebied m2/wp wp/ha Westelijk deel regio Breda-Tilburg 289 35 Regio Land van Heusden en Altena 281 36 Regio Westhoek 493 20 Regio Zandgemeenten 288 35 Totaal West-Brabant 371 27 Bron: Etin Adviseurs/Werkgelegenheidsenquête 2007, SES West-Brabant De ontwikkeling van de terreinquotiënten wordt door de jaren heen sterk beïnvloed door de conjunctuur en door specifieke trends en ontwikkelingen bij bedrijven (bijv. trend tot meer uitbesteding). De afgelopen jaren stond vooral de werkgelegenheid in de industrie onder druk. Hierdoor is de terreinquotiënt gedaald. Het aantal wp/ha bedroeg in 2000 circa 29, nu is dat zo n 27. Het afgelopen jaar is mede onder invloed van de gunstige conjunctuur weer een lichte toename zichtbaar. 2.4 Verouderd bedrijventerrein De verouderde voorraad omvat zowel verouderde terreinen waarvoor geen plannen bestaan om de veroudering aan te pakken, verouderde terreinen waar binnen drie jaar de start van een herstructurering is gepland, als terreinen die momenteel worden geherstructureerd. Tabel 2.5 geeft het totale bedrijventerreinenareaal (ha bruto) weer en het gedeelte daarvan dat is verouderd (ook in ha bruto, per 1 januari 2008). Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 11

In totaal kan 1.656 ha als verouderd terrein worden aangemerkt. Dit is 23% van de totale bedrijventerreinenvoorraad. Van het verouderd terrein is 833 ha op één of andere wijze onder reconstructie en voor nog eens 591 ha geldt dat binnen drie jaar actie wordt ondernomen. Voor bijna 170 ha bestaan nog geen plannen. Tabel 2.5: Aantal ha verouderd (bruto) bedrijventerrein per gemeente op 1 januari 2008 Gemeente Bruto A B C D E Verouderd opp. B t/m D Ha ha ha ha Ha ha ha % Aalburg 49,95 43,95 6,00 6,00 12 Alphen-Chaam 20,40 20,40 0,00 0 Baarle-Nassau 16,50 16,50 16,50 100 Bergen op Zoom 579,35 564,35 15,00 15,00 3 Breda 876,03 373,23 81,80 107,00 314,00 502,80 57 Drimmelen 43,00 25,50 17,50 17,50 41 Etten-Leur 380,25 146,25 20,3 213,7 20,3 5 Geertruidenberg 362,12 120,42 31,70 210,00 241,70 67 Halderberge 301,01 245,14 41,00 12,87 2,00 55,87 19 Moerdijk 2.881,75 2.692,65 15,10 93,00 81,00 108,10 4 Oosterhout 724,10 396,10 7,00 202,00 119,00 209,00 29 Roosendaal 494,36 165,66 200,00 128,70 328,70 66 Rucphen 50,44 10,44 40,00 40,00 79 Steenbergen 99,53 65,53 34,00 34,00 34 Werkendam 113,50 102,50 11,00 0,00 0 Woensdrecht 64,50 25,80 38,70 38,70 60 Woudrichem 59,50 44,50 15,00 15,00 25 Zundert 27,00 20,50 6,50 6,50 24 Totaal 7.143,29 5.069,92 169,60 591,37 832,70 211,00 1.655,67 23 A = niet verouderd B = verouderd, geen plannen C = verouderd, binnen 3 jaar iets doen D = er wordt iets gedaan E = herstructurering is reeds doorlopen Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant. Vooral het westelijk deel van de regio Breda-Tilburg en Regio Zand-gemeenten kennen een hoog aandeel verouderde bedrijventerreinen. In de Regio Zand-gemeenten ligt het aandeel verouderd zelfs boven de 50%. In de gemeente Rucphen is de revitalisering van het bedrijventerrein De Nijverhei al bijna afgerond. De Westhoek (13%) en in de Regio Land van Heusden en Altena (9%) kennen relatief weinig verouderde terreinen. Wanneer naar het aandeel van de regio s binnen het totale SES-gebied wordt gekeken, blijkt dat het westelijk deel van de regio Breda-Tilburg bijna 60% van het verouderd terrein voor haar rekening neemt. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 12

Tabel 2.6: Aantal ha verouderd (bruto) bedrijventerrein per RPO-gebied op 1 januari 2008 RPO-gebied Bruto A B C D E Verouderd opp. B t/m D ha ha ha Ha ha ha ha % Westelijk deel regio Breda-Tilburg 2.385,50 1.061,50 120,50 334,50 536,30 332,70 991,30 42 Regio Land van Heusden en Altena 222,95 190,95 0,00 21,00 0,00 11,00 21,00 9 Regio Westhoek 4.420,50 3.759,13 56,10 212,87 311,40 81,00 580,37 13 Regio Zandgemeenten 114,34 51,34 0,00 23,00 40,00 0,00 63,00 55 Totaal West-Brabant 7.143,29 5.062,92 176,60 591,37 887,70 424,70 1.655,67 23 Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant. Kanttekening bij cijfers herstructurering Bij de cijfers over verouderde bedrijventerreinen moeten wel kanttekeningen worden geplaatst. De cijfers zijn namelijk gebaseerd op de gehele terreinen. Dat wil zeggen, ook wanneer maar een deel van een bedrijventerrein verouderd is (en dus voor revitalisering in aanmerking komt) is het gehele terrein meegeteld 1. Volgens de Bedrijventerreinenenquête van ETIN Adviseurs is ongeveer 80% van de verouderde terreinen daadwerkelijk verouderd. Het gaat in West-Brabant dan om z n 1.480 ha, oftewel 18,5% van het totale bruto oppervlak. Per gemeente kunnen de verschillen groot zijn. Vooral in Roosendaal (met name Borchwerf-Noord en Majoppeveld Noord en Zuid), maar ook Moerdijk (De Koekoek en Zwanengat/De Hil) ligt het aandeel verouderd terrein duidelijk lager dan in voorgaande tabellen. Uit landelijk onderzoek 2 is gebleken dat slechts 55% van de verouderde terreinen (volgens IBISenquête) daadwerkelijk verouderd is. In dat geval zou nog 13% van alle bedrijventerreinen in West-Brabant verouderd zijn. Geconcludeerd kan worden dat de huidige monitoring van de verouderde bedrijventerreinen nog te wensen overlaat en dat dus een meer specifiek beeld van de situatie in West-Brabant ontbreekt. De in paragraaf 2.4 gehanteerde cijfers zijn dan ook indicatief. Feit blijft wel dat een aanzienlijk deel van de bedrijventerreinen in West-Brabant in enig opzicht is verouderd. Dit is de reden dat er in de regio hard wordt gewerkt aan de revitalisering van deze terreinen. De vorm waarin dit gebeurt verschilt van geval tot geval. Opvallend is dat in vier gemeenten sprake is van verouderde bedrijventerreinen terwijl er nog geen plannen zijn tot herstructurering. Dit geldt voor de gemeenten Breda, Geertruidenberg, Halderberge en Moerdijk. 1 Alleen in het geval van Vosdonk is slechts een beperkt deel (20 ha van de in totaal 234 ha) meegenomen. Anders zou de situatie te veel vertekenen. 2 Kansen voor Kwaliteit. Een ontwikkelingsstrategie voor bedrijventerreinen. Advies van de Taskforce (her)ontwikkeling bedrijventerreinen (9 september 2009). Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 13

3. Vestigingen op bedrijventerreinen Hoofdpunten Vrijwel alle vestigingen op bedrijventerreinen behoren tot de MKB-sector (tot 100 WP). Van de landelijke gemeenten hebben de gemeenten Moerdijk en Geertruidenberg relatief veel grote vestigingen op hun bedrijventerreinen. Zij hebben terreinen met een duidelijk bovenlokale betekenis. Het Zeehaven- en Industrieterrein Moerdijk heeft zelfs een bovenregionale, zo niet nationale betekenis. De groei van het aantal vestigingen op bedrijventerreinen in periode 1993-2007 is hoog ten opzichte van de stijging van het totale aantal vestigingen: 62% versus 47%. 3.1 Omvang aantal vestigingen Vrijwel alle vestigingen op bedrijventerreinen (97%) behoren tot de MKB-sector (tot 100 werkzame personen). Van de landelijke gemeenten hebben alleen Moerdijk (18) en Geertruidenberg (9) relatief veel grote vestigingen. In deze gemeenten liggen grote bedrijventerreinen, die een duidelijk bovenlokale betekenis hebben. De grootste vestigingen met meer dan 500 arbeidsplaatsen bevinden zich in Roosendaal (6), Bergen op Zoom (2) en Breda (3). In tabel 3.1 is het aantal bedrijfsvestigingen op bedrijventerreinen weergegeven, verdeeld naar grootteklasse (2007). Grootteklassen zijn gevormd op basis van het aantal banen per vestiging. Tabel 3.1: Aantal vestigingen naar grootteklasse (aantal wp) op bedrijventerreinen per gemeente (2007) 0-19 20-49 50-99 100-499 500+ Totaal % op totaal vestigingen abs. abs. abs. abs. abs. abs. % Aalburg 87 6 3 0 0 96 10,1 Alphen-Chaam 29 1 2 0 0 32 3,8 Baarle-Nassau 37 1 0 1 0 39 5,3 Bergen op Zoom 287 45 13 18 2 365 9,9 Breda 1.301 180 64 41 3 1.589 15,0 Drimmelen 97 14 4 0 0 115 6,9 Etten-Leur 380 58 18 23 0 479 20,9 Geertruidenberg 221 44 14 9 0 288 22,7 Halderberge 207 28 2 5 0 242 12,9 Moerdijk 498 84 22 17 1 622 22,8 Oosterhout 529 85 31 21 1 667 21,2 Roosendaal 612 86 34 16 6 754 16,8 Rucphen 99 11 4 1 0 115 6,9 Steenbergen 172 8 3 3 0 186 11,2 Werkendam 382 27 6 2 0 417 23,4 Woensdrecht 81 16 0 2 0 99 8,2 Woudrichem 58 8 3 1 0 70 7,2 Zundert 44 9 1 2 0 56 3,3 West-Brabant 5.121 711 224 162 13 6.231 14,4 Bron: Vestigingenregister 2007, SES West-Brabant Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 14

Binnen de SES-regio bevindt zich gemiddeld 14,4% van de vestigingen op bedrijventerreinen. Opvallend is dat de gemeenten Werkendam en Geertruidenberg (samen met Moerdijk) relatief een groot aandeel vestigingen op bedrijventerreinen kennen (meer dan 22%). Ook valt op dat Bergen op Zoom, als grote stad, relatief weinig vestigingen op bedrijventerreinen kent (9,9%). Dit heeft onder ander te maken met de aanwezigheid van een aantal zeer grote spelers in Bergen op Zoom (vooral Sabic en Philip Morris). Alleen Sabic is al goed voor circa 150 ha. Uit tabel 3.2 valt op te maken dat het opvallend is dat in de Zandgemeenten nog geen 5% van de vestigingen op bedrijventerreinen ligt. De grootste bedrijven zijn gevestigd in het westelijk deel van de regio Breda-Tilburg en in de regio Westhoek. Tabel 3.2: Aantal vestigingen naar grootteklasse (aantal wp) op bedrijventerreinen per RPO-gebied (2007) RPO-gebied 0-19 20-49 50-99 100-499 500+ Totaal % op totaal vestigingen abs. abs. abs. abs. abs. abs. % Westelijk deel regio Breda-Tilburg 2.528 381 131 94 4 3.138 16,6 Regio Land van Heusden en Altena 527 41 12 3 0 583 15,7 Regio Westhoek 1.857 267 74 61 9 2.268 14,5 Regio Zandgemeenten 209 22 7 4 0 242 4,9 Totaal West-Brabant 5.121 711 224 162 13 6.231 14,4 Bron: Vestigingenregister 2007, SES West-Brabant Figuur 3.1 geeft de verdeling van het aantal vestigingen op bedrijventerreinen naar gemeenten weer. Een kwart van alle vestigingen die in de SES-regio op bedrijventerreinen gevestigd zijn, bevindt zich in de gemeente Breda. Het is niet verwonderlijk dat in de grote steden in de regio en in de gemeente Moerdijk veel vestigingen op bedrijventerreinen gevestigd zijn. Wat opvalt, is dat ook gemeenten als Werkendam, Geertruidenberg en Halderberge in absolute zin veel vestigingen hebben die op bedrijventerreinen gelegen zijn. Figuur 3.1: Aantal vestigingen op bedrijventerreinen in de SES-regio (2007) 1.800 1.600 1.589 1.400 1.200 1.000 800 622 667 754 600 400 365 479 288 242 417 200 96 32 39 115 115 186 99 70 56 0 Aalburg Alphen-Chaam Baarle-Nassau Bergen op Zoom Breda Drimmelen Etten-Leur Geertruidenberg Halderberge Moerdijk Oosterhout Roosendaal Rucphen Steenbergen Werkendam Woensdrecht Woudrichem Zundert Bron: Vestingenregister 2007, SES West-Brabant Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 15

3.2 Ontwikkeling aantal vestigingen In figuur 3.2 is de relatieve groei weergegeven van het aantal vestingen op bedrijventerreinen in gemeenten met meer dan 200 vestingen op bedrijventerreinen in de periode 1993-2007. De donkere lijn geeft de stijging aan voor de SES-regio als geheel. Duidelijk is dat de verschillen in de toename van het aantal vestingen in de loop van de tijd steeds groter worden. In de SES-regio als geheel steeg het aantal vestigingen op bedrijventerreinen in de periode 1993-2007 met 62%. Dit is aanmerkelijk meer dan het stijgingspercentage in deze periode voor alle vestigingen in de regio. Dit bedroeg 47%. In 2007 lag de groei op bedrijventerreinen (+0,9%) duidelijk onder het gemiddelde van het bedrijfsleven (+4,5%). Figuur 3.2: Geïndexeerde groei aantal vestigingen op bedrijventerreinen in de SES-regio 1993-2007 (1993=100) 170 160 150 Vestigingen op bedrijventerreinen Totaal bedrijfsleven 140 130 120 110 100 90 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Bron: Vestigingenregister 2007, SES West-Brabant Vooral Moerdijk kent een relatieve sterke groei van het aantal vestigingen (een ruime verdubbeling in 2007 t.o.v. 1993). Ook in Etten-Leur en Oosterhout is de relatieve toename groot. Aan de andere kant is de groei in Bergen op Zoom erg klein. De oorzaak moet onder andere gezocht worden in het tijdelijk niet voldoende areaal hebben van bedrijventerrein. Opvallend is de relatief sterke groei op bedrijventerreinen in kleinere gemeenten als Aalburg, Woudrichem en Zundert. In absolute zin gaat het hier echter om kleinere aantallen. Breda kende in de periode 1993-2007 een groei van 580 bedrijven oftewel +57,5%. In het merendeel van de gemeenten groeide het aantal vestigingen op bedrijventerreinen sneller dan het totale bedrijfsleven. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 16

Tabel 3.3: Groei aantal vestigingen op bedrijventerreinen per gemeente in de periode 1993-2007 Gemeente Abs. % Groei totale bedrijfsleven (%) Aalburg 59 159,5 44,1 Alphen-Chaam 16 100,0 120,3 Baarle-Nassau 19 95,0 12,9 Bergen op Zoom 41 12,7 48,3 Breda 580 57,5 40,4 Drimmelen 60 109,1 33,0 Etten-Leur 237 97,9 46,4 Geertruidenberg 58 25,2 40,0 Halderberge 72 42,4 69,5 Moerdijk 343 122,9 81,4 Oosterhout 299 81,3 39,5 Roosendaal 252 50,2 46,5 Rucphen 34 42,0 101,9 Steenbergen 78 72,2 96,6 Werkendam 139 50,0 40,8 Woensdrecht 25 33,8 67,8 Woudrichem 49 233,3 48,9 Zundert 35 166,7-7,1 Totale groei 2.396 62,5 46,6 Bron: Vestigingenregister 2007, SES West-Brabant Uit tabel 3.4 blijkt dat de gemeenten uit het landelijk gebied, regio land van Heusden en Altena en Zandgemeenten aan een inhaalslag bezig zijn als het gaat om de groei van het aantal nieuwe vestigingen op bedrijventerreinen. De groei is hoog met ruim 70%. In absolute zin is de groei in de afgelopen 15 jaar het grootst geweest in het westelijk deel van de regio Breda-Tilburg met per saldo ruim 1.200 vestigingen. Alleen in de Regio Westhoek blijft de groei van het aantal vestigingen op bedrijventerreinen achter bij het totale bedrijfsleven. Tabel 3.4: Groei aantal vestigingen op bedrijventerreinen per RPO-gebied in de periode 1993-2007 Gemeente Abs. % Groei totale bedrijfsleven (%) Westelijk deel regio Breda-Tilburg 1.234 64,8 40,2 Regio Land van Heusden en Altena 247 73,5 43,7 Regio Westhoek 811 55,7 60,9 Regio Zandgemeenten 104 75,4 34,1 Totaal West-Brabant 2.396 62,5 46,6 Bron: Vestigingenregister 2007, SES West-Brabant Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 17

4. Werkgelegenheid op bedrijventerreinen Hoofdpunten De werkgelegenheid op bedrijventerreinen in de regio wordt voor meer dan de helft bepaald door de sectoren industrie en handel en reparatie. Met name industriële werkgelegenheid bevindt zich relatief vaak op bedrijventerreinen. Er is een aantal zeer grote bedrijven gevestigd op bedrijventerreinen. Hun aandeel binnen het totaal aantal bedrijven is beperkt (nog geen 3%), echter het werkgelegenheidsbelang van deze bedrijven is groot (goed voor bijna de helft van de werkgelegenheid op bedrijventerreinen). Over de periode 1993-2007 bezien nam de totale werkgelegenheid op bedrijventerreinen toe met ruim 31.000 banen (+34,6%). De werkgelegenheidsgroei in de regio als geheel in deze periode toe met ruim 24%. Moerdijk kende de sterkste werkgelegenheidsgroei op bedrijventerreinen (+150%). Dit is het gevolg van de sterke ontwikkeling die het Haven- en Industrieterrein Moerdijk in die periode heeft doorgemaakt. Het economisch belang van bedrijventerreinen is zeer groot. Zo n 39% van de totale werkgelegenheid in West-Brabant is te vinden op bedrijventerreinen. Dit aandeel is ten opzichte van 1993 (37%) nog iets gestegen. 4.1 Productiestructuur op bedrijventerreinen Figuur 4.1 geeft het aantal banen weer op bedrijventerreinen naar economische activiteit en totaal (2007). Ruim een derde deel van de werkgelegenheid op bedrijventerreinen bevindt zich in de industriële sector. Dit is tweemaal zo hoog als het aandeel van de industriële sector binnen de totale werkgelegenheid in West-Brabant. In andere sectoren ligt dit weer geheel anders. Zo bevindt werkgelegenheid in de publieke sector zich meestal niet op bedrijventerreinen. Figuur 4.1: Productiestructuur op bedrijventerreinen in West-Brabant (2007) Overig 11% Zakelijk 14% Industrie 36% Vervoer 11% Handel 20% Bouw 8% Bron: Werkgelegenheidsenquête 2007, SES West-Brabant Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 18

In toenemende mate is de vestiging van detailhandel op bedrijventerreinen een hot item. Vaak wordt dit als niet wenselijk gezien omdat het een bedreiging kan vormen voor de bestaande winkelstructuur in gemeenten. Bij verspreide vestiging van detailhandelsbedrijven op bestaande bedrijventerreinen kunnen er conflicten ontstaan met de business-gerichte bedrijven door onderlinge hinder. Tussen 1993 en 2007 is het aantal detailhandelsvestigingen op bedrijventerreinen gestegen van 173 naar 342 (+169). Het aantal banen nam toe van 1.144 naar 2.868 (+1.724). De stijging vindt vooral plaats in de vijf grote gemeenten. Hierbinnen is de gemeente Breda verreweg koploper; met name de ontwikkeling van het BT Heilaar-Steenakker (Woonboulevard) is hier debet aan. 4.2 Werkgelegenheid naar grootteklasse In tabel 4.1 is het aantal banen op bedrijventerreinen weergegeven, verdeeld naar grootteklasse. Grootteklassen worden gevormd op basis van het aantal banen per vestiging. In paragraaf 3.1 bleek dat slechts 2,8% van alle vestigingen op bedrijventerreinen behoort tot de categorie grote bedrijven (meer dan 100 werkzame personen). Tabel 4.1 laat zien dat deze 2,8% van de vestigingen goed is voor bijna 42% van alle werkgelegenheid op bedrijventerreinen. Dit cijfer wordt in hoofdzaak bepaald door de aanwezigheid van grote bedrijven op de bedrijventerreinen gelegen in de 5 stedelijke gemeenten en Moerdijk. Tabel 4.1: Werkgelegenheid naar grootteklasse op bedrijventerreinen per gemeente (2007) Gemeente 0-19 20-49 50-99 100-499 500+ Totaal Abs. % Abs. % Abs. % Abs. % Abs. % Abs. % Aalburg 519 53,2 246 25,2 210 21,5 0 0,0 0 0,0 975 100,0 Alphen-Chaam 156 46,3 35 10,4 146 43,3 0 0,0 0 0,0 337 100,0 Baarle-Nassau 168 26,2 37 5,8 0 0,0 437 68,1 0 0,0 642 100,0 Bergen op Zoom 1.573 12,6 1.635 13,0 996 7,9 4.987 39,8 3.339 26,6 12.530 100,0 Breda 7.767 24,5 6.103 19,2 4.708 14,8 10.140 32,0 3.002 9,5 31.720 100,0 Drimmelen 467 37,6 408 32,9 366 29,5 0 0,0 0 0,0 1.241 100,0 Etten-Leur 2.111 19,9 1.960 18,5 1.413 13,3 5.117 48,3 0 0,0 10.601 100,0 Geertruidenberg 1.525 22,5 1.561 23,0 1.074 15,8 2.624 38,7 0 0,0 6.784 100,0 Halderberge 975 36,3 956 35,6 134 5,0 623 23,2 0 0,0 2.688 100,0 Moerdijk 2.880 24,7 3.196 27,4 1.500 12,9 3.240 27,8 852 7,3 11.668 100,0 Oosterhout 3.033 21,5 3.019 21,4 2.823 20,0 4.362 30,9 869 6,2 14.106 100,0 Roosendaal 3.411 18,0 3.425 18,1 2.747 14,5 3.802 20,1 5.570 29,4 18.955 100,0 Rucphen 449 33,5 410 30,6 237 17,7 245 18,3 0 0,0 1.341 100,0 Steenbergen 728 41,7 271 15,5 265 15,2 481 27,6 0 0,0 1.745 100,0 Werkendam 1.703 50,6 955 28,4 492 14,6 216 6,4 0 0,0 3.366 100,0 Woensdrecht 534 29,5 502 27,7 0 0,0 777 42,9 0 0,0 1.813 100,0 Woudrichem 313 31,6 265 26,7 208 21,0 206 20,8 0 0,0 992 100,0 Zundert 253 26,6 279 29,3 71 7,5 349 36,7 0 0,0 952 100,0 West-Brabant 28.565 23,3 25.263 20,6 17.390 14,2 37.606 30,7 13.632 11,1 122.456 100,0 Bron: Werkgelegenheidsenquête 2007, SES West-Brabant Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 19

De werkgelegenheid van de grote bedrijven in West-Brabant concentreert zich voornamelijk op de regio Westhoek en het westelijk deel van de regio Breda-Tilburg. In de andere RPO regio s domineren de MKB-bedrijven (minder dan 100 arbeidsplaatsen). Ook de werkgelegenheid op de bedrijventerreinen vindt hier voornamelijk plaats op de schaal van het MKB bedrijf. Tabel 4.2: Werkgelegenheid naar grootteklasse op bedrijventerreinen per RPO-gebied (2007) Gemeente 0-19 20-49 50-99 100-499 500+ Totaal Aandeel 0-99 Abs. Abs. Abs. Abs. Abs. Abs. % Westelijk deel regio Breda-Tilburg 14.903 13.051 10.384 22.243 3.871 64.452 59,5 Regio Land van Heusden en Altena 2.535 1.466 910 422 0 5.333 92,1 Regio Westhoek 10.101 9.985 5.642 13.910 9.761 49.399 52,1 Regio Zandgemeenten 1.026 761 454 1.031 0 3.272 68,5 Totaal West-Brabant 28.565 25.263 17.390 37.606 13.632 122.456 58,2 Bron: Werkgelegenheidsenquête 2007, SES West-Brabant 4.3 Werkgelegenheid op bedrijventerreinen per gemeente Bedrijventerreinen zijn goed voor 39% van de totale werkgelegenheid in West-Brabant. Bedrijventerreinen hebben dan ook een zeer belangrijke sociaal-economische functie. Figuur 4.2 geeft per gemeente het aandeel banen op bedrijventerreinen weer binnen de totale werkgelegenheid. In vier gemeenten (Etten-Leur, Geertruidenberg, Moerdijk en Oosterhout) ligt dit aandeel op 50% of meer. Vijf landelijke gemeenten kennen een aandeel dat lager ligt dan 20%: Alphen-Chaam, Baarle-Nassau, Drimmelen, Woensdrecht en Zundert. De gemeenten Bergen op Zoom en Werkendam liggen wat betreft de werkgelegenheid op bedrijventerreinen op het gemiddelde van West-Brabant. Het relatieve aandeel van de werkgelegenheid op bedrijventerreinen is in de loop van de tijd niet spectaculair veranderd: in 1993 was 37% van alle banen op bedrijventerreinen te vinden, 2 procentpunten lager dan in 2007. Figuur 4.2: Aandeel werkgelegenheid op BT (in %, in 2007) op de totale werkgelegenheid in de gemeente 70 60 % 50 40 30 gemiddelde SES-regio: 38,7% 20 10 0 Aalburg Alphen-Chaam Baarle-Nassau Bergen op Zoom Breda Drimmelen Etten-Leur Geertruidenberg Halderberge Moerdijk Oosterhout Roosendaal Rucphen Steenbergen Werkendam Woensdrecht* Woudrichem Zundert * Werkgelegenheid die wordt geboden op de vliegbasis Woensdrecht wordt buiten beschouwing gelaten. Bron: Werkgelegenheidsenquête 2007, SES West-Brabant Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 20

Figuur 4.3 bevestigt het beeld dat de werkgelegenheidsfunctie van bedrijventerreinen in het stedelijk gebied groter is dan in het meer landelijke gebied. Het Land van Heusden en Altena en Regio Zandgemeenten liggen onder het regionale gemiddelde van 39%. Figuur 4.3: Aandeel werkgelegenheid op BT (in %, in 2007) op de totale werkgelegenheid per RPO-gebied Regio Breda-Tilburg* Land Heusden en Altena Regio Westhoek Regio Zandgemeenten Totaal West-Brabant 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 % Bron: Werkgelegenheidsenquête 2007, SES West-Brabant 4.4 Werkgelegenheidsontwikkeling In totaal steeg de werkgelegenheid op bedrijventerreinen in de SES-regio in 2007 ten opzichte van 2006 met 3.235 banen (+2,7%). Dit is bijna het dubbele van vorig jaar. Wel blijft de groei een fractie achter bij de groei van de totale werkgelegenheid in de regio (+3,0%). Het verschil kan worden verklaard door de relatief sterke groei van de zakelijke dienstverlening, de zorgsector en het aantal starters. Deze activiteiten vinden gewoonlijk buiten de bedrijventerreinen plaats. De werkgelegenheid op bedrijventerreinen is in 2007 in absolute zin afgenomen in de gemeenten Bergen op Zoom, Steenbergen en Woensdrecht. Het gaat hierbij in totaal om 224 arbeidsplaatsen. Bij de overige gemeenten in West-Brabant deed zich groei van de werkgelegenheid voor. De sterkste groei kenden de gemeenten Breda (+1.333 personen) en Roosendaal (+788 personen). De relatieve toename was het grootst op terreinen in Alphen-Chaam en Baarle-Nassau. Ook in 2006 was Baarle-Nassau koploper. Over de periode 1993-2007 nam de totale werkgelegenheid op bedrijventerreinen toe met ruim 31.000 banen (+34,6%). Slechts Steenbergen en Rucphen kennen over deze periode een daling van respectievelijk 12,5% en 7,1%. In Moerdijk, Baarle-Nassau en Alphen-Chaam nam de werkgelegenheid op bedrijventerreinen relatief het sterkst toe met respectievelijk 150%, 120% en 107%. De werkgelegenheid in de regio als geheel nam tussen 1993 en 2007 toe met 24%. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 21

Tabel 4.3: Werkgelegenheidsontwikkeling op bedrijventerreinen per gemeente, 1993-2007 Gemeente 1993 2006 2007 1993-2007 2006-2007 Abs. Abs. Abs. Abs. % Abs. % Aalburg 517 934 975 458 88,6 41 4,4 Alphen-Chaam 163 285 337 174 106,7 52 18,2 Baarle-Nassau 292 580 642 350 119,9 62 10,7 Bergen op Zoom 10.904 12.683 12.530 1.626 14,9-153 -1,2 Breda 25.674 30.387 31.720 6.046 23,5 1.333 4,4 Drimmelen 966 1.183 1.241 275 28,5 58 4,9 Etten-Leur 7.574 10.199 10.601 3.027 40,0 402 3,9 Geertruidenberg 6.426 6.353 6.784 358 5,6 431 6,8 Halderberge 2.561 2.674 2.688 127 5,0 14 0,5 Moerdijk 4.670 11.614 11.668 6.998 149,9 54 0,5 Oosterhout 9.569 13.986 14.106 4.537 47,4 120 0,9 Roosendaal 13.482 18.167 18.955 5.473 40,6 788 4,3 Rucphen 1.444 1.319 1.341-103 -7,1 22 1,7 Steenbergen 1.994 1.806 1.745-249 -12,5-61 -3,4 Werkendam 2.481 3.300 3.366 885 35,7 66 2,0 Woensdrecht 1.166 1.823 1.813 647 55,5-10 -0,5 Woudrichem 524 984 992 468 89,3 8 0,8 Zundert 602 944 952 350 58,1 8 0,8 West-Brabant 91.009 119.221 122.456 31.447 34,6 3.235 2,7 Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Bekeken per RPO gebied is de werkgelegenheid op bedrijventerreinen in absolute zin het sterkst toegenomen in het westelijk deel van de regio Breda-Tilburg. Relatief gezien nam de werkgelegenheid in 2007 het sterkst toe in de Zandgemeenten. Over de periode 1993 tot 2007 nam de totale werkgelegenheid op bedrijventerreinen in zowel het westelijk deel van de regio Breda-Tilburg als in de regio Westhoek toe met circa 14.500 banen. In percentages is de toename over de hele periode het sterkst toegenomen in het Land van Heusden en Altena, met ruim 50%. Tabel 4.4: Werkgelegenheidsontwikkeling op bedrijventerreinen per RPO-gebied, 1993-2007 Gemeente 1993 2006 2007 1993-2007 2006-2007 Abs. Abs. Abs. Abs. % Abs. % Westelijk deel regio Breda-Tilburg 50.209 62.108 64.452 14.243 28,4 2.344 3,8 Regio Land van Heusden en Altena 3.522 5.218 5.333 1.811 51,4 115 2,2 Regio Westhoek 34.777 48.767 49.399 14.622 42,0 632 1,3 Regio Zandgemeenten 2.501 3.128 3.272 771 30,8 144 4,6 Totaal West-Brabant 91.009 119.221 122.456 31.447 34,6 3.235 2,7 Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 22

5. Uitgifte van nieuw bedrijventerrein Hoofdpunten Er is een groot verschil tussen de uitgifte op korte termijn en de uitgifte op middellange en langere termijn. Over de lange termijn (15 jaar) bedraagt de uitgifte gemiddeld circa 80 ha per jaar. Over de middellange termijn (5 jaar) is de uitgifte gemiddeld 47 hectare. De lagere uitgifte van de laatste jaren is enerzijds het resultaat van laagconjunctuur en anderzijds van een beperkt aanbod bedrijventerrein. In 2007 werd er bijna 55 hectare uitgegeven, een lichte stijging ten opzichte van 2006. De uitgifte op middellange en lange termijn wordt in belangrijke mate bepaald door het 'bovenregionale Zeehaven- en Industrieterrein Moerdijk' (respectievelijk circa 30% en 40 %). In verreweg de meeste gevallen heeft de gronduitgifte betrekking op de verplaatsing of uitbreiding van op het bedrijventerrein reeds aanwezige bedrijven. Over de laatste vijf jaar gezien betreft het tweederde van de gronduitgifte. Van het aantal grondverwervers op bedrijventerreinen komt, in de periode 2003-2007, 85% uit de regio (waarvan 68% uit de eigen gemeente). In hectares uitgedrukt werd in dezelfde periode 73% uitgegeven aan verwervers uit de regio (waarvan 64% uit de eigen gemeente). Van alle verkopen in de periode 2002-2007 heeft 75% betrekking op kleine percelen tot 5000 m². Slechts 13% heeft betrekking op verkopen van percelen groter dan 1 hectare. De percelen groter dan 1 hectare zijn wel goed voor 62% van het totale ruimtebeslag. In de regio zijn maar weinig grote kavels direct beschikbaar. Dit levert beperking op bij het aantrekken en faciliteren van grotere bedrijven. 5.1 Omvang van de uitgifte Na een lichte daling van de uitgifte van bedrijventerreinen in 2006, laat 2007 weer een toename zien (+17,8% oftewel +8,27 ha). In totaal werd er in 2007 bijna 55 hectare bedrijventerrein uitgegeven. De uitgifte blijft hiermee nog altijd duidelijk achter bij de gemiddelde jaarlijkse uitgifte in de periode 1999-2001. Figuur 5.1: Uitgifte nieuwe bedrijventerreinen in de SES-regio 1999 2007 in ha 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 184,67 150 79,29 60,87 48,11 50,05 54,75 46,48 36,16 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 23

Het ontwikkelen van nieuw bedrijventerrein is een gecompliceerd en langdurig proces. Tussen de eerste ideevorming en de daadwerkelijke uitgifte aan bedrijven kunnen vaak wel vijf tot tien jaar zitten. Nieuw bedrijventerrein komt daardoor dikwijls 'schoksgewijs' op de markt. Ook wisselen perioden van hoog- en laagconjunctuur in de economie elkaar af. Dit is goed zichtbaar in figuur 5.2. Figuur 5.2: Uitgifte aan nieuwe bedrijventerreinen 1992 2007 in ha in de stedelijke regio hectare 70 60 50 40 30 Bergen op Zoom Breda Etten-Leur Moerdijk Oosterhout Roosendaal* 20 10 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 * inclusief Borchwerf II (gemeente Halderberge) Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Figuur 5.3 laat de ontwikkeling van de uitgifte aan nieuw bedrijventerrein zien voor de RPOgebieden. Duidelijk is te zien dat de uitgifte in de meeste regio s sinds 2000 een dalende lijn laat zien. In het Land van Heusden en Altena en in de regio Zand-gemeenten is de uitgifte sinds 2001 zeer beperkt. De afgelopen jaren was de uitgifte in de Regio Westhoek hoger dan in het westelijk deel van de Regio Breda-Tilburg. Figuur 5.3: Uitgifte aan nieuwe bedrijventerreinen 1992 2007 in ha in de RPO-gebieden hectare 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 Regio Breda-Tilburg* Land van Heusden en Altena Regio Westhoek Regio Zand-gemeenten Totaal West-Brabant 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 * Westelijk deel Regio Breda-Tilburg Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 24

Er is in West-Brabant een groot verschil tussen de uitgifte op korte termijn en de uitgifte op middellange en langere termijn. Over de lange termijn (15 jaar) bedroeg de uitgifte in de stedelijke regio s gemiddeld bijna 80 ha per jaar. Over de periode 2000-2007 was de uitgifte gemiddeld 64 ha per jaar, het laatste jaar was dit slechts 49 ha. Vooral de periode 2002-2005 werd gekenmerkt door laagconjunctuur en sinds 2001 is ook sprake van een sterke afname van het aanbod terstond uitgeefbaar bedrijventerrein (zie paragraaf 6.1). In 2005 kwam Borchwerf II op de markt. Hierdoor nam tijdelijk het aanbod sterk toe, maar inmiddels is de dalende lijn weer ingezet. De relatief gunstige conjunctuur in de periode 2006-2007 heeft niet geleid tot een sterke toename van de uitgifte. Een onvoldoende voorraad aan uitgeefbaar bedrijventerrein kan hier een rol spelen. Uit figuur 5.4 blijkt dat de uitgifte op middellange en lange termijn in belangrijke mate bepaald wordt door het 'bovenregionale Haven- en Industrieterrein Moerdijk' (circa 40% van de totale uitgifte in het stedelijk gebied). Figuur 5.4: Gemiddelde uitgifte aan nieuwe bedrijventerreinen in de stedelijke regio s (in ha) Bergen op Zoom Breda Periode 2007 Periode 2000-2007 Periode 1992-2007 Etten-Leur Oosterhout Roosendaal* Moerdijk** Totaal 0 20 40 60 80 100 hectare * inclusief Borchwerf II (gemeente Halderberge) ** het betreft hier alleen het bovenregionale Haven- en Industrieterrein Moerdijk Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Tabel 5.1 geeft een overzicht van de uitgifte in 2007 aan bedrijventerreinen in de stedelijke regio van West-Brabant. Tevens is de uitgifte op het bovenregionale bedrijventerrein Moerdijk weergegeven. De cijfers van uitgifte van 2000 t/m 2006 zijn eveneens weergegeven. De bedrijventerreinen zijn onderverdeeld in segmenten. Er wordt onderscheid gemaakt naar 'gemengd terrein', 'distributiepark', 'zwaar industrieterrein', 'zeehaventerrein' en 'hoogwaardig bedrijvenpark'. In de gemeenten Oosterhout en Roosendaal is de uitgifte van nieuw bedrijventerrein in 2007 afgenomen t.o.v. het jaar ervoor. In Oosterhout is zelfs helemaal niets uitgegeven. In Breda, Bergen op Zoom 3 en Etten-Leur is de uitgifte van nieuw terrein (iets) toegenomen. Ook het Havenen Industrieterrein Moerdijk laat een toename van de uitgifte zien. Halderberge en Breda nemen in 2007 samen bijna tweederde van de uitgifte van nieuw terrein voor hun rekening. Op het bedrijventerrein Borchwerf II (gemeente Halderberge) is in 2007 met 18,55 ha duidelijk het meest uitgegeven. 3 Inclusief heruitgifte van Noordland Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 25

Tabel 5.1: Uitgifte nieuwe bedrijventerreinen, stedelijke regio naar segment in ha, 2000-2007 Gemeente Bedrijventerreinen Segm. (a) 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 Bergen op Zoom Noordland GT 1,81 0.00 2.10 0.00 17.40 1.20 2.70 0.00 Oude Molen Uitbr. GT 2,57 2.48 1.99 1.60 0.00 0.00 0.00 0.00 Subtot. BoZ 4,38 2.48 4.09 1.60 17.40 1.20 2.70 0.00 Breda Achter Emer GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.22 0.66 1.87 2.44 Bergschot GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.23 De Lind/ Logtenburg GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.14 Hazeldonk DP 0,00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.05 0.30 Hazeldonk 3 DP 5,08 4.25 1.87 0.00 5.08 1.79 0.23 0.00 Heilaar IABC GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.00 2.38 4.86 7.59 Heilaar Zuid GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 3.54 Heilaar - Noord GT 3,63 1.20 0.00 0.82 0.00 0.00 0.00 0.00 Hoogeind GT 0,85 0.00 0.00 0.00 0.60 1.20 0.72 0.58 Hoogeind II GT 0,58 1.75 1.17 1.50 2.09 2.48 4.72 4.76 Hoogeind III GT 0,00 0.00 0.00 4.50 0.00 0.00 0.00 0.00 Houtakkerstraat GT 0,00 0.00 0.00 0.00 5.27 0.00 0.27 0.00 Kievietsloop GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.42 0.00 0.00 0.52 Valveeken GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.07 0.00 Zandoogjes GT 0,00 0.00 1.91 1.58 0.00 0.00 0.00 0.00 Steenakker Noord GT 0,48 1.58 2.03 0.70 0.00 6.82 4.16 2.70 Van de Reijtstraat GT 0,36 1.22 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 Subtot. Breda 10,98 10.0 6.98 9.10 13.68 15.33 16.95 22.80 Etten-Leur Attelaken GT 2,20 2.80 1.31 1.45 2.51 1.78 1.51 0.00 De Keen GT 0,00 0.00 0.00 0.34 0.00 0.23 0.00 0.11 Vosdonk-Zuid GT 0,00 0.12 0.00 0.00 0.00 0.24 0.86 2.66 Vosdonk-West GT 3,50 0.00 0.87 2.03 3.51 5.08 9.39 0.00 Subtot. Etten-Leur 5,70 2.92 2.18 3.82 6.02 7.33 11.76 2.77 Oosterhout Everdenberg GT 0,00 0.66 0.25 0.41 0.20 2.90 3.25 2.33 Hoevestein GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.24 Weststad III ZI 0,00 2.50 10.9 12.72 0.38 11.40 6.01 63.10 De Wijsterd GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.68 0.64 0.63 Vijf Eiken GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.22 0.00 0.00 0.00 Subt. Oosterhout 0,00 3.16 11.15 13.13 0.80 14.98 9.90 66.30 Roosendaal (b) Borchwerf-Noord GT 0,00 0.00 1.44 0.00 0.00 0.00 4.45 11.53 Borchwerf II GT 0,97 3.17 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 Borchwerf II (Halderb.) GT 18,55 16.63 2.06 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 De Lind GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.16 0.00 De Stok HP 0,00 0.00 1.08 0.00 0.00 0.00 0.64 1.35 Majoppeveld Noord III GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 1.50 0.00 Majoppeveld Noord GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.58 Majoppeveld Zuid GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.20 0.00 0.00 Majoppeveld uitbr. GT 0,09 1.80 1.25 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 Krogten GT 0,00 0.00 0.00 0.00 0.07 0.00 0.00 0.00 Subt. Roosendaal 19,61 21,6 5,83 0,00 0,07 0,20 6,75 13,46 Moerdijk (c) Moerdijk ZH 8,55 3.93 16.37 1.77 7.35 18.74 28.98 55.17 Totaal 49,22 44.09 46.60 29.42 45.32 57.78 77.04 160.50 Bron: ETIN Adviseurs a b C GT= gemengd terrein; DP = distributiepark; ZH = zeehaventerrein; HP = hoogwaardig bedrijvenpark; ZI = zwaar industrieterrein. Inclusief Borchwerf II gemeente Halderberge Bovenregionaal Zeehaven- en Industrieterrein Moerdijk. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 26

5.2 Uitgifte naar branche Tabel 5.2 geeft de uitgifte weer van nieuwe bedrijventerreinen naar economische activiteit (in m 2, 2007). De economische activiteit van de ondernemingen die bedrijventerrein hebben verworven, is onderverdeeld in zes branches: industrie, bouw, handel, vervoer, zakelijk en overig. In 2006 was de industrie koploper, in 2007 heeft de vervoerssector de meeste grond verworven. In totaal is deze sector goed voor bijna 169.000 m2 (16,9 ha), 31,9% van het totaal. Op nummer twee staat de industrie met ongeveer 142.000 m2 (26,8%), de derde plaats wordt bezet door de (groot)handel met 117.000 m2 (22,2%). In 2007 werd voor alle branches grond uitgegeven. Tabel 5.2: Uitgifte naar branche in m² (2007) Industrie Bouw Handel Vervoer Zakelijk Overig Totaal Aalburg 0 0 991 0 0 0 991 Alphen-Chaam 0 0 0 0 0 0 0 Baarle-Nassau 0 0 0 0 0 0 0 Bergen op Zoom 10.120 5.568 5.101 0 2.367 2.561 25.717 Breda 3.254 4.733 47.916 28.313 23.243 2.400 109.859 Drimmelen 0 0 0 0 0 0 0 Etten-Leur 3.893 11.335 27.583 7.000 7.216 0 57.027 Geertruidenberg 7.650 0 2.882 0 0 0 10.532 Halderberge 101.659 5.595 10.620 54.246 17.545 9.338 199.003 Moerdijk 1.592 0 4.500 79.373 0 0 85.465 Oosterhout 0 0 0 0 0 0 0 Roosendaal 3.755 0 9.730 0 0 898 14.383 Rucphen 0 0 0 0 0 0 0 Steenbergen 0 0 0 0 0 0 0 Werkendam 0 0 5.180 0 0 2.516 7.696 Woensdrecht 7.334 450 1.010 0 0 0 8.794 Woudrichem 2.500 5.646 1.800 0 0 0 9.946 Zundert 0 0 0 0 0 0 0 Totaal 141.757 33.327 117.313 168.932 50.371 17.713 529.413 % in totaal 26,8 6,3 22,2 31,9 9,5 3,3 100,0 Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Wanneer naar de sectorale uitgifte van de RPO-gebieden wordt gekeken, blijkt dat in het westelijk deel van de Regio Breda-Tilburg en in het Land van Heusden en Altena het accent vooral op de handelssector ligt en in de Regio Westhoek gaat het vooral om industrie en vervoer. Opvallend is ook het hoge aandeel van de bouwsector in het Land van Heusden en Altena (30,3%). Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 27

Tabel 5.3: Uitgifte naar branche in m² (2007) Industrie Bouw Handel Vervoer Zakelijk Overig Totaal Absoluut Westelijk deel regio Breda-Tilburg 14.797 16.068 78.381 35.313 30.459 2.400 177.418 Regio Land van Heusden en Altena 2.500 5.646 7.971 0 0 2.516 18.633 Regio Westhoek 124.460 11.613 30.961 133.619 19.912 12.797 333.362 Regio Zand-gemeenten 0 0 0 0 0 0 0 Totaal West-Brabant 141.757 33.327 117.313 168.932 50.371 17.713 529.413 Relatief (%) Westelijk deel regio Breda-Tilburg 8,3 9,1 44,2 19,9 17,2 1,4 100,0 Regio Land van Heusden en Altena 13,4 30,3 42,8 0,0 0,0 13,5 100,0 Regio Westhoek 37,3 3,5 9,3 40,1 6,0 3,8 100,0 Regio Zand-gemeenten 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Totaal West-Brabant 26,8 6,3 22,2 31,9 9,5 3,3 100,0 Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant 5.3 Herkomst grondverwervers/uitgifte De grafiek in figuur 5.5 geeft een beeld van de aard van de terreinuitgifte, waarbij onderscheid wordt gemaakt naar: nieuwvestiging; uitgifte aan starters uit de eigen gemeente en aan starters afkomstig van elders of aan bedrijven buiten de provincie die bedrijventerrein verwerven; uitbreiding; uitgifte aan bedrijven, gevestigd op een bedrijventerrein die, met instandhouding van de bestaande vestiging, aanvullend terrein verwerven op hetzelfde bedrijventerrein voor uitbreiding van bestaande activiteiten; verplaatsing; gronduitgifte aan bedrijven die verplaatsen binnen de gemeente waar ze zijn gevestigd of van elders uit Noord-Brabant komen; ontwikkelaarsproject; uitgifte aan bedrijven waarvan op voorhand vaststaat dat ze niet de uiteindelijke gebruiker van het terrein zullen zijn. Per jaar kan de aard van de uitgifte sterk verschillen, maar in verreweg de meeste gevallen betreft de gronduitgifte verplaatsing of uitbreiding van op het bedrijventerrein reeds aanwezige bedrijven. Over de laatste vijf jaar gezien betreft het tweederde van de gronduitgifte. In 2007 lag de nadruk vooral op verplaatsers (39%) en nieuwvestigers (33%). Vooral het aandeel van deze laatste categorie is vergeleken met de afgelopen jaren vrij hoog. Figuur 5.5: Aard van de uitgifte in de SES-regio in 2003-2007 en totaal 100% 90% 80% 70% 60% 3,8 3,1 3,1 22,6 46,0 64,7 36,2 9,8 12,2 39,4 37,9 Ontwikkelaarsprojecten Verplaatsing Uitbreiding Nieuwvestiging 50% 40% 30% 20% 10% 0% 30,2 59,9 18,2 36,3 28,7 10,3 13,7 32,5 14,0 21,9 14,4 19,8 21,2 2003 2004 2005 2006 2007 Totaal Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 28

Wat betreft de herkomst van de bedrijvigheid (figuur 5.6) kan opgemerkt worden dat de afgelopen vijf jaar de meeste grond is uitgegeven aan verwervers uit de SES-regio. Bij het aantal uitgiften gaat het om 85% van het totaal, qua oppervlak gaat het om 73%. De nadruk ligt in sterke mate op bedrijven uit de eigen gemeente. Ruim 68% van alle uitgiften was afkomstig uit de eigen gemeente, qua ruimtebeslag gaat het nog altijd om zo n 64%. Bedrijven van buiten de provincie hebben binnen de uitgifte in m2 een aandeel van 14% (Nederland=10%, buitenland=4%). Ook in 2007 lag de nadruk relatief sterk op de eigen gemeente of regio. In totaal 57% van de verwervers van bedrijventerrein kwam uit de eigen gemeente en nog eens 23% kwam uit het SESgebied. Uitgedrukt in m2 ziet het beeld er iets anders uit. Het aandeel uit de eigen gemeente daalt naar 49% en het aandeel uit het SES-gebied naar 16%. Het aandeel binnen de gronduitgifte van bedrijven van buiten de provincie stijgt naar 25%. Figuur 5.6: Herkomst verwervers naar uitgifte m 2 grond, in procenten, 2003 t/m 2007 Eigen gemeente Andere gemeente uit SES-gebied Uitgifte in m2 Andere gemeente uit Brabant Andere gemeente uit Nederland Buitenland Onbekend Aantal uitgiften 0% 20% 40% 60% 80% 100% Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant 5.4 Uitgifte naar perceelsgrootte Van het totale aantal verkopen in de periode 2002-2007 heeft 75% betrekking op kleine percelen tot 5000 m². Zo n 53% heeft zelfs betrekking op percelen kleiner dan 2.500 m2. Slechts 13% heeft betrekking op verkopen van percelen groter dan 1 hectare. Het beeld verandert wanneer de aandelen worden uitgedrukt in metrage. De percelen groter dan 1 hectare zijn namelijk goed voor 62% van het totale ruimtebeslag. De percelen kleiner dan 5.000 m2 nemen 25% voor hun rekening. In 2007 wijkt het beeld niet noemenswaardig af. Wel is de gemiddelde gronduitgifte in omvang iets gedaald. Lag het gemiddelde in de periode 2002-2007 op 6.400 m2, in 2007 was dat net geen 6.000 m2. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 29

Figuur 5.7: Uitgifte (aantallen) naar perceelsgrootte, 2002-2007 < 2.500 m² Uitgifte in m2 2.500-5.000 m² 5.000-10.000 m² 1-2 ha > 2 ha Aantal uitgiftes 0% 20% 40% 60% 80% 100% Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant In de regio zijn maar weinig grote kavels direct beschikbaar. Dit heeft gevolgen voor de economische structuur en daarmee voor de regionale werkgelegenheid van West-Brabant. Het zal namelijk moeilijker worden om nieuwe bedrijven met een grotere ruimtebehoefte in de regio te accommoderen. Kleine percelen worden vooral bezet door bedrijven die voorheen ook al in de regio op een andere locatie zaten. Gezien het geringe aanbod van grotere percelen zijn de acquisitiemogelijkheden om bedrijven van buiten de regio of uit het buitenland aan te trekken beperkt. Met name Roosendaal/Halderberge (Borchwerf II), Moerdijk (BT Moerdijk), Breda (Hoogeind III) en Bergen op Zoom (Noordland) kunnen (in beperkte mate) nog aan deze specifieke vraag voldoen. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 30

6. Huidig aanbod bedrijventerrein Hoofdpunten Het aanbod aan nieuwe bedrijventerreinen is sinds 2000 duidelijk gedaald. Alleen in 2006 was sprake van een behoorlijke toename. Dit werd veroorzaakt door het beschikbaar komen van het bedrijventerrein Borchwerf II te Roosendaal. Ook in 2007 is de daling van het aanbod aan bedrijventerreinen gecontinueerd. Per 1 januari 2008 kende West-Brabant een totaal aanbod van bedrijventerreinen van ruim 274 hectare. Hiervan is 87% terstond uitgeefbaar. Van het totale aanbod is ongeveer 87% is in gemeentelijke en 13% in particuliere handen. In toenemende mate worden bedrijventerreinen ontwikkeld door of in samenwerking met private partijen (PPS). Naar hindercategorie bezien, beschikt de regio met name over terrein in de segmenten middel en zwaar. Naar type terrein bezien, beschikt de regio met name over gemengd terrein. Er is inmiddels een bescheiden aanbod hoogwaardig bedrijventerrein in Breda en Oosterhout. 6.1 Omvang aanbod nieuw bedrijventerrein Sinds 2000 laat het aanbod aan bedrijventerreinen overwegend een dalende lijn zien. Alleen in 2004 (opname van het bedrijventerrein Noordland te Bergen op Zoom van circa 50 hectare in de cijfers) en in 2006 (beschikbaar komen van het bedrijventerrein Borchwerf II te Roosendaal/Halderberge) was sprake van een behoorlijke toename. De laatste 2 jaar is er weer een duidelijk dalende lijn zichtbaar. Per 1 januari 2008 was er een totaal aanbod van bedrijventerreinen van ruim 274 hectare. Hiervan is 87% terstond uitgeefbaar. Ongeveer 87% is in gemeentelijke en 13% in particuliere handen. Ten opzichte van een jaar eerder daalde het aanbod met bijna 50 hectare (-15,1%). Bedrijventerrein wordt onder 'aanbod' geschaard als het voor verkoop, erfpacht of huur beschikbaar is of komt en nog niet eerder is uitgegeven. 4 4 Het BT Noordland te Bergen op Zoom is, hoewel reeds eerder uitgegeven, wel opgenomen in de cijfers. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 31

Figuur 6.1: Aanbod bedrijventerrein per 1 januari in de periode 2000-2007 500 450 400 350 Totaal Terstond Niet-terstond hectare 300 250 200 150 100 50 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant In 2007 ligt bijna 88% van het terstond uitgeefbaar bedrijventerrein in de stedelijke regio. Ten opzichte van het jaar ervoor betekent dit een daling van bijna 2 procentpunten. Het aanbod in het landelijk gebied is al jaren vrij stabiel op een laag niveau. Figuur 6.2: Aanbod terstond uitgeefbaar bedrijventerrein naar stedelijke* en landelijke regio 2000-2007 350 300 Landelijk Stedelijk 250 hectare 200 150 100 50 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 * Incl. het bovenregionale bedrijventerrein Moerdijk en Borchwerf II (Halderberge) Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Wanneer het terstond uitgeefbaar bedrijventerrein voor de RPO-gebieden wordt bekeken, valt op dat het westelijk deel van de regio Breda-Tilburg de laatste jaren een sterke daling van het aanbod laat zien. In 2000 kende deze regio nog een aanbod (terstond) van 177 hectare, in 2008 is dit slechts 51 hectare. Als centrumregio (en dan met name Breda) is dit onder de maat. Ongeveer 72% (171 hectare) van het aanbod is nu te vinden in de regio Westhoek. Het aanbod is hier de afgelopen drie jaar vrij stabiel. De Zand-gemeenten hebben nauwelijks aanbod. Per januari 2008 was in deze regio slechts 2 hectare bedrijventerrein terstond uitgeefbaar. Ook het Land van Heusden en Altena kent met 5,6 hectare slechts een beperkt aanbod. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 32

Figuur 6.3: Aanbod terstond uitgeefbaar bedrijventerrein naar RPO-gebied 2000-2008 hecatare 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Regio Breda-Tilburg* Land van Heusden en Altena Regio Westhoek Regio Zand-gemeenten * alleen westelijk deel van de regio Breda-Tilburg Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant 6.2 Aanbod naar hindercategorie West-Brabant kent vooral veel bedrijventerrein in de categorie middel. Zo n 54% van het totaal uitgeefbaar terrein heeft betrekking op deze categorie. De zware categorie (39%) is met name geconcentreerd in Roosendaal/Halderberge (Borchwerf II), Oosterhout (Weststad III) en Bergen op Zoom (Noordland). Categorie 'licht' omvat de hindercategorieën 1 en 2 (VNG-indeling); Categorie 'middel' omvat de hindercategorieën 3 en 4 (VNG-indeling); Categorie 'zwaar' omvat de hindercategorieën 5 en 6 (VNG-indeling). Tabel 6.1: Totaal uitgeefbaar terrein per gemeente in hectaren naar hindercategorie, per 1 jan. 2008 licht middel zwaar geen totaal Aalburg 0,30 7,50 0,00 0,00 7,80 Alphen-Chaam 0,00 0,00 0,00 0,64 0,64 Baarle-Nassau 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Bergen op Zoom 0,00 9,94 47,9 0,00 57,84 Breda 2,35 17,29 0,00 10,71 30,35 Drimmelen 0,30 0,30 0,00 0,00 0,60 Etten-Leur 0,00 7,00 0,00 0,86 7,86 Geertruidenberg 0,00 0,11 0,00 0,00 0,11 Halderberge* 1,47 28,43 40,12 0,00 70,02 Moerdijk 0,00 10,62 6,52 0,27 17,41 Oosterhout 0,00 0,59 11,87 0,00 12,46 Roosendaal 0,00 58,67 0,71 0,00 59,38 Rucphen 1,46 0,00 0,00 0,00 1,46 Steenbergen 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Werkendam 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Woensdrecht 0,00 0,77 0,00 0,00 0,77 Woudrichem 0,00 7,41 0,00 0,00 7,41 Zundert 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 SES-regio abs. 5,88 148,63 107,12 12,48 274,11 SES-regio % 2,1 54,2 39,1 4,6 100,0 * inclusief Borchwerf II (Halderberge) Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 33

Veruit het grootste deel van het aanbod totaal uitgeefbaar bedrijventerrein is te vinden in het RPOgebied Regio Westhoek (75%). Het westelijk deel van de Regio Breda-Tilburg is goed voor bijna 19%, de overige twee regio s kennen slechts een zeer beperkt aanbod bedrijventerrein. De bedrijventerreinen in de categorie licht liggen vooral in de Regio Breda-Tilburg (45%). De Regio Westhoek staat bovenaan bij de categorieën middel (73%) en zwaar (89%). Tabel 6.2: Totaal uitgeefbaar terrein per RPO-gebied naar hindercategorie, per 1 jan. 2008 licht middel zwaar geen totaal Absoluut (ha) Westelijk deel regio Breda-Tilburg 2,65 25,29 11,87 11,57 51,38 Regio Land van Heusden en Altena 0,30 14,91 0,00 0,00 15,21 Regio Westhoek 1,47 108,43 95,25 0,27 205,42 Regio Zand-gemeenten 1,46 0,00 0,00 0,64 2,10 Totaal West-Brabant 4,58 148,63 107,12 12,48 274,11 Relatief (% binnen RPO-gebied) Westelijk deel regio Breda-Tilburg 5,2 49,2 23,1 22,5 100,0 Regio Land van Heusden en Altena 2,0 98,0 0,0 0,0 100,0 Regio Westhoek 0,7 52,8 46,4 0,1 100,0 Regio Zand-gemeenten 69,5 0,0 0,0 30,5 100,0 Totaal West-Brabant 2,1 54,2 39,1 4,6 100,0 Relatief (% binnen SES-gebied) Westelijk deel regio Breda-Tilburg 45,1 17,0 11,1 92,7 18,7 Regio Land van Heusden en Altena 5,1 10,0 0,0 0,0 5,5 Regio Westhoek 25,0 73,0 88,9 2,2 74,9 Regio Zand-gemeenten 24,8 0,0 0,0 5,1 0,8 Totaal West-Brabant 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant 6.3 Aanbod naar type terrein Moerdijk beschikt over het enige zeehaventerrein van West-Brabant (Zeehaven- en Industrieterrein Moerdijk). De distributie is vooral geconcentreerd in Breda (Hazeldonk). Het aanbod hoogwaardig bedrijventerrein is zeer beperkt. Alleen Breda (ca 3,3 ha) en Oosterhout (ca 0,6 ha) beschikken over een bescheiden aanbod. Zwaar terrein 5 is alleen beperkt beschikbaar in Bergen op Zoom (Noordland) en Oosterhout (Weststad III). In verband met het aangrenzende Natura 2000-gebied kan de daadwerkelijke invulling van categorie 5 bedrijven op Noordland beperkingen met zich meebrengen. Het leeuwendeel (74%) van het aanbod kan als gemengd bedrijventerrein worden aangemerkt. Dit aanbod is vooral geconcentreerd in Roosendaal/Halderberge (Borchwerf). 5 De term zwaar is niet vergelijkbaar met de typering zoals gehanteerd in tabel 6.1 en 6.2. Die zijn namelijk puur gebaseerd op een indeling naar hindercategorie, bij de indeling naar type terrein spelen naast de hindercategorie ook andere zaken een rol, zoals havenfaciliteiten, de hoogwaardigheid van de bedrijven of de focus op een specifieke doelgroep (bijvoorbeeld transport en distributie). Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 34

Tabel 6.3: Totaal uitgeefbaar nettoterrein per gemeente naar type, per 1 januari 2008 zwaar zeehaven gemengd hoogwaardig distributiepark totaal Aalburg 0,00 0,00 7,80 0,00 0,00 7,80 Alphen-Chaam 0,00 0,00 0,64 0,00 0,00 0,64 Baarle-Nassau 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Bergen op Zoom 47,9 0,00 9,94 0,00 0,00 57,84 Breda 0,00 0,00 25,37 3,34 1,64 30,35 Drimmelen 0,00 0,00 0,60 0,00 0,00 0,60 Etten-Leur 0,00 0,00 7,86 0,00 0,00 7,86 Geertruidenberg 0,00 0,00 0,11 0,00 0,00 0,11 Halderberge* 0,00 0,00 70,02 0,00 0,00 70,02 Moerdijk 0,00 6,52 10,89 0,00 0,00 17,41 Oosterhout 11,87 0,00 0,00 0,59 0,00 12,46 Roosendaal 0,00 0,00 59,38 0,00 0,00 59,38 Rucphen 0,00 0,00 1,46 0,00 0,00 1,46 Steenbergen 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Werkendam 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Woensdrecht 0,00 0,00 0,77 0,00 0,00 0,77 Woudrichem 0,00 0,00 7,41 0,00 0,00 7,41 Zundert 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 SES-regio abs. 59,77 6,52 201,25 3,93 1,64 274,11 SES-regio % 21,8 2,4 73,8 1,4 0,6 100,0 * inclusief Borchwerf II (Halderberge) Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Tabel 6.4 laat het totaal uitgeefbaar terrein naar type zien voor de 4 RPO-gebieden. Hieruit blijkt dat de terreinen met de labels hoogwaardig en distributiepark alleen in het westelijk deel van de Regio Breda-Tilburg voorkomen. Het RPO-gebied Regio Westhoek kent de enige zeehaven en een fors aandeel van de gemengde terreinen en zware terreinen. Tabel 6.4: Totaal uitgeefbaar nettoterrein per RPO-gebied naar type, per 1 januari 2008 Absoluut (hectare) Zwaar Zeehaven Gemengd Hoogwaardig Distributiepark Totaal Westelijk deel regio Breda-Tilburg 11,87 0 33,94 3,93 1,64 51,38 Land van Heusden en Altena 0 0 15,21 0 0 15,21 Regio Westhoek 47,9 6,52 151 0 0 205,42 Regio Zand-gemeenten 0 0 2,1 0 0 2,1 Totaal West-Brabant 59,77 6,52 202,25 3,93 1,64 274,11 Relatief (% binnen RPO-gebied) Westelijk deel regio Breda-Tilburg 23,1 0,0 66,1 7,6 3,2 100,0 Land van Heusden en Altena 0,0 0,0 100,0 0,0 0,0 100,0 Regio Westhoek 23,3 3,2 73,5 0,0 0,0 100,0 Regio Zand-gemeenten 0,0 0,0 262,5 0,0 0,0 100,0 Totaal West-Brabant 21,9 2,4 74,1 1,4 0,6 100,0 Relatief (% in SES-gebied) Westelijk deel regio Breda-Tilburg 19,9 0,0 16,8 100,0 100,0 18,8 Land van Heusden en Altena 0,0 0,0 7,5 0,0 0,0 5,6 Regio Westhoek 80,1 100,0 74,7 0,0 0,0 75,3 Regio Zand-gemeenten 0,0 0,0 1,0 0,0 0,0 0,3 Totaal West-Brabant 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Bron: Economie in Brabant, ETIN Adviseurs/Provincie Noord-Brabant Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 35

7. Indicatieve bedrijventerreinenplanning Hoofdpunten De totale planomvang in de stedelijke regio is ten opzichte van een jaar eerder iets gestegen van 342 ha naar 378 ha. Ongeveer 57% van de plannen is in de studiefase. In de landelijke regio is de zachte plancapaciteit gedaald. Per 1 januari 2008 was hier een plancapaciteit van 174 ha. In totaal kent West-Brabant begin 2008 een planomvang van 530 hectare, 16 hectare minder dan begin 2007. 7.1 Zachte plancapaciteit Tabel 7.1 geeft een overzicht van de zogeheten zachte plancapaciteit in de stedelijke regio van West-Brabant. Hieronder valt capaciteit in streek- of structuurplannen die nog niet in bestemmingsplannen is opgenomen en de nog niet planologisch afgewogen capaciteit in sectorale bedrijventerreinenplannen. Eind 2007 bedraagt de totale planomvang in de stedelijke regio 378 ha. Dit is iets hoger dan in 2006 (342 ha). Ongeveer 57% van de plannen is in studie, 40% is in voorbereiding en 3% zit in de voorontwerpfase. Tabel 7.1: Overzicht van planlocaties per 1 jan. 2008 per gemeente in de stedelijke regio van West-Brabant Gemeente Kern Locatie/plannaam Hectare Start bruto netto uitgifte Voorontwerp Bergen op Zoom Bergen op Zoom Poort/Staakberg 5 4 2009 Oosterhout Oosterhout Beneluxweg 6 6 2008 Totaal 11 10 2010 Locatie in studie Bergen op Zoom Bergen op Zoom Auvergnepolder 65 65? Breda Breda Breda West Prinsenbeek 40 40 2013 Etten-Leur Etten-Leur A58 Zuid 90 90 2011 Etten-Leur Etten-Leur Hoge Haansberg 10 10 2011 Oosterhout Oosterhout Vijf Eiken (Sportvelden) 10 10 2012 Totaal 215 215 Plan in voorbereiding Bergen op Zoom Bergen op Zoom De Schans VI 10 10 2011 Bergen op Zoom Bergen op Zoom De Ster (Afslag Halsteren) 20 20 2011 Breda Breda Breda Oost (Bavel Zuid) 57 57 2012 Breda Breda A16 / De Wig 12 12 2009 Breda Bavel Vuilstort Bavel 2 2 2009 Breda Breda Werkdonken 3 3 2009 Breda Breda Hoogeind III C Uitbr. 6 6 2010 Etten-Leur Etten-Leur Vosdonk Munnikenhei 8 8 2008 Oosterhout Oosteind Transformatie Zone Oosteind 30 30 2010 Roosendaal Wouw De Bulk 4 4 2009 Totaal 152 152 Totaal stedelijk gebied 378 377 Bron: ETIN Adviseurs Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 36

De landelijke regio kent een planomvang van 174 hectare (bruto). Dit is minder dan een jaar eerder (202 hectare). Veruit het grootste deel (69%) van de plannen zijn in studie. Daarnaast is 12% in de voorontwerpfase en 19% is in voorbereiding. De ontwikkeling rond een mogelijk nieuw regionaal bedrijventerrein in Moerdijk, is buiten het overzicht gehouden. Tabel 7.2: Overzicht van planlocaties per 1 januari 2008 per gemeente in de landelijke regio van West-Brabant Gemeente Kern Locatie/plannaam Hectare Start Voorontwerp bruto netto uitgifte Aalburg Veen Bedrijventerrein Veen 10 10 2009 Drimmelen Lage Zwaluw De Zwingel 2 1 2009 Woudrichem Woudrichem Rietdijk Noord Uitbr. 8 8 2010 Zundert Zundert Ambachten III 1 1 2008 Totaal 21 20 Locatie in studie Alphen-Chaam Aplhen Bedrijventerrein Alphen 3 3 Baarle-Nassau Baarle-Nassau Uitbr. BT Baarle-Nassau 12 12 Drimmelen Made Uitbr. Stuivezand 2 2 2010 Drimmelen Made Brieltjenspolder II 2 2 2009 Geertruidenberg Raamsdonksveer Gasthuiswaard Uitbr. 6 6 2010 Moerdijk Heijningen Dintelmond Uitbr. 10 10 onbekend Moerdijk Zevenbergen De Koekoek 2 20 13 2013 Rucphen Rucphen De Binnentuin 10 10 2009 Steenbergen Steenbergen Reinierpolder II Fase 2 9 9 2011 Werkendam* Werkendam Regionaal Bedrijventerrein 45 45 2011 Zundert Zundert Verlengde Hofdreef 1 1 Totaal 120 113 Plan in voorbereiding Drimmelen Wagenberg Thijsseweg Hooge Zwaluwe 1 1 2009 Werkendam Werkendam Bruine Kilhaven V 8 8 2009 Zundert Zundert Waterman II 2 2 Totaal 22 22 Totaal landelijk gebied 174 166 * in samenwerking met Aalburg en Woudrichem Bron: ETIN Adviseurs In totaal kent West-Brabant begin 2008 een planomvang van 530 hectare, 16 hectare minder dan begin 2007. Meer dan de helft van de plannen heeft betrekking op het RPO-gebied Regio Breda- Tilburg (westelijk deel), 27% op de Regio Westhoek, 13% op het Land van Heusden en Altena en bijna 6% op de Zandgemeenten. Een groot gedeelte (63%) van de plannen verkeert in de studiefase. Van veel plannen is de uiteindelijke realisering nog zeer onzeker. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 37

Tabel 7.3: Overzicht plannen naar fase per 1 januari 2008 per RPO-gebied RPO-gebied Voorontwerp Locatie in studie Plan in voorbereiding Totaal ha ha ha ha % Regio Breda-Tilburg* 8 160 119 287 54,2 Land van Heusden en Altena 18 45 8 71 13,4 Regio Westhoek 5 104 34 143 27,0 Regio Zand-gemeenten 1 26 2 29 5,5 Totaal West-Brabant (ha) 32 335 163 530 100,0 Totaal West-Brabant (%) 6,0 63,2 30,8 100,0 - * westelijk deel van de Regio Breda-Tilburg Bron: ETIN Adviseurs 7.2 Planopgave In de Iterim structuurvisie is opgenomen dat Gedeputeerde Staten van de provincie Noord-Brabant periodiek prognoses voor bedrijventerreinen per stedelijke en landelijke regio opstellen. Deze prognoses zijn de basis voor het te verwachten ruimtebeslag voor bedrijventerreinen. Om de beleidsmatige ruimtevraag naar nieuwe bedrijventerreinen (programma s) te kunnen bepalen, gaat de provincie uit van de door Gedeputeerde Staten vaststelde BLM cijfers en de ambitie dat 30% van de ruimtevraag op een andere wijze kan worden voorzien (door herstructurering en intensivering van het ruimtegebruik op bestaande en nieuwe terreinen). Onderzoek wijst uit dat dit percentage van 30% niet haalbaar is, en eerder gedacht moet worden aan een effect van 15%. De provincie zal de ambitie van 30% nader gaan bezien. Stedelijke regio s Tabel 7.4 geeft de beleidsmatige ruimtevraag naar nieuwe bedrijventerreinen in de stedelijke regio s voor de periode 2007-2020 weer. Tabel 7.4: Beleidsmatige ruimtevraag nieuwe bedrijventerreinen Stedelijke regio 2007-2020 Ruimtebudget bruto Ruimtebudget bruto Prognose 2000 Prognose 2006 2000-2014 2006-2020 Regio Breda Tilburg 1.350 1.050 Regio BoZ Roosendaal 338 250 Totaal stedelijke regio ca. 1.700 1.300 Uitgifte 2006 93 6 Vraagraming 2007-2020 1.207 Ambitie zuinig ruimtegebruik 30% -360 Uitgaande haalbare reductie 15% -180 Beleidsmatige ruimtevraag nieuwe bedrijventerreinen ca. 850 1.030 ha. Bron: Provincie Noord-Brabant Uitgaande van de huidige programma s in de stedelijke regio s (ca. 950 ha. bruto, bron: voortgangsrapportages 2007) is de bedrijventerreinplanning voor de periode 2007-2020 in de stedelijke regio s in Midden- en West-Brabant redelijk in balans. De provincie is op basis van haar prognoses niet in staat om een splitsing aan te brengen in de cijfers van de regio Breda-Tilburg. Hierdoor is het niet mogelijk om uitspraken te doen over alleen het westelijk deel van deze regio. Dit maakt het onmogelijk om een compleet beeld te krijgen van de match tussen toekomstige vraag en planvoorraad. 6 Uitgifte in 2006 in Breda-Tilburg is 41 ha en in BopZ-Roosendaal 28 ha = bruto 69 x 100/70 = 93 ha. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 38

In de BLM-cijfers wordt onvoldoende rekening gehouden met de totale vervangingsvraag in de stedelijke regio s. De BML cijfers gaan er impliciet van uit dat volledig hergebruik van het areaal nadat een bedrijf is verhuisd. Echter, vaak sluiten vraag en aanbod niet op elkaar aan, waardoor in ieder geval herstructurering nodig is. Dit leidt in de praktijk ook vaak tot leegstand en dus extra ruimtebehoefte. Vaak zijn dit ook locaties die voor transformatie in de planning staan. Deze extra ruimtebehoefte is niet meegenomen in de BLM cijfers. De Stecgroep schat de extra ruimtebehoefte voor de stedelijke regio Breda-Tilburg op 90 ha. netto (130 ha. bruto). Ook voor de stedelijke regio Bergen op Zoom Roosendaal wordt een extra ruimtebehoefte verwacht. De totale extra ruimtebehoefte van de twee stedelijke regio s kan naar verwachting na het onderzoek naar de kwalitatieve vraag van bedrijventerreinen voor het gehele gebied van Midden- en West-Brabant worden gekwantificeerd. Landelijke regio s Onderstaande tabel geeft de beleidsmatige ruimtevraag naar nieuwe bedrijventerreinen in de landelijke regio s voor de periode 2006-2020 weer. Tabel 7.5: Ruimtevraag nieuwe bedrijventerreinen 2006-2020 7 Ruimtebudget bruto Ruimtebudget bruto Prognose 2000 Prognose 2006 2000-2014 2006-2020 Steenbergen-Halderberge 75 30 Moerdijk e.o. 221 0 Zundert e.o. 19 90 Land van Heusden en Altena 83 90 Totaal landelijke regio 388 210 Bron: Provincie Noord-Brabant De verschillen tussen de oude en nieuwe verminderde vraagramingen in de landelijke regio s vallen op. De Provincie Noord-Brabant heeft hiervoor op dit moment geen verklaring. Een aantal gemeenten brengt daarom de eigen behoefte door middel van nader onderzoek in beeld. Richtlijn van de provincie is dat het aanbod in de landelijke regio s uitsluitend bedoeld is om te voorzien in de behoefte van de gemeenten in die regio s. Wel vraagt gezien de prognose de aanbodplanning van de gemeenten in de landelijke regio s bestuurlijke aandacht. Bijzondere (boven)regionale terreinen Onderstaande tabel geeft de programma s van de bijzondere (boven)regionale terreinen weer. Tabel 7.6: Programma s bijzondere (boven)regionale terreinen Netto ha Bruto ha LPM 150 220 Heruitgifte Moerdijk 255 365 AICD+autonome ontwikkeling Suiker Unie 110 Totaal 695 Deels voorzien de (boven) regionale terreinen in een regionale vraag, maar deels voorzien ze in een specifieke dan wel bovenregionale vraag. Tevens kunnen deze terreinen een langere doorlooptijd hebben dan 2020. Om die reden mogen programma s van deze terreinen zeker niet tot 100% meegenomen worden in de planning tot 2020. 7 Geen rekening is gehouden met de ambitie zuinig ruimtegebruik van 30% Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 39

Planningsopgave tot 2020 De (beleidsmatige) ruimtevraag naar nieuwe bedrijventerreinen kan regionaal afgezet worden tegen de restcapaciteiten en de programma s die met de gemeenten overeengekomen zijn. Conform de opdracht uit de Interim structuurvisie zal de provincie de vraag- en aanbodplanning van de bedrijventerreinen in Midden- en West-Brabant nader onderzoeken. Samen met het onderzoek naar de kwalitatieve vraag naar bedrijventerreinen in de regio kan de planningsopgave tot 2020 dan nader worden gekwantificeerd. 7.3 Tijdpad 2008-2020 Eerder in deze rapportage is geconstateerd dat de uitgifte van nieuw bedrijventerrein van jaar tot jaar sterk kan fluctueren. Een belangrijke reden hiervoor is dat nieuw bedrijventerrein schoksgewijs op de markt komt. Regionale afstemming op dit gebied kan leiden tot een evenwichtiger situatie tussen vraag en aanbod. Tabel 7.7 laat het tijdpad zien waarop nieuw bedrijventerrein beschikbaar komt. In totaal bestaan er voor 579 hectare plannen. In een ideale situatie wordt de totale regionale opgave op gelijkmatige wijze door de gemeenten ingepland. Waarna door middel van monitoring de voortgang wordt bewaakt. Tabel 7.7: tijdpad realisering nieuw bedrijventerrein per gemeente Zie aparte A3-bijlage Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 40

8. Actiepunten uit Bedrijventerreinenrapportage 2008 Gezien de Bedrijventerreinenrapportage 2008 en gelet de specifieke op bedrijfsterreinen toegespitste actiepunten uit de doelstelling Economie uit de Strategische Agenda West-Brabant zijn drie actiepunten geformuleerd. Het vierde actiepunt komt rechtstreeks voort uit het provinciale programma Zuinig Ruimtegebruik. In alle gevallen zullen de actiepunten in gezamenlijk overleg en afstemming tussen alle relevante partners in de regio worden uitgewerkt onder verantwoordelijkheid van de portefeuillehouder Ruimtelijke Economie van SES West-Brabant en in overleg met het Ruimtelijk Afstemmingsoverleg Bedrijventerreinen. De vier actiepunten accorderen met het lopende onderzoek naar de kwalitatieve vraag naar bedrijventerreinen dat wordt uitgevoerd door Stec adviseurs in opdracht van provincie Noord- Brabant en SES West-Brabant. De aanbevelingen uit de STEC rapportage zullen te zijner tijd worden toegevoegd aan de actielijst van het Regionaal Afstemmingsoverleg Bedrijventerreinen. 1. Herstructurering Inventariseren welke bestaande (boven-) regionale bedrijventerreinen geherstructureerd moeten worden en hoe dit gefinancierd en gerealiseerd moet worden. Gewenst resultaat: Inzicht in regionale herstructureringsopgave, met financieringsplan en planning. Termijn: Voorjaar 2009 Acties: 1. Overzicht van bedrijventerreinen waar de herstructureringsmaatschappij van de BOM nu mee bezig is Door: provincie 2. Thema bijeenkomst over herstructurering in RAB Door: SES in samenwerking met BOM Termijn: voorjaar 2009 3. Uitwerking tabel 2.5 Aantal ha verouderd bruto bedrijventerrein per gemeente. Deze uitwerking zal per categorie plaatsvinden. Welke definities worden gehanteerd? Wat zijn de daarbij behorende oppervlakten per bedrijventerrein? Zijn er inderdaad bedrijventerreinen waarvoor nog geen plannen zijn ontwikkeld: welke zijn dit en wat is daar van de reden? Door: gemeenten in RAB Termijn: voorjaar 2009 Product: Lijst met opgave bedrijventerreinen, financiën en activiteiten. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 41

2. Nieuwe bedrijventerreinen Gemeenten hebben in 2010 binnen de Bestuurlijke Regiegroep West-Brabant over de behoefte aan en de realisatie van (boven-) regionale bedrijventerreinen in West-Brabant bindende afspraken gemaakt Gewenst resultaat: Gemeenten maken gezamenlijke afspraken over de beschikbaarheid van voldoende beschikbare nieuwe bedrijventerreinen in de regio en bepalen met elkaar op hoofdlijnen wie wat waar accommodeert. In samenhang hiermee zal het vraagstuk van zuinig en zorgvuldig ruimtegebruik behandeld worden. Gemeenten zullen elkaar ondersteunen bij het revitaliseren en opwaarderen van verouderde terreinen om daarmee daadwerkelijk bij te dragen aan de behoeften om zuinig en zorgvuldig met ruimte om te gaan. Product: Notitie met kwalitatief en kwantitatief geformuleerde afspraken over de realisering van bedrijventerreinen in de regio. Gereed: medio 2009 3. Gelijke kansen op ontwikkeling van bedrijventerreinen in geheel West-Brabant De huidige indeling in stedelijk en landelijk gebied belemmert op veel plaatsen en vaak de gevraagde ontwikkeling van bedrijventerreinen. Een indeling in stedelijke en landelijke gebieden met verschillende kansen op ontwikkeling doet geen recht aan het stedelijk netwerk dat West- Brabant feitelijk is. Ook doorkruisen talrijke vaar-, spoor- en wegverkeerswegen het landelijk gebied die even zovele mogelijkheden bieden voor bedrijfsvestigingen. Er is in toenemende mate vraag naar kwalitatieve bedrijventerreinen voor groeiende sectoren vaak gekoppeld aan specifieke kernen en infrastructuur. Gewenst resultaat Ten volle benutten van de ontwikkelingskansen zoals die gevraagd worden in Werkendam, Geertruidenberg en Woensdrecht. Termijn 2009 in samenhang met de te ontwikkelen Ruimtelijke Visie West-Brabant. Acties 1. bestuurlijke afspraken met provincie en gemeentebesturen 4. Toepassen Bedrijfsruimteplanner (planologische uitgifteregels) Het implementeren van een zelfde procedure voor het van geval tot geval bepalen van de gevraagde bedrijfsruimte. Gewenst resultaat Toepassen van een overtuigende en eenduidige methodiek die voldoet aan de politiek bestuurlijke uitgangspunten van duurzaam en zorgvuldig ruimtegebruik. Termijn: medio 2009 Acties Verdere uitwerking en implementatie na besluitvorming over STEC rapportage realiseren. Product: Regionale methodiek die per gemeente toepasbaar is. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 42

BIJLAGE 1. Definities en begrippen Welke terreinen? die in hun oorspronkelijke opzet groter zijn dan één hectare bruto zowel met als zonder voorraad. Onder een bedrijventerrein wordt verstaan een terrein dat vanwege zijn bestemming bestemd en geschikt is voor gebruik door handel, nijverheid, commerciële en niet-commerciële dienstverlening en industrie. Onder de omschrijving vallen daarmee tevens (delen van) bedrijventerreinen die gedeeltelijk bestemd zijn en geschikt zijn voor kantoren. Welke terreinen niet? Niet tot een bedrijventerrein wordt gerekend een terrein voor grondstoffenwinning, olie en gaswinning en een terrein ten behoeve van waterwinning, agrarische doeleinden, afvalstort en agrarisch aanverwante bedrijven. Bij de voorraadbepaling moeten terreinen die expliciet bestemd zijn voor ziekenhuizen, instellingen voor onderwijs, rioolwaterzuiveringsinstallatie, gemeentehuizen, brandweerkazernes en politiebureaus niet worden meegenomen. Het voorgaande betekent dus dat een terrein bestemd voor openbare bijzondere doeleinden niet moet worden meegenomen. Wat wordt er geregistreerd? De eenheid van registratie is het terrein en niet het bestemmingsplan. Er is wel een relatie tussen een bedrijventerrein en een bestemmingsplan, in die zin dat voor delen van het bedrijventerrein die nog uitgeefbaar zijn minimaal een bestemmingsplan-procedure moet zijn gestart. Voor het totale bedrijventerrein kunnen dus meerdere bestemmingsplannen van toepassing zijn. Alleen het bestemmingsplan is van belang dat van toepassing is voor het deel van het bedrijventerrein dat nog uitgeefbaar is. Bruto oppervlakte De totale oppervlakte van het terrein met bedrijfsbestemming. Indien binnen dit terrein ook gedeelten voorkomen met woonbestemming of bestemming landelijke gebied, etc. dan dient de totale bruto oppervlakte verminderd te worden met de oppervlakte voor deze bestemmingen. Netto oppervlakte De bruto oppervlakte van het terrein voor zover het een bedrijfsbestemming heeft, verminderd met de oppervlakte voor openbare voorzieningen, zoals wegen, groenstroken, water en dergelijke. Netto reeds uitgegeven De oppervlakte van het bedrijventerrein die reeds uitgegeven is aan de (toekomstige) gebruikers van het terrein. Het terrein wordt als uitgegeven beschouwd als het raadsbesluit tot gronduitgifte is genomen of in geval van particulieren of een Industrie- of Havenschap dat er een koopovereenkomst is gesloten. Deze oppervlakte dient inclusief het aantal hectaren te zijn dat in het voorgaande jaar is uitgegeven. Waarvan in 2005 Het gaat hier om de oppervlakte van het deel van het terrein dat in het voorgaande jaar, is uitgegeven. De uitgifte bevat slechts een eenmalige uitgifte. Dat wil zeggen, is het terrein of een deel ervan in voorgaande jaren uitgegeven, maar als gevolg van enige redenen weer beschikbaar gekomen voor uitgifte, dan mag de uitgifte nu niet meer meegerekend worden. Totaal uitgeefbaar gemeente Gronden in handen van gemeente, Industrie- of Havenschappen die nog niet uitgegeven zijn aan een gebruiker. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 43

Totaal uitgeefbaar particulier Gronden in handen van ontwikkelingsmaatschappijen, projectontwikkelaars of andere particuliere eigenaren die nog niet uitgegeven zijn aan een gebruiker. Terstond uitgeefbaar gemeente Het aantal hectare dat direct gereed is voor uitgifte, ontsloten is, bouwrijp en in handen van een gemeente, Industrie- of Havenschap is. Terstond uitgeefbaar particulieren Het aantal hectare dat direct gereed is voor uitgifte, ontsloten is, bouwrijp en in handen is van een particuliere eigenaar is. Niet terstond uitgeefbaar gemeente Het aantal hectare dat op termijn gereed komt voor uitgifte en in handen is van een gemeente, Industrie- of Havenschap. Niet terstond uitgeefbaar particulieren Het aantal hectare dat op termijn gereed komt voor uitgifte en in handen is van een particuliere eigenaar. Planfase De procedurele fase van het bestemmingsplan dat van toepassing is op het grootste nog uitgeefbare deel c.q. op de nog uitgeefbare delen van het bedrijventerrein. Opmerking: Deze procedurele fase is van toepassing op het grootste nog uitgeefbare deel c.q. op de nog uitgeefbare delen van het bedrijventerrein. Een bindend of vigerend plan is een plan dat, nadat de goedkeuring onherroepelijk is geworden, ter gemeentesecretarie voor eenieder ter inzage ligt (art.31 WRO). Een goedgekeurd plan is een door de gemeenteraad vastgesteld plan, waarover door Gedeputeerde Staten, geheel of gedeeltelijk, onherroepelijk is beslist of waartegen een Kroonberoep loopt (art.29.1 WRO). Een vastgesteld plan is een door de gemeenteraad vastgesteld plan, waarover door Gedeputeerde Staten geacht wordt nog geen beslissing te zijn genomen (art. 28 WRO). Een ontwerp plan is een nog niet door de gemeenteraad vastgesteld plan wat in ontwerp ter inzage is gelegd (art. 23 WRO). Terreintype Het gaat hier om het terreintype zoals die onderscheiden is het project Ruimte voor Regio s van de ministeries van EZ en VROM. Hierbij worden vijf typen bedrijventerreinen onderscheiden: - zware industrieterreinen: terreinen waar vestiging van alle soorten bedrijvigheid is toegestaan (incl. milieuhinderlijke bedrijven). Het gaat hier om terreinen waar minimaal bedrijvigheid in hindercategorie 5 is toegestaan. Voor het overgrote deel gaat het om zwaar milieuhinderlijke industrie. Dit geldt echter in minder sterke mate voor de gemeenten die over natte terreinen beschikken. In een enkele situatie kan het hier ook gaan om modale industrie. Met name bedrijven met minder milieuvriendelijke activiteiten zullen vestiging op deze terreinen overwegen. Zeker indien afnemers of toeleveranciers (bijvoorbeeld recyclingbedrijven) zich hier al op bevinden; - zeehaventerreinen: terreinen met een laad-/loskade langs diep vaarwater toegankelijk voor grote zeeschepen. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 44

- gemengde terreinen: terreinen met een hindercategorie 1, 2, 3 of 4, bestemd voor reguliere bedrijvigheid en niet behorend tot de terreinen die zijn getypeerd als hoogwaardig bedrijvenpark of distributiepark. Deze terreinen kennen een gevarieerd aanbod aan bedrijvigheid voornamelijk bestaande uit licht moderne industrie en overige ( modale ) industrie. In een enkele situatie kan men nog (wat) zwaar milieuhinderlijke industrie of een (klein) aantal transport- en distributiebedrijven aantreffen. Kenmerkend voor deze terreinen is de aanwezigheid van bedrijven uit de voedings- en genotmiddelenindustrie, textielindustrie, kledingindustrie, schoen- en lederwarenindustrie, hout- en meubelindustrie, papier- en papierwarenindustrie, bouwmaterialen-, aardewerk- en glasindustrie, metaalproduktenindustrie, machine-industrie, elektrotechnische industrie, transportmiddelenindustrie, instrumenten- en optische industrie, de bouwnijverheid en bouwinstallatiebedrijven. In mindere mate kan ook gedacht worden aan groothandelsbedrijven en luchthavengebonden transport- en distributiebedrijven. - hoogwaardige bedrijvenparken: terreinen die specifiek zijn bestemd voor bedrijven met hoogwaardige (productie- en of R&D-) activiteiten. Kenmerkend voor deze terreinen is de aanwezigheid van bedrijven uit de elektrotechnische industrie, instrumenten- en optische industrie en overige hoogwaardige industrie zoals muziekmiddelenindustrie en fotolaboratoria. Ook moet gedacht worden aan bedrijven uit de IT-industrie die zich specifiek richten op onderzoek en/of productie van IT-middelen. In enkele situaties kan er ook bedrijvigheid uit de voedingsmiddelenindustrie, kledingindustrie, schoen- en lederwarenindustrie, hout- en meubelindustrie, papier- en papierwarenindustrie, bouwmaterialen-, aardewerk- en glasindustrie, metaalproductenindustrie, machineindustrie, transportmiddelenindustrie, de bouwnijverheid en bouwinstallatiebedrijven aangetroffen worden. Deze industrie mag echter niet beeldbepalend voor het terrein zijn. - distributieparken: terreinen die specifiek zijn bestemd voor transport-, distributie- en groothandelsbedrijven. Denk aan bedrijven die activiteiten ontplooien op het vlak van de spoorwegen, het wegvervoer en de binnenvaart. Hieronder vallen ook veem- en pakhuisbedrijven, expediteurs, cargadoors, bevrachters en andere tussenpersonen en reisbureaus waarbij het hier echter alleen gaat om die delen van de reisbureaus die de administratieve taken vervullen. Het gaat dus niet om de zogenaamde frontoffices van de reisbureaus waar men een reis boekt. Opmerking: Wanneer er meerdere typeringen van toepassing zijn op het terrein dan heeft de typering dat van toepassing is op het grootste deel van het terrein voorrang boven de andere typeringen. Overslagfaciliteiten Met de overslagfaciliteiten wordt getracht inzicht te krijgen in de faciliteiten die op het bedrijventerrein bestaan t.a.v. goederenoverslag. Het gaat hier om overslagfaciliteiten op alle bedrijventerreinen en niet alleen op zeehaventerreinen. Bij overslag moet gedacht worden aan de overgang van goederen van het ene transportmiddel op het andere transportmiddel, waarbij de goederen eventueel tijdelijk opgeslagen kunnen worden. bulkgoederen: dit bestaat uit natte bulk wat olie, vloeistoffen en gassen omvat en zogenaamde droge bulk. Dit omvat bijvoorbeeld ertsen, granen, kolen, zand, grind, schroot, afval en dergelijke. ge-unitiseerd: dit bestaat uit containers, wissellaadbakken en kraanbare opleggers (roll on/roll off) overig: Alle producten in verpakte vorm maar ze zijn niet ge-unitiseerd. geen overslagfaciliteiten Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 45

Herstructurering Onder herstructurering vallen alle eenmalige ingrepen op het bedrijventerrein die tot doel hebben veroudering van het terrein als geheel te bestrijden en die niet tot het reguliere onderhoud gerekend worden. De ingrepen kunnen betrekking hebben op elk van de vier aspecten van veroudering: ruimtegebruik, aanzicht, ontsluiting en milieuhygiëne. (Bron: "Veroudering van bedrijventerreinen, een structuur voor herstructurering", BLM) Veroudering Veroudering is het proces dat voorafgaat aan herstructurering. Vier processen kunnen worden onderscheiden, namelijk: Technische veroudering door een gebrek aan onderhoud Economische veroudering door een wijziging in marktontwikkelingen. Maatschappelijke veroudering door bijvoorbeeld gewijzigde regelgeving (milieu, veiligheid, arbeidsomstandigheden, etc.) Ruimtelijke veroudering door ongunstige liggingaspecten, conflict tussen verschillende grondgebruikfuncties. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 46

BIJLAGE 2. Bedrijventerreinenrapportage 2008 SES West-Brabant en KvK Zuidwest-Nederland 47