Waken over de inrichting van Nederland In de tijd van Wytze Patijn, Jo Coenen en Mels Crouwel is de invloed en het prestige van de Rijksbouwmeester gegroeid, ondanks dat ze zelf geen gebouwen meer ontwerpen. Rijksbouwmeesters tussen visie en frustratie. Patijn, Coenen en Crouwel. Hun rol als Rijksbouwmeester hebben ze elk naar eigen inzicht en met uiteenlopend temperament gespeeld. Toch wekten ze vaak de indruk geestverwanten te zijn. In Nederland bouwen we sommige gebieden op een overhaaste, ondoordachte en liefdeloze manier vol, constateerden zij. Ze misten een regierol, een heldere visie, vooral van de centrale overheid. De Rijksbouwmeester werd meer en meer een onafhankelijke vakman bij wie ministers, wethouders en zelfs burgers konden aankloppen voor een bezonnen oordeel. Wytze Patijn verbreedde het werkterrein van de Rijksbouwmeester. Jo Coenen bedacht de Rijksadviseurs infrastructuur, landschap en cultureel erfgoed die de Rijksbouwmeester vanaf het aantreden van Mels Crouwel bijstonden. De Rijksbouwmeesters richtten de blik op snelwegen, rivierlandschappen, megastallen en windturbines. Ze benadrukten dat zorgvuldig ontwerp ook daar een wereld van verschil kan maken, zeker als de overheid zich een sterke opdrachtgever toont, met een scherp oog voor kwaliteit en een helder geformuleerde ontwerpopdracht. Verzuipen In 1995 volgt Wytze Patijn Kees Rijnboutt op als Rijksbouwmeester. Rijnboutt heeft opzien gebaard met de Resident, een gedurfd stedenbouwkundig project in Den Haag. Hij brengt ministeries bij elkaar, zoekt samenwerking met projectontwikkelaars en trekt voornamelijk buitenlandse architecten aan. De beeldbepalende Resident-gebouwen als de Zürichtoren van Cesar Pelli en het Castalia van Michael Graves worden pas tijdens het Rijksbouwmeesterschap van Patijn opgeleverd. Dan is Rijnboutt al vertrokken. Als Rijksbouwmeester moet je niet langer dan vijf, JOOST PANHUYSEN zes jaar blijven, vindt Patijn. Anders word je een instituut. Ik zag dat bij sommige topambtenaren: dat waren Mandarijnen, met eigen koninkrijkjes. Rijksbouwmeester is een functie met invloed, en voordat je die invloed voor macht gaat aanzien moet je weg zijn. Als Patijn als Rijksbouwmeester aantreedt, heeft hij even het gevoel te verzuipen. Het werk is zo anders Ik ben op veel dingen trots dan wat je als architect gewend bent, dat het even duurt voor je er greep op krijgt. Tijd om te wennen is er niet. Je moet meteen handelen. De renovatie van Rijksmonumenten, de bouw van nieuwe gevangenissen en rechtbanken, de architectuurnota, grote stedenbouwkundige Het kantoor van Rijkswaterstaat in Utrecht 27 27
2 8 Delft Integraal
29 studies, tientallen opdrachten van de Rijksgebouwendienst aan beeldend kunstenaars. In 1995 liggen er al veel onderwerpen op het bord van een Rijksbouwmeester. Patijn heeft vlak na zijn afstuderen in Delft enkele jaren voor de gemeente Rotterdam gewerkt. Maar de centrale overheid is weer een heel andere wereld, ontdekte ik. Minder slagvaardig dan een gemeentelijk overheidsapparaat, meer gericht op beleid en politiek. Patijn weet zich vanaf het begin verzekerd van ondersteuning: niet alleen door de mensen op het atelier van de Rijksbouwmeester, maar ook door de Directeur-Generaal van de Rijksgebouwendienst, zijn directe baas. In 1996 geeft Patijn de kunstenares Ria van Eyk de opdracht om een tapijt voor de Burgerzaal in het Paleis op de Dam te maken. Zich baserend op een foto van de Melkweg creëert Van Eyk een hemels tapijt, als antwoord op de marmeren zeventiende-eeuwse kaarten van het oostelijk en westelijk halfrond die in de vloer zijn verwerkt. De Rijksbouwmeester is ingenomen met het resultaat. Ik ben op veel dingen trots: de ambassade van Rem Koolhaas in Berlijn en de ambassade in Addis Abeba van Dick van Gameren, bijvoorbeeld. En op de verbouwing van de negentiende-eeuwse koepelgevangenis in Breda. De centrale overheid gaf de macht over de ruimtelijke ordening uit handen Patijn maakt op Vrom twee ministers en twee staatssecretarissen mee. Met staatssecretaris Johan Remkes was de relatie niet zo goed, maar dat kwam ook omdat hij als klassieke rechtse politicus de rol van de overheid op architectuurgebied sterk wilde terugdringen. Anderzijds heeft minister Pronk bij het opstellen van de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening weer te lang vastgehouden aan de traditioneel linkse benadering: een heel dominante rol voor de overheid. Dat was jammer, want zo kon Balkenende II er in 2004 makkelijker voor kiezen om de ruimtelijke ordening grondig te decentraliseren. De centrale overheid gaf de macht over de ruimtelijke ordening uit handen en staat daarom machteloos als weer eens ergens wordt geconstateerd dat ondoordachte bebouwing een landschap dreigt te verpesten. De overheid wil met duurzame Rijksgebouwen het goede voorbeeld geven. Onder Patijn leidt dat bijvoorbeeld tot een opmerkelijk Rijkswaterstaatkantoor in Terneuzen. Duurzaam Foto: Nout Steenkamp/fmax Wytze Patijn. Jo Coenen. gebouwd met afvalmaterialen van Rijkswaterstaat - en toch leuk. Op het ontwerp van de hogesnelheidslijn tussen Amsterdam en Antwerpen (HSL-Zuid) kan de Rijksbouwmeester uiteindelijk minder invloed uitoefenen. Er zijn hoogtepunten: de HSL-brug met licht gebogen lijn over het Hollandsch Diep van Benthem Crouwelarchitecten heeft Patijn ooit een prachtig voorbeeld van Nederlandse ingenieurskunst genoemd. Met Tjeerd Dijkstra, Rijksbouwmeester in de jaren tachtig, maakt Patijn plannen om de HSL-Zuid mooi in het landschap te integreren. Maar Verkeer en Waterstaat heeft het HSL-Zuid-project grotendeels uitbesteed en schoonheid verliest het van geld. Patijn hecht aan goed opdrachtgeverschap: een heldere ontwerpopgave is het halve werk. Vanaf 1999 is er zelfs een jaarlijkse Rijksprijs voor de mooiste voorbeelden op dat gebied: de Zeven Pyramides, later omgedoopt tot de Gouden Piramide. Grote projecten Kort voor zijn vertrek lanceert Wytze Patijn met enkele bewindslieden de grote projecten, die een belangrijke rol zullen spelen in het Rijksbouwmeesterschap van zijn opvolger Jo Coenen. Het gaat onder meer om de Deltametropool, de A12, de Zuiderzeelijn en de Hollandse Waterlinie. Aan de negen grote projecten zal Coenen al snel de verrommeling toevoegen. In een tv-programma hekelt hij de wildgroei van bedrijfsterreinen langs de Nederlandse snelwegen. Later zal hij concluderen dat bedrijfsterreinen een weerbarstige ontwerpopgave zijn. Het blijft echter een thema voor zijn opvolger Mels Crouwel. Coenen wil de grote projecten, opgeknipt in een reeks losse ontwerpopgaven, ontrafelen in het atelier, dat hij resoluut naar een Jugendstilpand op het Noordeinde verhuist. De leiding van de Rijksgebouwendienst fronst de wenkbrauwen. Maar in de Haagse binnenstad groeit het nu ruimere atelier uit tot levendige ontwerpfabriek en kweekplaats voor jong talent. De magneetzweeftrein van Groningen naar Amsterdam CS uit ontwerponderzoek van Coenen blijkt het geen levensvatbaar idee. Je zou half Amsterdam moeten afbreken om de magneetbaan aan Foto: Nout Steenkamp/fmax Mels Crouwel. Foto: Hans Stakelbeek/fmax
30 De HSL-brug over het Hollandsch Diep. te leggen, verklaart hij. Jaren later wordt het project afgeblazen. Deze ontwerpervaring brengt Coenen op het idee om Rijksadviseurs infrastructuur, landschap en (wat later) cultureel erfgoed te benoemen. Ze zullen verbonden zijn aan verschillende ministeries. Coenen wil de verkokering doorbreken. Coenen wordt links en rechts geprezen als een gedreven Rijksbouwmeester, iemand die in teams mensen werkelijk kan begeesteren. Een politiek dier of een sluw diplomaat is hij niet. Hij probeert zijn gewoonte af te leren om hardop te denken die pakt tijdens Haagse vergaderingen namelijk niet altijd goed uit. Tegelijkertijd breekt hij door zijn stijl soms door ambtelijke barrières heen. Wat hem frustreert, is dat een heldere visie op ruimtelijke ordening ontbreekt bij de overheid. Voor een gebouw voor de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed doet Coenen een beroep op Juan Navarro Baldeweg. Deze Spaanse architect laat zich inspireren door een doek van Jacob van Ruisdael: Gezicht op Haarlem met bleekvelden. Het gebouw, gelegen langs het spoor in Amersfoort, wordt in 2009 opgeleverd. We verbaasden ons bij die grote projecten wel eens over hoe het Rijk dat organiseerde Mels Crouwel volgt Jo Coenen in de herfst van 2004 op. Bijna het leukste vond ik het College van Rijksadviseurs dat tegelijkertijd met mij begon. Dirk Sijmons voor landschap, Fons Asselbergs voor cultureel erfgoed en Jan Brouwer voor infrastructuur. Dat bleek een gelukkige combinatie te zijn. Het college met de Rijksbouwmeester als Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in Amersfoort voorzitter - blijkt in een behoefte te voorzien. We hebben behoorlijk wat adviezen gegeven, waar vaak ook naar is geluisterd. Als Crouwel wordt gevraagd of hij Coenen wil opvolgen, is al over die mogelijkheid gesproken. Na vijfentwintig jaar architect en opdrachtnemer te zijn geweest, lijkt het Crouwel wel wat om aan de andere kant te kijken. Ik ben in alle facetten van het vak geïnteresseerd. Benthem Crouwel heeft veel ervaring opgedaan met grote, langlopende projecten, zoals Schiphol en de HSL-brug. "We verbaasden ons bij die grote projecten wel eens over hoe het Rijk dat organiseerde. Er zaten altijd veel verschillende overheidsinstellingen aan tafel, zelfs in de fase van het ontwerpen. Elke keer als er een beslissing genomen moest worden, moest de desbetreffende ambtenaar met het thuisfront overleggen. Als het moeilijk werd, speelde het Rijk de bal weer naar de gemeente, of zei iemand dat er nog een onderzoekje moest worden gedaan. Kortom: we vonden dat het hele opdrachtgeverschap beter georganiseerd kon worden, met een goede directie en een projectteam van vakmensen. Architectuurnota Ook Crouwel wordt meteen in het diepe gegooid. De eerste dag schuift hij al aan bij een aantal ministers en staatssecretarissen van Balkenende II om te praten over de volgende architectuurnota. Voor de vergadering stonden ze koffie drinken, en iedereen had het over bezuinigingen. Crouwel produceert als Rijksbouwmeester uiteindelijk twee architectuurnota s. Bij mijn aantreden lag
>> 31 er al een stuk over architectuurbeleid van Bernard Colenbrander, toen ambtenaar en tegenwoordig hoogleraar in Eindhoven. Daar waren ik en het atelier niet zo gelukkig mee. Dus we hebben het eerste jaar hard aan die architectuurnota gewerkt, de nadruk weer leggend op goed opdrachtgeverschap en het belang van een integrale visie bij de inrichting van Nederland. Iedereen wil met de Rijksbouwmeester spreken, ontdekte Crouwel. Voor je het weet heb je negen afspraken op een dag, zonder pauze. Ik heb dus keuzes gemaakt. De Rijksgebouwendienst verkeerde in een overgangsfase, waarbij uiteindelijk de architecten uit de organisatie verdwenen iets waar ik trouwens niet tegen was. Daar heb ik veel Jonge, veelbelovende architecten moeten een kans krijgen om een gebouw neer te zetten aandacht aan besteed. En ik merkte dat je met een werkbezoek soms veel meer bereikt dan met wekenlang intern vergaderen. Zo n werkbezoek lijkt puur ceremonieel, maar je treft daar de mensen met wie je zaken moet doen. Het is ook een kwestie van een goeie opmerking maken, die soms door de media wordt opgepikt. De eerste jaren heeft Crouwel op Vrom te maken met minister Sybilla Dekker. Dat was een echte bouwminister, zegt hij waarderend. Mevrouw Cramer, die haar begin 2007 opvolgde, was meer van de duurzame energie en het milieu. Dat had nadelen. Cramer herschreef doorgaans de speeches die ze aangeleverd kreeg en zo stond ze ook op een aantal bijeenkomsten met vakmensen uit de architectuurwereld haar bevlogen verhaal over duurzame energie te houden. Dat werkte niet zo goed. Crouwel kan wel goed met Cramer samenwerken. Samen weten ze de verstandhouding tussen Vrom en de BNA sterk te verbeteren. Een goed persoonlijk contact met de minister en de directeur-generaal is veel belangrijker dan de politieke kleur van een kabinet. Dat hoort natuurlijk niet, maar het is wel zo. Crouwel boekt enige vooruitgang als het gaat om de strenge Nederlandse toepassing van de Europese aanbestedingsregels. Jonge, veelbelovende architecten die net starten, moeten een kans krijgen om een gebouw neer te zetten, vindt Crouwel. Het gaat nu iets beter. En de Rijksgebouwendienst heeft een aantal eisen aan opdrachtnemers geschrapt die niet per se nodig waren. Daar kijken dan ook juristen naar, natuurlijk. Een ander voorbeeld van Crouwels invloed als Geluidswal bij de A2 Rijksbouwmeester is Happy Street, het door John Körmeling ontworpen Nederlandse paviljoen dat op de Shanghai World Expo 2010 tien miljoen bezoekers trok. Crouwel was voorzitter van de selectiecommissie. Hij noemt ook het nieuwe Filmmuseum aan de noordzijde IJ-oevers. Dat wordt een spectaculair, beeldbepalend gebouw. Als voorzitter van de selectiecommissie heb ik de suggestie gedaan een naam aan het lijstje toe te voegen: het Oostenrijkse bureau Delugan Meissl, bekend van het Porsche Museum in Stuttgart. Natuurlijk is het leuk als zij dan uiteindelijk de opdracht krijgen. Als Rijksbouwer wordt je geacht steeds te doen wat het beste is voor het land. Dat lijkt een zware verantwoordelijkheid. Crouwel: Je moet oppassen dat je niet gaat denken dat al de problemen van Nederland jouw problemen zijn. Je denkt dat je veel invloed hebt en dat je wel even kunt bepalen hoe Nederland eruit ziet. Dat is totale onzin. Je doet er verstandig aan om drie of vier terreinen te kiezen waarop je iets wilt bereiken en daar met alle middelen aan te werken.