p. 1 Er gaat niets boven gezondheid Twee gezonde jaren extra in 2020!

p. 1 Er gaat niets boven gezondheid Twee gezonde jaren extra in 2020!

Universitair Medisch Centrum Groningen Hanzeplein 1 / Postbus 30 001 9700 RB Groningen T: (050) 261 61 61 / Info@umcg.nl Powered by

p. 3 Inhoud H1 Inleiding p. 04 H2 Two more years p. 06 H3 Brede kennisbasis p. 09 H4 Valorisatie van kennis p. 15 H5 Patiëntenzorg p. 21 H6 De professionals p. 23 H7 Ambitie 2020: p. 25 Healthy Ageing Hub H8 2020 p. 29

H1 Inleiding Het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) is in de afgelopen honderd jaar uitgegroeid tot een stad binnen de stad Groningen. Een knooppunt van kennis, zorg en ondernemerschap dat altijd in beweging is en waar de mens altijd centraal staat. In 2006 hebben de Rijksuniversiteit Groningen en het UMCG de strategische keuze gemaakt voor het maatschappelijk thema Healthy Ageing, gezond en actief ouder worden. Hierbij gaat de aandacht nadrukkelijk naar de hele levenscyclus, van vóór de conceptie tot en met het levenseinde. Van zuigeling tot eeuwling; preventie waar mogelijk, behandeling op maat; met de kwaliteit van leven en de mogelijkheid tot participatie voorop. In de afgelopen zes jaar zijn omvangrijke investeringen (in totaal circa 250 miljoen) gedaan waarmee in Noord-Nederland een stevige onderzoeksinfrastructuur gerealiseerd is op het vlak van gezondheid en veroudering. Het grootschalige cohortonderzoek LifeLines en het European Research Institute for the Biology of Ageing (ERIBA) zijn hiervan de meest in het oog springende voorbeelden, maar ook tal van andere initiatieven zijn ontplooid. Daarmee werd het fundament gelegd voor het innovatieve kenniscluster dat zich ontwikkelt onder de paraplu van het Healthy Ageing Network Northern Netherlands (HANNN).

p. 5 Steeds meer bedrijven, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties in Noord-Nederland werken samen aan nieuwe vormen van preventie, betere medicijnen, gezonde voeding, nieuwe organisatievormen van zorg en nieuwe producten en diensten. Deze multidisciplinaire benadering èn de focus op de hele levensloop maken het cluster in Noord-Nederland zo onderscheidend. Healthy Ageing is zeer actueel. De babyboomgeneratie gaat met pensioen, in de krimpgebieden komt toegankelijkheid en kwaliteit van zorg onder druk te staan en de kosten van zorg blijven stijgen. Deze problemen beperken zich niet tot Nederland. Niet voor niets riep de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) Ageing en Health uit als thema van de Wereldgezondheidsdag 2012. De Europese Unie heeft demografische verandering aangewezen als één van de drie grand challenges. De vraag hoe om te gaan met de ouder wordende samenleving, inclusief het toegankelijk en betaalbaar houden van de gezondheidszorg, zal leidend zijn in het Europese beleid tot en met 2020. In het kader van het Europese Innovatiepartnerschap (EIP), waarvan er één is gericht op Active and Healthy Ageing (AHA), is als doelstelling geformuleerd dat in 2020 het gemiddeld aantal gezonde levensjaren van EU-burgers met twee jaar is toegenomen. Het UMCG heeft de ambitie om niet alleen een stad binnen de stad Groningen en kenniskern binnen HANNN te zijn, maar ook uit te groeien tot wereldwijde Healthy Ageing Hub. The place to be in een uitgebreid netwerk van kennisinstellingen en bedrijven die gezamenlijk werken aan de ambitie van twee extra gezonde jaren.

H2 Two more years Nederland staat (net als de rest van de westerse wereld) in de komende jaren voor de uitdaging meer mensen langer gezond en actief te laten leven. De afgelopen anderhalve eeuw is de levensverwachting fors toegenomen. Maar het moment waarop verouderingsverschijnselen en chronische ziekten zich manifesteren schuift niet mee. In tegendeel. Met andere woorden: het aantal gezonde levensjaren (health span) blijft achter bij het aantal extra levensjaren (life span). Oudere mensen hebben mede door een stapeling van meerdere chronische ziekten - gemiddeld genomen meer zorg nodig dan jongeren. Bovendien zijn er grote sociaal-economische verschillen in gezondheidssituatie en levensduur, die mede te maken hebben met opleidingsniveau en leefstijl. De combinatie van vergrijzing, nieuwe technologische mogelijkheden, toenemend inkomen en hogere consumenteisen, heeft geleid tot een sterke stijging van de zorgkosten in de afgelopen decennia. Van 7% van de collectieve uitgaven in 1970 tot 21% in 2010. 50.000 Zorgkosten in euro per inwoner 45.000 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 Mannen Vrouwen 10.000 5.000 Leeftijdsklasse 0 1 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95+

p. 7 Deze lasten moeten in de toekomst gedragen worden door een afnemende beroepsbevolking. Bovendien zal het aantal arbeidsplaatsen in de zorg aanzienlijk toenemen door de groeiende zorgvraag. Indien de trend van de afgelopen jaren doorzet, zou in 2025 een kwart van de beroepsbevolking werkzaam zijn in de zorg. Het ligt in de rede om deze elkaar versterkende problemen (groeiende zorgvraag en zorgkosten vs. afnemende beroepsbevolking) het hoofd te bieden door mensen langer gezond te houden en in staat te stellen langer actief te participeren op de arbeidsmarkt. Recente wetenschappelijke inzichten bevestigen dat compression of disease burden hét antwoord op bovengenoemde uitdagingen vormt. Zo blijkt dat de levensduur kan worden verlengd en veroudering-gerelateerde aandoeningen kunnen worden uitgesteld door middel van enkele genmutaties, het wegnemen van verouderde cellen in weefsels en beperking van de calorie-inname. Door dergelijke fundamentele verouderingsmechanismen aan te pakken, kunnen verouderingsziekten meer als groep bestreden worden. Maar ook door de fitheid van mensen te verbeteren, blijkt de health span te worden verlengd. Health Prevention/Maintenance Ambition (Profit for society) Intervention Life course Age Binnen het Healthy Ageing initiatief gaat het om drie vormen van preventie: Primaire preventie: voorkomen dat een ziekte ontstaat. Dat kan door verouderingsprocessen te vertragen, oorzaken weg te nemen, omgeving en leefstijl aan te passen of de weerstand van het lichaam (het immuunsysteem) te versterken. Secundaire preventie: voorkomen en beperken van gezondheidsverlies door vroege opsporing en behandeling. Eerder, gerichter en meer op maat behandelen verbetert de kans op genezing en beperkt bijwerkingen. Vroege interventies op leefstijl of omgevingsfactoren verkleinen de kans op en de ernst van problemen later. Tertiaire preventie: de impact van chronische ziekten verkleinen. Minder invasieve en nauwkeuriger behandelingen, beperken bijkomende schade en (latere) complicaties. ICT en ehealth vergroten de zelfstandigheid en zelfredzaamheid van patiënten.

Om op basis van bovenstaande benadering de ambitie van twee extra gezonde levensjaren te halen, is derhalve een multidisciplinaire Healthy Ageing-aanpak nodig. Wat levert het op? De maatschappelijke en economische baten van preventie - het voorkómen van ziekte, het eerder opsporen en behandelen van ziekten, en het verkleinen van de impact van ziekten zijn groot. Dit blijkt uit het recente onderzoek Gezond en actief ouder worden. De maatschappelijke baten van Healthy Ageing onderzoek (2012) dat gezondheidseconoom Marc Pomp uitvoerde in opdracht van het UMCG. Hij becijferde dat: het gezondheidsverlies dat gepaard gaat met veroudering met een derde kan worden teruggedrongen de stijging van de zorguitgaven op lange termijn kunnen worden beperkt tot 18% van het BBP tegelijkertijd kan bijgedragen worden aan extra arbeidsparticipatie. Dit effect kan volgens de berekeningen oplopen tot ruim 150.000 personen in 2050.

p. 9 H3 Brede kennisbasis Het brede arsenaal aan excellente kennis, verspreid over een groot aantal domeinen, vormt het fundament voor het Healthy Ageing-cluster in Noord-Nederland. De Rijksuniversiteit Groningen heeft Healthy Ageing als maatschappelijk speerpunt gekozen, naast Energie en Sustainable Society. Dit heeft geleid tot Healthy Ageing activiteiten in zes van de negen faculteiten. Ook door de Hanzehogeschool Groningen wordt stevig ingezet op dit thema, waarbij het bovendien een coördinerende rol heeft binnen de vier noordelijke Hogescholen. Binnen het UMCG zijn alle kerntaken verweven met Healthy Ageing: zorg, onderzoek, onderwijs en opleidingen. Multidisciplinair perspectief op de hele levenscyclus van de mens Bio-informatica Voeding Medicijnen Psychologie Materiaalkunde Epidemiologie Bewegingswetenschappen Ruimtelijke wetenschappen Economie Genetica Preventie Participatie Functiebehoud ICT Sociologie Ouders Conceptie Geboorte Kind Adolescent Volwassenen Senior Overlijden HTA Health literary Ethiek Medische wetenschappen Medtech Systeembiologie Farmacie Robotica Stamceltechnologie Juridisch Gedrag/life style

Een greep uit de lopende multidisciplinaire onderzoeksinitiatieven: Biology of Ageing: onderzoek naar moleculaire en cellulaire processen van veroudering als basis voor nieuwe therapie en preventie Food and Health: welke rol kan voeding spelen bij preventie, functiebehoud en therapie (nutraceuticals) Ageing Brain: behandeling en beheersing van veroudering-gerelateerde hersenziekten, cognitieve achteruitgang en dementie Technology and Health: onderzoek naar innovatieve technologie voor diagnose en therapie, revalidatie en regeneratie van functie, informatica, robotica, domotica en ehealth Drug development and personalized medicine for the aged: ontwikkeling van specifieke medicijnen voor (combinaties van) ouderdomsziekten Active Ageing and Independent Living: ontwikkeling en toepassing van nieuwe concepten binnen proeftuinen voor een gezonde leefstijl en zelfmanagement Healthy Ageing@Work: onderzoek naar een gezonde werkomgeving en werkprocessen die eraan bijdragen dat werknemers langer in goede gezondheid kunnen participeren Health Literacy: vergroting van kennis en vaardigheden over de eigen mogelijkheden om gezondheid en welzijn te optimaliseren Healthy Ageing, Population and Society (HAPS): onderzoek naar de maatschappelijke aspecten van veroudering gedurende de levenscyclus, van arbeidsmarkt en de woningmarkt tot gezondheidszorg en vrijetijdsbesteding Samenwerking in Noord- en Oost-Nederland Binnen het noordoostelijke deel van Nederland wordt op onderzoeksgebied onder meer samengewerkt met de Universiteit Twente, Wageningen UR, Radboud Universiteit en UMC Nijmegen en voor toegepast onderzoek met de Noordelijke hogescholen. Concrete voorbeelden zijn: Carbohydrate Competence Center (CCC), een samenwerkingsverband van UMCG, RUG, Wageningen UR, TNO en een twintigtal bedrijven gericht op ontwikkeling van hoogwaardige kennis en innovatie op het vlak van koolhydraten. SPRINT, een samenwerkingverband van UMCG, RUG, Universiteit Twente en tientallen bedrijven voor de ontwikkeling van innovatieve technieken om ouderen mobiel te houden. Voor toegepast onderzoek en innovatie wordt binnen HANNN onder andere samengewerkt met Noordelijke hogescholen, netwerkorganisaties, Springboard, Food Circle, Water Alliance, Sensor Universe, Zorg Innovatie Forum, en uitvoeringsorganisaties als NOM, Syntens en TCNN. Center for Medical Imaging Noord en Oost Nederland (CMI NEN ), een samenwerkingsverband van UMCG, Universiteit Twente, Radboud UMC Nijmegen en Siemens Nederland op het gebied van nieuwe imaging technologieën voor vroegtijdig diagnosticeren van ziekten. Topinstituut Food & Nutrition (TIFN) een publiek-privaat samenwerkingsverband waar onderzoekers van UMCG, Wageningen UR en Maastricht UMC samenwerken met onderzoekers van (internationale) voedingsindustrieën.

p. 11 Wateralliantie HANNN UMCG/RUG ZIF Agrofood/BBE Bedrijfsleven Springboard Senor Universe Hogescholen/ ROC s SNN/provincies/ gemeenten Noord-Nederlandse samenwerkingsverbanden UMCG/RUG (selectie) De kritische massa van het kenniscluster is versterkt met LifeLines en ERIBA LifeLines als onuitputtelijke gegevensbron LifeLines is een cohortonderzoek met maar liefst 165.000 deelnemers (10% van de bevolking van Noord- Nederland) uit drie generaties die 30 jaar worden gevolgd. In het onderzoek worden allerlei gegevens van deze personen vastgelegd, o.a. genetische, sociaal-psychologische en medische status, voedingsgewoonten, leefstijl, werk en leefomgeving. Deze studie zal een enorme hoeveelheid informatie opleveren over wanneer en waarom een persoon ziek wordt en over de effecten van interventies. De totaal gerealiseerde investeringen in LifeLines tot en met 2017 bedragen 106 miljoen. In Ostfriesland, het aan Noord-Nederland grenzende deel van Duitsland, bestaat interesse voor uitrol van het LifeLines onderzoek. Het UMCG heeft met GECKO, TRAILS en PREVEND een jarenlange traditie in corhortonderzoeken. Vanuit deze ervaring speelt het UMCG een belangrijke voortrekkersrol in nationale en internationale samenwerkingsstructuren van cohortstudies en biobanken, waaronder Dutch Biobanking Hub, Parelsnoer, BBMRI, BioSHaRE en P3G. Door deze studies te standaardiseren en aan elkaar te koppelen, ontstaat een steeds rijkere bron van data. Europees toponderzoekscentrum ERIBA Met steun van de Europese, nationale en regionale overheid is het European Research Institute for the Biology of Ageing (ERIBA) opgericht in 2009. In dit instituut werkt een tiental internationale topwetenschappers met hun onderzoeksgroepen aan het ontrafelen van verschillende aspecten van de biologie van veroudering. De investering voor de eerste fase bedraagt in totaal 50 mln. Inmiddels heeft dit center of excellence belangrijke samenwerkingsverbanden opgebouwd met andere toonaangevende verouderingsinstituten in Europa (o.a. Newcastle, Kopenhagen en diverse Duitse instellingen), Noord-Amerika (Mayo Clinic) en Rusland (Skolkovo). Binnen Nederland werkt ERIBA intensief samen met gerenommeerde verouderingsonderzoekers van o.a. Erasmus MC, Leids UMC en Hubrecht Instituut Utrecht. Samen met het NKI is, met steun vanuit de NWO Roadmap for Research Infrastructures, de Mouse Clinic for Cancer and Ageing tot stand gebracht. Daarnaast is binnen ERIBA het NWO Netherlands Center for Systems Biology of Energy Metabolism and Ageing gerealiseerd.

p. 13 Wereldwijde samenwerking Newcastle Kopenhagen Rochester Montréal Brussel Heidelberg/Keulen/ Ulm/etc. China India Het UMCG maakt onderdeel uit van de volgende grote internationale netwerken: De Alliance for Healthy Aging, samen met Mayo Clinic (USA), Noaber Foundation, VitaValley en PGGM. De East West Alliance, samen met onder meer Shantou University en University of Hongkong (China), Stanford en Berkeley (VS), Alberta en Manitoba (Canada), Cambridge en Oxford (Verenigd Koninkrijk). Het Initial Training Network (ITN) MARRIAGE, een consortium van acht Europese verouderingsinstituten (uit Heraklion, Keulen, Kopenhagen, Leiden, Newcastle, Rotterdam en Ulm) en vier bedrijven met ERIBA als coördinator. Dit consortium heeft een Marie Curie grant gekregen van 3,9 miljoen, voor het trainen van jonge wetenschappers in verouderingsonderzoek. Skolkovo Center for Stem Cell Research, een samenwerkingverband vant het Massachusetts Institute of Technology (MIT) uit Boston, het Hubrecht Instituut in Utrecht, en vier Russische onderzoeksinstituten, met ERIBA als coördinator. Met omvangrijke steun van de Russische overheid wordt nabij Moskou een nieuw instituut voor stamcelonderzoek opgezet. Biobank Standardisation and Harmonisation for Research Excellence in the European Union (BioSHaRE-EU), het UMCG coordineert dit FP7 project, waarbij de data van grootschalige cohorten zoals HUNT, KORA, LifeGene, LifeLines, UK-bio-bank worden gestandariseerd en geharmoniseerd. European Biobanking and Biomolecular Research Infrastructure (BBMRI), het UMCG is de nationale coördinator van het Large Prospective Cohorts (BBMRI-LPC), een groot FP7 project. Global Harmonization Platform for large scale biobank studies i.o., waarvan UMCG/RUG de Europese coördinator is en McGill University in Montreal (Canada) de Noord-Amerikaanse.

De focus op Healthy Ageing en het sturen op excellentie heeft inmiddels al geresulteerd in een toenemend aantal publicaties in gerenommeerde vaktijdschriften (Science, Nature, New England Journal, etc). Ook het aantal grants die Groningse wetenschappers de afgelopen jaren van de EU en Nederlandse overheid hebben ontvangen is aanzienlijk gegroeid: de keuze voor Healthy Ageing als speerpunt in 2006 betaalt uit! Aantal vernieuwingsimpuls en ERC aanvragen gehonoreerd Totale omvang van individuele beurzen Vernieuwingsimpuls en ERC (x 1000 e) 12 14000 10 12000 10000 aantal laureaten 8 6 4 8000 6000 4000 totale omvang beurzen x 1000 e 2 2000 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 0

p. 15 H4 Valorisatie van kennis Op het gebied van Healthy Ageing heeft Noord-Nederland alles in huis voor het doorlopen van de hele innovatieketen. Toponderzoekers, bedrijven, cohortstudies, faciliteiten voor preklinisch en klinisch onderzoek en een omgeving waar innovaties getest kunnen worden. Aanjagen van hele innovatieketen Data- Fundamen- Preklinisch Klinisch Product Validatie Marktintro verzameling teel onderzoek onderzoek ontwikkeling onderzoek LifeLines ERIBA Valorisatie Markt Om per topic de juiste ketens te formeren is de afgelopen jaren een omvangrijke infrastructuur voor kennisvalorisatie opgebouwd. Deze ondersteuning heeft ertoe geleid dat sinds 2007 de samenwerking met het bedrijfsleven sterk is toegenomen. Zo is joint R&D tot stand gekomen met internationaal opererende bedrijven: FrieslandCampina: ontwikkeling voedingsproducten om het ontstaan van ontstekingen tegen te gaan DSM Nutritional Products GmbH: onderzoek naar de rol van o.a. vitaminen en vetzuren bij gezond ouder worden Danone Research: onder andere ontwikkeling van babyvoeding en klinische voedingen Roche: binnen de Dutch Imaging Hub (samen met VUmc en UMC St Radboud). Dit samenwerkingsverband richt zich op het verkorten van termijn waarop medicijnen en behandelmethoden de markt bereiken Siemens: binnen het Center for Medical Imaging Noord en Oost Nederland (CMI NEN ) samen met Universiteit Twente. Samenwerking richt zich op onderzoek en ontwikkeling van nieuwe beeldvormende technieken Daarnaast zijn UMCG-onderzoekers in toenemende mate actief binnen diverse publiek private initiatieven zoals TI Pharma, CTMM, BMM, TIFN, CCC, waarbinnen intensief wordt samengewerkt met diverse (grote) industriële partners Deze trend is terug te zien in de groei van externe financiering

Totaal externe financiering UMCG onderzoek (2 de, 3 de, en 4 de geldstroom) 70 60 50 x miljoen euro 40 30 20 10 0,0 2006 2007 2008 2009 2010 Valorisatie-infrastructuur De Stichting Business Generator Groningen (SBGG) identificeert sinds 2007 binnen UMCG en RUG potentieel te commercialiseren kennis en stelt die via samenwerkingsverbanden en licentiecontracten beschikbaar aan ondernemers. Daarnaast ondersteunt het (nieuwe) ondernemers bij hun start of groei door begeleiding, financiering en toegang tot relevante netwerken. Via het Centrum voor Valorisatie en Ondernemerschap (CVO) hebben RUG, UMCG en Hanzehogeschool Groningen in 2011 hun valorisatie-inzet gestroomlijnd. Het CVO richt zich op screening en scouting, IP-bescherming, R&D-samenwerking, en stimulering van ondernemerschapsonderwijs en ondernemerschap. Teneinde de R&D-samenwerking met grote, multinationaal opererende bedrijven te intensiveren, is binnen het UMCG in 2011 het Center for Development and Innovation (CDI) opgericht

p. 17 De Healthy Ageing Campus Netherlands Onder de vlag van de Healthy Ageing Campus Netherlands worden alle faciliteiten, bedrijven en onderzoekers op en rond het UMCG bijeen gebracht die vallen onder de terreinen Food & (e-)health, Biomedical Technology en Pharma. De Campus-organisatie brengt, met behulp van de beschikbare valorisatie-infrastructuur, de aanwezige innovatieketens in beeld. Op basis van behoeften binnen die ketens worden bedrijven geacquireerd en gekoppeld aan aanwezige kennis. De Campus faciliteert de samenwerking die ontstaat en neemt de profilering en branding voor zijn rekening. Op de Healthy Ageing Campus Netherlands is al 26.500 vierkante meter bedrijfsruimte beschikbaar 8000 m 2 Incubators 3500 m 2 Lab faciliteiten / bedrijven 15000 m 2 Stafkamers en support Naast onderzoeksfaciliteiten van de universiteit en het UMCG, incubatorgebouwen en bedrijfslaboratoria krijgt de Healthy Ageing Campus de beschikking over een R&D Hotel. Dit is een flexibel aanbod van lab- en kantoorruimte die op projectbasis kunnen worden gebruikt door onderzoekers en ondernemers. Zij kunnen inchecken wanneer zij willen en op elk moment weer vertrekken.

Healthy Ageing Campus Netherlands Patients Animal Spin-off Research NH Hotel Research Valorization Students facilities companies facilities center 2 CAMPUS R&D Hotel Edition Healthy Ageing Campus Netherlands

Smartest kilometer in the Netherlands p. 19 CAMPUS 3

Nationale samenwerkingsverbanden UMCG/RUG (selectie) Hamburg UMCG/RUG Oldenburg Bremen BBMRI Parelsnoer TNO Ti Pharma WUR Vita Valley TIFN TU Hannover NFU/UMC s CTMM BMM Nederland Binnen Nederland werkt UMCG actief samen met andere onderzoeksinstellingen en bedrijfsleven in o.a. Topinstituut Pharma, 16 projecten BioMedical Materials program (BMM), 5 projecten Center for Translational Molecular Medicine (CTMM), 5 projecten Topinstituut Food and Nutrition (TIFN), 10 projecten Mouse Center for Cancer and Ageing (MCCA) gefinancierd uit het Nationale Roadmap-programma voor grootschalige onderzoeksfaciliteiten. Samen met het Nationaal Kanker Instituut (NKI) Parelsnoer, afstemming en koppeling tussen de biobanken van de 8 UMC s Biobanking and Biomolecular Resources Research Infrastructure Nederland (BBMRI-NL) Netherlands Consortium for Healthy Ageing (NCHA), samen met 6 UMC s en 6 bedrijven. Focus op biologische factoren die gezondheid op latere leeftijd bepalen Intervention Research On Health Literacy among Ageing population (IROHLA), EU KP7 project IMaging PAtients for Cancer drug selection (IMPACT) met UMC St Radboud en VUmc

p. 21 H5 Patiëntenzorg Het systeem van gezondheidszorg is te eenzijdig gericht op behandeling en zorg bij ziekte, waar ook een inspanning nodig is om gedurende de hele levensloop aandoeningen te voorkomen. Maar ook bij de cure valt nog een wereld te winnen waar het gaat om eerdere diagnose en behandeling op maat. De nadruk ligt nu nog teveel op het afzonderlijk behandelen van verschillende ziektes. Bij ouderen spelen echter vaak meerdere, complexe aandoeningen naast elkaar en verlopen ziekteprocessen vaak anders dan in jongere patiënten. In het UMCG wordt daarom gewerkt aan multidisciplinaire samenwerking en speuren onderzoekers en artsen naar betere diagnose- en behandelmethoden voor specifieke groepen van kwetsbare ouderen. Ook wordt met partners in de regio gewerkt aan nieuwe zorgsystemen. Een goed voorbeeld hiervan is het Netwerk Ouderenzorg Regio Noord (NPO-NN) dat in het kader van het Nationaal Programma Ouderenzorg wordt gecoördineerd door het UMCG. Hier zijn ruim 50 organisaties bij aangesloten. Gezamenlijk wordt een tiental onderzoeks-, transitie- en implementatieprojecten uitgevoerd die bijdragen aan een samenhangend zorgaanbod dat beter is afgestemd op de behoeften van ouderen. Dit moet leiden tot meer zelfredzaamheid, meer functiebehoud en daardoor minder behoefte aan zorg. GERAS Als aanvulling op de bestaande cohortstudies werkt het UMCG ook aan ziekenhuisbrede database, waarin patiëntkarakteristieken, medisch handelen, geboden zorg, kosten en uitkomsten op gestandaardiseerde wijze worden geregistreerd en gevolgd. Dit GERAS-programma vormt een snelgroeiende en veelomvattende onderzoeksbasis voor evaluatie van de effectiviteit en efficiëntie van de behandeling en zorg. Uit GERAS afkomstige inzichten zullen leiden tot multidisciplinaire, mogelijk transmurale, zorgconcepten voor specifieke doelgroepen. UCO In het UMCG Centrum voor Ouderengeneeskunde (UCO) wordt onderzoek gedaan naar meervoudige aandoeningen, meervoudig medicijngebruik en emotionele stoornissen. Hier worden zorgpaden ontwikkeld rondom symptomen als vallen, geheugenstoornissen en onbegrepen achteruitgang. Inzichten die voortkomen uit LifeLines en ERIBA (en in de toekomst GERAS) krijgen een klinisch vervolg in het UCO en extern binnen het Nationaal Programma Ouderenzorg Noord-Nederland.

Om onderzoek, opleiding en zorg op bepaalde terreinen beter op elkaar af te stemmen, werkt het UMCG samen met partners aan verschillende specialistische centra. Voorbeelden zijn het Northern Netherlands Oncology Center (NNOC), het MS Centrum Noord-Nederland, het Parkison Centrum Noord-Nederland en het UMCG Transplantatie Centrum. In het kader van de verbetering van palliatieve zorg richt het UMCG zich o.a. op het concept van integrative medicine, waarbij bij kanker via leefstijl, bewegen, voeding en behandeling wordt gepoogd de ontwikkeling te vertragen en de kwaliteit van leven te optimaliseren. Ook wordt gekeken naar introductie van het Maggie Center concept, waarin bij kanker naast medische ook psychologische en maatschappelijke zorg wordt gegeven aan patient en omgeving, zodat de eigen zeggenschap en draaglast wordt versterkt.

p. 23 H6 De professionals Een andere benadering van gezondheidszorg is sterk afhankelijk van de individuele zorgprofessional. Het UMCG heeft een belangrijke opleidingsfunctie binnen de Onderwijs- en Opleidingsregio (OOR) die de provincies Friesland, Drenthe, Groningen en Overijssel omvat. Hierin wordt het Healthy Ageinggedachtengoed nadrukkelijk naar voren gebracht. In nationale benchmarks naar de waardering van de opleidingen behoren die van het UMCG steevast tot de top-3 van Nederland. In samenwerking met andere ziekenhuizen in de OOR, hogescholen en ROC s worden opleidingen aangeboden op verschillende niveaus: Universitaire opleidingen in geneeskunde (initiële artsopleiding), tandheelkunde en bewegingswetenschappen, met in totaal meer dan 4.000 studenten, alsmede in Life Sciences en Medische Biologie. Opleidingen in alle erkende medische, sociaal-geneeskundige en klinisch-technologische specialismen (met 7 ziekenhuizen binnen de OOR Noord- en Oost-Nederland), met in totaal 800 opleidingsplekken. Mede vanuit het perspectief dat oudere patiënten vaak meerdere aandoeningen hebben, start het UMCG (samen met drie andere ziekenhuizen in Nederland) een generalistische medische vervolgopleiding tot (breed opgeleide) ziekenhuisarts. Beroepsopleidingen in de zorg, zoals MBO- en HBO-verpleegkundige (in samenwerking met Hanzehogeschool), verpleegkundig specialist, operatieassistent, anesthesiemedewerker en ziekenhuishygiënist, met in totaal 510 studenten. Erasmus Mundus Master Biomedical Engineering (Common European Master s course in Biomedical Engineering), een interdisciplinaire master op het terrein van biomedische technologie. Met partneruniversiteiten Aken, Dublin, Gent, Brussel en Praag. Coördinatie ligt bij het UMCG. Bij- en nascholing op medische gebied via congressen, refereeravonden, etc., met 8.000 deelnemers. Bij- en nascholingsactiviteiten voor verpleegkundigen reguliere zorg met ruim 1.800 deelnemers en specialistische zorg met ruim 320 deelnemers. Bij een aantal masteropleidingen van de Hanzehogeschool Groningen komt Healthy Ageing nadrukkelijk aan de orde. Dit is onder meer bij de master Advanced Nursing Practice, de master Physician assistant en het nieuwe masterprogramma Fysiotherapie voor chronisch zieken. Een nieuwe master Sport en beweeginnovatie is in ontwikkeling.

Unieke Engelstalige International Bachelor-opleiding in Global Health, met 60 deelnemers, waarvan circa 40% uit Saoedi-Arabië, 40% uit Duitsland en 20% uit rest van de wereld. Jaarlijkse International Summerschool Healthy Ageing met 30 studenten uit de hele wereld. Opleidingen voor het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek, o.a. de Junior Scientific Master Class, diverse (Top)Masteropleidingen en een hoogwaardig seminar programma. UMCG/RUG hebben een belangrijke rol gespeeld bij het opzetten van een European Medical School in Oldenburg en zijn ook door andere Duitse universiteiten benaderd om hen te ondersteunen bij vergelijkbare initiatieven. Het UMCG en de RUG bieden drie gezamenlijke research masters aan: Behavioral and Cognitive Neurosciences: Unraveling the complexity of brain and behavior Clinical and Psychosocial Epidemiology: Bridging the gap between medicine and psychology Medical and Pharmaceutical Drug Innovation: Finding new answers to chronic diseases Het jaarlijkse International Student Congress of Medical Sciences (ISCOMS) met Healthy Ageing als rode draad in haar programma.

p. 25 H7 Ambitie 2020: Healthy Ageing Hub Er is sinds 2006 veel bereikt, maar er moet nog veel gebeuren om in de buurt komen van onze stip aan de horizon: 2 gezonde jaren extra in 2020. De weg er naartoe loopt wat ons betreft via versterken van excellentie, samenwerking, valorisatie en aansluiting bij nationaal en Europees beleid. Zo willen wij uitgroeien tot internationale Healthy Ageing Hub. Een hub in een netwerk dat zich momenteel steeds verder versterkt en uitbreidt. Van Noord-Amerika waar ERIBA via de Mayo Clinic als enig EU Centrum aangesloten is op het door het National Institute on Aging gefinancierde GeroScience Netwerk. Via Europa, waar LifeLines spin in het web is van grootschalige biobanken, de Life Science clusters onderlinge netwerken vormen en excellente onderzoekers naar verouderingsmechanismen elkaar opzoeken. Met de Skolkovo-connectie en de East-West Alliance is de brug geslagen naar het (Verre) Oosten, waar samenwerking in India en Singapore in het verschiet ligt. Zo ontstaat een world league van Healthy Ageing onderzoek en innovatie die het verschil gaat maken. Versterken kennisbasis Om een bijdrage te kunnen leveren aan wetenschappelijke doorbraken op het gebied van veroudering en gezondheid moet de aanwezige kennisinfrastructuur onderhouden en uitgebouwd worden. LifeLines: het volgen van 165.000 deelnemers gedurende dertig jaar is een grootschalige logistieke operatie. De eerste fase is gefinancierd tot en met 2016, waarna de infrastructuur in stand blijft ten behoeve van de regelmatige vervolgscreening van alle deelnemers. Dit wordt wordt voor een belangrijk deel bekostigd uit onderzoeksfondsen en opdrachten van derden, maar vergt daarnaast aanvullende financiering. ERIBA: De topwetenschappers die dit topinstituut bevolken hebben state of the art onderzoeksapparatuur nodig. Hoewel er al tal van hoogwaardige onderzoeksfaciliteiten aanwezig zijn, zal dit regelmatig nieuwe investeringen vergen, zoals in: ips/sequencing-faciliteiten ten behoeve van een nieuwe wijze van stamcellenproductie en snellere en specifiekere genetische screening, zoals single cell sequencing Imagingfaciliteiten ten behoeve van betere beeldvorming op moleculair niveau.

Centers of excellence: Excellentie zal op specifieke deelterreinen gebundeld en versterkt worden in nieuwe centers of excellence: European Metabolomics Institute (EMI): Innovatieve concepten in diagnostiek (Systems Diagnostics) en behandeling (Systems Medicine) met het Netherlands Center for Systems Biology of Energy Metabolism and Ageing als harde kern. Expertise Centrum voor Orgaanondersteuning, -herstel en vervanging (ECO3): gericht op het verbeteren van de transplantatietechnologie en het tegengaan van fibrose (bindweefselvorming) wat leidt tot achteruitgang van organen en afstoting van vervangen weefsels. Smart mobility devices with improved Patient prosthesisinteraction (SPRINT), gericht op verbetering van de mobiliteit van ouderen via innovatieve hulpmiddelen. Living Lab: een belangrijke factor in de stijgende zorgkosten is de toepassing van zorginnovaties vanuit een technology-push, waarbij onvoldoende is gekeken naar effectiviteit en inbedding binnen de zorgomgeving. Een Living Lab biedt de mogelijkheid dit aspect nadrukkelijker mee te nemen in het innovatieproces. Het Lab wordt onder meer ingezet voor het uittesten en doorontwikkelen van: Medische technologie Serious Games ehealth Domotica Voedings(middelen)onderzoek ICT-infrastructuur: Teneinde informatie snel en betrouwbaar uit te wisselen en zeer omvangrijke databestanden diepgaand te kunnen analyseren, zijn ook de komende jaren forse investeringen in aanvullende ICT-infrastructuur en analysefaciliteiten noodzakelijk. Het Target-consortium speelt hierin een belangrijke rol, met partners als IBM, Oracle en Astron. Aansluiten bij Europa De ambitie van de Europese Commissie van twee extra gezonde levensjaren in 2020 is verankerd binnen het European Innovation Partnership on Active and Healthy Ageing (EIP), dat zich richt op preventie, care en cure en stimuleren van gezond gedrag. Maar het Europese beleid biedt meer mogelijkheden. In 2014 start een nieuwe Europese programma periode voor onderzoek en innovatie, regionaal Europees beleid en Gemeenschappelijk Landbouwbeleid. Het UMCG zet vooral in op de eerste twee programma s. Horizon2020, het nieuwe Europese programma voor onderzoek- en innovatiesubsidies, kent drie programmalijnen: Excellente wetenschap: hier sluiten we aan via de topwetenschappers vanuit de verschillende Healthy Ageing-programmalijnen Industrieel leiderschap: aansluiting via nieuwe en lopende strategische samenwerkingsverbanden met het bedrijfsleven Maatschappelijke uitdagingen: Hierbinnen biedt het thema health, demographic change and well-being de meeste kansen. Ook aan de verdere vormgeving van de Europese programma s werkt het UMCG via formele en informele kanalen mee. De ambitie om de internationale Healthy Ageing Hub te worden is groot en wordt ook vertaald in een actieve lobby in Brussel.

p. 27 Daarnaast wordt vanuit het Noord-Nederlandse Healthy Ageing-cluster nadrukkelijker de samenwerking gezocht met Noord-Duitsland. Dit heeft al geresulteerd in de European Medical School, de eerste grensoverschrijdende geneeskunde-opleiding in Europa. Dit is een samenwerking tussen RUG/UMCG en de Carl van Ossietzky Universiteit in Oldenburg. Uitbreiding van LifeLines in het Ems Dollard gebied sluit aan bij de ambitie om meer interregionaal samen te werken. Op het terrein van medische micriobiologie en ziekenhuisinfectie preventie loopt een majeur grensoverschrijdend project. Het UMCG en HANNN beperken zich niet alleen tot de naaste buren in Niedersaksen, maar maken deel uit van ScanBalt, een groot netwerk van life sciences research-driven clusters rond de Baltische Zee. Bij Europese projectaanvragen wordt geput uit expertise (onderzoekers en bedrijven) binnen dit netwerk. Gezamenlijk is het ScanBalt Position Paper Healthy Ageing: From Biological Fundaments to Clinical Solutions (2011) geschreven. Hierin staan toekomstige projectideeën beschreven die tevens ingebracht worden in Brussel. Topsectoren Healthy Ageing is niet integraal in een van de hokjes van het Topsectorenbeleid te vangen. Dat is terug te zien in de clusters die onderdeel uit maken van het Healthy Ageing Network Northern Netherland: Food Circle (Agrofood), Zorg Innovatie Forum (Care & Cure), SPRINT (Medical Technology, Creative Industry), Healthy Ageing Campus Netherlands (Life Sciences en Medical Technology). Northern Drug Targeting and Delivery Cluster (Life Sciences), Dairy Campus (Food), Hanze Institute for Technology (Medical Technology, Creative Industry). Healthy Ageing beperkt zich dus niet tot Life Sciences, maar is ook een verbindende schakel met de topsectoren Agrofood, Creatieve Industrie en High Tech Systemen en Materialen. De BV Nederland is er het meeste bij gebaat wanneer zoveel mogelijk innovatiekracht gebundeld wordt en in samenhang de juiste kant op bewegen. Daarom werkt het UMCG samen met onder meer ZonMW en de ministeries van EL&I, VWS en OCW om activiteiten binnen de topsectoren op dit vlak aan te laten sluiten bij het voornoemde European Innovation Partnership on Active and Healthy Ageing. Smart Specialisation Behalve de cross-overs binnen de Topsectoren, wordt ook de wisselwerking met andere speerpuntclusters in Noord-Nederland gezocht, als basis voor de noordelijke Smart Specialisation: Agro&Food/Bio Based Economy (Food Circle, Carbohydrate Competence Center) Vergroten van inzicht in de relatie tussen voeding en gezondheid De ontwikkeling van gezonde, persoonsgerichte voeding en supplementen (probiotica) voor verschillende levensfasen en ziekten Voedselveiligheid, functionaliteit en ketenbeheer, waarbij uitgegaan wordt van de behoeften van de eindgebruiker en de consequenties die dit heeft voor de voorgaande keten Gebruik van alle onderdelen van een gewas (cascadering), etc. Water (Water Alliance) Preventie virusinfecties die zich verspreiden via water Urine als read-out voor voeding en milieufactoren Sensoren (Sensor Universe) health monitoring robotica in diagnose, behandeling en zorg Gezond ondernemerschap De rode loper wordt uitgerold voor ondernemers. Zij zijn de onmisbare schakel bij toepassing van kennis in nieuwe producten, diensten en zorgconcepten. Met het HANNN is een waardevol netwerk ontstaan, waardoor bedrijven en kennisinstellingen elkaar weten te vinden. De stap naar valorisatie moet vervolgens gezet worden op fysieke locaties zoals de Healthy Ageing Campus Netherlands (HACN). De grote, internationaal opererende bedrijven in Food, Pharma en Medical Technology richten zich voor R&D steeds meer op mkb-bedrijven en kennisinstellingen. Het UMCG is in toenemende mate partner voor deze bedrijven (zoals Roche, FrieslandCampina, DSM, Merck, Siemens,

Philips). Dit komt enerzijds voort uit gezamenlijke projecten binnen topinstituten als CTMM, BMM, TIFN en TI Pharma, maar anderzijds ook uit de beschikbaarheid van specifieke kennis en de aanwezigheid van innovatieketens. Dit biedt mogelijkheden voor startende en groeiende bedrijven om aan te haken bij multinationals. Bovendien vormt het vermogen succesvolle publiek-private consortia bij elkaar te brengen de sleutel tot het nationale topsectorenbeleid en het Europese beleid 2014-2020. Een win-win situatie voor alle betrokken partijen. Ondernemers worden op de campus ondersteund door een professioneel team. Wij bieden bedrijven: De juiste route naar de juiste kennis. Kennisinstellingen kunnen voor ondernemers worden ervaren als een doolhof. Daarom fungeren medewerkers van de Campus als gids. Beschikbaarheid faciliteiten van RUG/UMCG, zoals massaspectometrie, molecular imaging (PET), good manufacturing practice (GMP) faciliteiten, laboratoria, etc. voor contractresearch en business development. Toegang tot verschillende vormen van financiering. De Healthy Ageing Campus Netherlands is met regionale, nationale en internationale partners de volgende fondsen aan het realiseren: Proof of Concept-fonds Pre-seed fonds Seed fonds Ketenvorming. De campus brengt de aanwezige ketens van kennis en bedrijven op thema in kaart. Op basis van deze analyses wordt actief geworven onder bedrijven die deze ketens kunnen aanvullen. Aansluiting bij publiek-private consortia, op zowel nationale als internationale schaal. Flexibele bedrijfsruimte vlakbij onderzoekers, faciliteiten en de bruisende binnenstad van Groningen. Een Living Lab om innovaties in de praktijk te testen Toegang tot een internationaal netwerk. Wanneer een ondernemer op de Healthy Ageing Campus Netherlands niet vindt wat hij zoekt, kan het internationale netwerk uitkomst bieden. De doelstelling van de Healthy Ageing Campus Netherlands is om in 2025 een werkgelegenheidsgroei van 750 fte gerealiseerd te hebben.

p. 29 H8 2020 Wie in 2020 de Healthy Ageing Campus Netherlands betreedt nabij het centrum van Groningen, ziet het Healthy Ageing-plein waar studenten, onderzoekers en ondernemers elkaar treffen in de researchfaciliteiten, bedrijfsgebouwen en de horecagelegenheden. Het restaurant staat bekend om zijn steeds vernieuwende menukaart gebaseerd op nieuwe vindingen vanuit het Food & Health-cluster. Recht vooruit het ERIBA-gebouw, links het LifeLines-hoofdkwartier en aan de rechterkant het R&D Hotel. Vertegenwoordigers van bedrijven over de hele wereld hebben het als uitvalsbasis genomen om samenwerkingsprojecten op te zetten met onderzoekers op de campus. Het bedrijfsverzamelgebouw tegenover het R&D Hotel huisvest al een flink aantal bedrijven als uitvloeisel van dergelijke vormen samenwerkingen. De beschikbaarheid van financiering in de vorm van het Alliance for Healthy Aging investeringsfonds, een healthy ageing seed fund en een proof of concept fonds, heeft ertoe geleid dat innovatieve producten met succes de markt bereiken.

Even verderop stappen verpleegkundigen het Living Lab binnen, waar ze aan de slag gaan met nieuwe ehealth-toepassingen. In het gebouw zit ook Healthy Ageing @ Work. Hier komen medewerkers van verschillende grote regionale werkgevers naartoe om een conditietest te doen en gecoached te worden om hun gezondheidsdoelen te halen. Midden op het plein staat een grote klok. Op de klok wordt met groene blokken het aantal minuten gemarkeerd - waarbij een uur staat voor een mensenleven - dat een Europeaan gemiddeld in goede gezondheid doorbrengt. Iedereen op het plein kijkt uit naar het Healthy Ageing-festival. Dat is het moment waarop er weer een rood blokje door een groene vervangen wordt.

p. 31 Universitair Medisch Centrum Groningen Hanzeplein 1 / Postbus 30 001 9700 RB Groningen T: (050) 261 61 61 / Info@umcg.nl Powered by

www.healthyageing.umcg.nl / www.healthyageingcampus.nl Colophon Design: Groninger Ontwerpers 1209160 (Copyright: UMCG 2012 Photography: istockphoto Artist impressions: Artès