Kleine scholen staan op omvallen, maar: De ideale oplossing voor krimp bestaat niet In het hele land dreigen kleine scholen om te vallen. De regionale kranten staan bol van de berichten over oplossingen, van sluiting tot fusie. Het recept voor krimp bestaat echter niet: het blijft altijd maatwerk. Tekst Lisette Douma, Robert Sikkes en Rob Voorwinden Foto s Jan Anninga en Rob Niemantsverdriet Illustraties Typetank Er was eens een basisschool, laten we haar Klein Duimpje noemen. Het is er gezellig maar klein wat wil je, met zo n naam. En het probleem is: de school krimpt. Nou ja, niet het gebouw, maar de leerlingenaantallen. De directeur van Klein Duimpje slaat aan het rekenen. Want hoe klein is té klein? De absolute ondergrens de opheffingsnorm is wettelijk 23 leerlingen. Een school mag tijdelijk zelfs nog iets kleiner zijn, maar alleen als er uitzicht is op verbetering van de leerlingenaantallen. Maar daar is bij Klein Duimpje geen sprake van. En ook met 23 leerlingen is het lesgeven al moeilijk genoeg. De leraren staan voor grote combinatiegroepen (soms drie of vier niveaus in één klas) en moeten bijna individueel onderwijs geven. Dat kan, als het lerarenteam dat ziet zitten. Bijvoorbeeld omdat ze jong en enthousiast zijn. Of oud en ervaren. Maar als er één leraar omvalt, is meteen de helft van het personeel ziek. Dat is een wankele basis. En een kleine school is ook duur. Want ondanks de lege lokalen moet de verwarming blijven branden, moet er worden g 28 Onderwijsblad03 8 februari 2014
8 februari 2014 Onderwijsblad03 29
Aantal scholen neemt steeds sneller af Door fusie en opheffing verdwenen de afgelopen vijf jaar 289 basisscholen of nevenvestigingen. Er kwamen door samenvoeging of stichting ook nieuwe scholen, in totaal 46. Per saldo verdwenen er 243 scholen. Het tempo waarin dat gebeurt gaat steeds sneller. De scholen verdwijnen in het hele land. Niet alleen de dorpsschool op het platteland verdwijnt, maar ook in verstedelijkte gebieden zakken grote scholen bijvoorbeeld door vergrijzing van buurten onder de relatief hoge opheffingsnorm. Nieuwe scholen verrijzen in kinderrijke nieuwbouwwijken. Ook zien kleine richtingen uitbreidingsmogelijkheden (evangelisch, algemeen bijzonder, islamitisch). Kijkend naar alle fusie- en reorganisatieplannen bij schoolbesturen, is de verwachting dat de afname van het aantal scholen de komende jaren zal toenemen. Scholen verdwijnen Scholen erbij Afname basisscholen steeds sneller Aantal scholen 2009 7047 2010-35 2011-46 2012-65 2013-97 Aantal scholen 2013 6804 30 Onderwijsblad03 8 februari 2014
schoongemaakt en moet de lekkende dakgoot toch echt worden vervangen. In de praktijk leggen scholen de lat dan ook vaak hoger dan 23 leerlingen: de ondergrens ligt doorgaans tussen de veertig en de tachtig kinderen. Maar sommige scholen gaan echt tot het gaatje, zoals basisschool t Klaverblad in Drimmelen in Brabant (zie kader op pagina 33). De school telt nog vijftien leerlingen, schrijft BN De Stem. En dat kan zo niet langer. Dat is echt te weinig om een school in stand te houden. Zowel financieel als didactisch. Het is heel ingewikkeld, zo niet onmogelijk, om met zo weinig leerkrachten goed les te geven aan kinderen met al die verschillende niveaus. foto: Rob Niemantsverdriet Ondergrens Klein Duimpje overlegt met de leraren en de medezeggenschapsraad, en besluit dat vijftig leerlingen een ondergrens is om nog goed onderwijs te kunnen verzorgen. Die grens komt echter wel in zicht: acht leerlingen stromen eind dit jaar uit, voor de kleutergroep zijn er pas drie aanmeldingen binnen. De directeur van Klein Duimpje, een verstandige vrouw, legt de zaak meteen voor aan de ouders. Zo kunnen die meedenken over een oplossing. En zo voelen de ouders zich bij een eventuele sluiting straks niet overvallen. In het echte leven loopt dat wel eens anders. Scholen steken soms hun kop te lang in het zand, en pas als de krimp écht toeslaat en sluiting dreigt worden de ouders ingelicht. Aan de ene kant is dat niet gek: als de buitenwereld doorkrijgt dat een school in de problemen zit, trekt die meteen minder leerlingen. En zo wordt krimp een selffulfilling prophecy. Aan de andere kant: wie de ouders overvalt met een dreigende sluiting, riskeert brieven naar de regionale pers en vragen in de gemeenteraad. Dan gaan de hakken in het zand en heb je als school weinig armslag meer om naar creatieve oplossingen te zoeken. In het dorp Bellingwolde gaat het goed, schrijft het Dagblad van het Noorden. De ouders van twee scholen hebben er de koppen bij elkaar gestoken, met als doel: één gezonde school. We kunnen beter één sterke school in het dorp krijgen. g Jan Schuurman Hess: Wij willen de dorpsschool uit haar isolement halen. Dorp aan zet Het is misschien wel de participatiesamenleving pur sang: bewoners uit Kats (Zeeland), Gaastmeer (Friesland), Hoog-Keppel (Gelderland) en Weebosch (Noord-Brabant) hebben een coöperatie opgericht om de kleine schooltjes in hun dorp te behouden of te heropenen. Initiatiefnemer Jan Schuurman Hess uit Kats hoopt dat de basisscholen volgend schooljaar een experimentstatus krijgen waardoor de coöperatie deels wordt gefinancierd door het ministerie. Staatssecretaris Sander Dekker wees de plannen van de dorpsbewoners eerder af, maar de Tweede Kamer wil ze nog wel behandelen. Bedoeling is dat dorpsgemeenschappen met slechts één schooltje het beheer en bestuur ervan op zich nemen. De vier scholen samen gaan als coöperatie een zwaar beroep doen op vrijwilligers waardoor er veel bezuinigd kan worden op bestuur en management. Uiteindelijk zouden zich zeven scholen bij de coöperatie kunnen aansluiten. In het plan is er niet alleen aandacht voor scholen in kleine gemeenten. Er zijn vaak zorgen over de onderwijskwaliteit van kleine scholen, over het isolement van zo n school. Wij willen de dorpsschool uit haar isolement halen, vertelt Schuurman Hess. Stadskinderen die rust nodig hebben, zouden samen met hun familie tijdelijk opgenomen kunnen worden in het dorp en op de school. Hierover zijn gesprekken gevoerd met Utrecht en Amsterdam. De dorpen op hun beurt willen de contacten met grootstedelijke pabo s en universiteiten aanhalen. Studenten kunnen veel leren van de kleine school omdat gedifferentieerd onderwijs geven, passend onderwijs, iets is waar de kleine school bij uitstek ervaring mee heeft. Andersom kunnen kleine scholen met leraren die vaak honkvast zijn veel leren van de grote kennisinstellingen. Schuurman Hess: Ons plan gaat ook heel erg over hoe organiseer je de samenleving. Mensen kunnen veel zelf. Ik heb me verbaasd over hoeveel bureautjes en adviseurs er om scholen heen zwermen. En alles uurtje-factuurtje, hè? Terwijl wij alles voor niks doen en onze kennis en opgedane ervaring graag willen delen met andere dorpsscholen. 8 februari 2014 Onderwijsblad03 31
Help: je school krimpt Wat zijn je rechten? Dat hangt van veel zaken af, zegt Frits Verschuren, jurist van de AOb. Als je school werkgelegenheidsbeleid voert, moet er met de bonden worden overlegd over een sociaal plan. Maar de werkgever kan ook ontslagbeleid voeren. In dat geval zal uit het formatieplan, dat voor de zomervakantie moet worden opgesteld, blijken of er functies in het risicodragende deel van de formatie worden geplaatst zeg maar het voorportaal van ontslag. Maar dat is dan ook zo n beetje het enige wat er in het algemeen te zeggen valt over je rechten bij krimp, zegt Verschuren. Werk je op een eenpitter, dan houdt het bij krimp snel op. Maar als je een klein schooltje bent van een groot bestuur, kun je misschien gaan werken op een andere school van dat bestuur. Als je op een andere school van hetzelfde bestuur aan het werk kunt, dan is dat een overplaatsing. Sommige besturen hebben daar mobiliteitsregels voor ingesteld, zodat bijvoorbeeld de kortste reisafstand belangrijk is bij de vraag op welke nieuwe school je gaat werken. Verder ligt het voor de hand dat wie het eerste aan de beurt is om af te vloeien, het eerste wordt overgeplaatst naar een andere school, zegt Verschuren. Al is afvloeiing natuurlijk iets heel anders dan overplaatsing : hierover bestaat een scala aan jurisprudentie. De belangrijkste tip van Verschuren is: don t try this at home. Zit iets je niet lekker, bel dan de AOb. Beter een keertje te veel gebeld, dan te weinig. Al die verschillende gebouwen in stand houden met steeds kleinere klassen, dat kan straks niet meer. Lipdub Klein Duimpje verspreidt, samen met de ouders, nog eens mooie flyers tot in de verre omgeving. En er wordt een leuk lipdub-filmpje gemaakt voor op de website. Het mag echter niet baten, de nieuwe aanmeldingen blijven steken op drie leerlingen. De directeur besluit om tafel te gaan zitten met collega-scholen in de omgeving, die zitten immers in hetzelfde schuitje. Beter samen de schouders eronder zetten, dan in een concurrentieslag terechtkomen en wachten tot elke school op omvallen staat. Klein Duimpje is gelukkig geen eenpitter geen zelfstandige school met een eigen bestuur. Want als eenpitter sta je er echt alleen voor. Vind je geen oplossing voor je krimp (zoals een fusiepartner), dan is het einde oefening. Nee, Klein Duimpje is onderdeel van een groter bestuur en heeft daardoor twee opties: samengaan met een school van hetzelfde bestuur in een ander dorp, waarbij Klein Duimpje dan bij die school intrekt. Of samengaan met scholen van een ander bestuur in hetzelfde dorp, en dan samen één centrale nieuwe school vormen. Samenwerkingsschool De makkelijkste oplossing is om binnen hetzelfde bestuur te blijven, en gewoon in te trekken bij een collega-school in een ander dorp. Al moet je dan maar afwachten of de leerlingen meekomen zeker als er in het oude dorp ook nog andere scholen zijn. Dat laatste speelt bijvoorbeeld in Eibergen, schrijft het dagblad Tubantia. De openbare basisschool in Eibergen sluit de deuren, het personeel en hopelijk de leerlingen stappen over naar een openbare school in het nabijgelegen plaatsje Rekken. De te sluiten openbare school echter ligt pal naast twee andere scholen: een protestants-christelijke en een katholieke school. Voor een fusie met die scholen is niet gekozen. Ook elders in Nederland vinden nog weinig fusies plaats tussen scholen van ver- 32 Onderwijsblad03 8 februari 2014
foto: Rob Niemantsverdriet Petra van der Velden: We zijn net een groot gezin. Laatste pogingen Vijftien leerlingen telt basisschool het Klaverblad in het Brabantse Drimmelen nog. En volgens onderzoek van de gemeente zal dat aantal niet groeien. Reden voor de gemeente en het schoolbestuur de stekker eruit te trekken. Per 1 augustus sluit de school waarschijnlijk haar deuren. Ouders proberen dat nog wel te voorkomen, vertelt locatieleider Petra van der Velden. Groepjes ouders onderzoeken of de school misschien een dependance kan worden van een nabijgelegen school. Ook onderzoeken zij nogmaals of er toch niet groei te voorzien is; het onderzoek dat de gemeente daarnaar deed vinden ze niet goed. Ik hoop natuurlijk dat de ouders succes hebben, vertelt Van der Velden. We zijn hier net een groot gezin. Op het plein duwen de kinderen uit groep 8 de karretjes van de kleuters. De aandacht die leerlingen krijgen is ideaal. Wij staan hier fulltime met twee leerkrachten en een onderwijsassistent op twee groepen. Ik snap dat dat te kostbaar is. En als er dan geen zicht is op groei Vorig jaar telde de school nog 25 leerlingen. In groep 3 zat maar één leerling en er was een kind het enigste meisje in de klas. Voor ouders zijn dat redenen om hun kind naar een andere school te doen. Daar heb ik ook begrip voor, aldus Van der Velden. Sommige ouders zeggen nu: Ik schrijf mijn kind toch maar alvast op een andere school in. Andere vinden dat je dat niet moet doen omdat het een verkeerd signaal geeft. De sluiting van de school zorgt voor onrust in het dorp. Wij als team hebben gezegd: Wij blijven professioneel. Wij doen gewoon ons werk en in de school gaat het niet over de sluiting. Onze leerlingen hebben recht op een leuk jaar. Kijk, wij hebben een baangarantie binnen ons bestuur. Dat betekent niet dat wij het makkelijk vinden. Maar we gaan hier niet met sombere gezichten rondlopen. schillende denominaties. Want in zo n geval wordt de nieuwe school een samenwerkingsschool, een school waarin verschillende denominaties onder één dak zitten. De regels voor het stichten van zo n school zijn ingewikkeld. En verder is de kloof tussen de denominaties af en toe nog steeds groot. In de praktijk kiezen besturen daarom liever voor herverkaveling: in het ene dorp verdwijnt dan bijvoorbeeld een katholieke school ten guste van een openbare school, één dorp verderop gaat het andersom. Klein Duimpje heeft mazzel, twee andere scholen in het dorp hebben wel oren naar samenwerking. En al pratend ontstaat een prima idee, waarom niet samen fuseren tot een centrum waarin ook de jeugdbibliotheek wordt gevestigd? En de peuterspeelzaal, de kinderopvang en de naschoolse opvang? Integraal kindcentrum In de praktijk gebeurt zoiets op diverse plaatsen in Nederland. Nabij Leiden overwegen drie kleine scholen bijvoorbeeld om samen verder te gaan op één centrale plek, schrijft het Leidsch Dagblad. Samen met de kinderopvang ontstaat dan een integraal kindcentrum. Dat zorgt voor kritische massa in leerlingenaantallen. En als er in het gebouw tevens een bibliotheek of peuterspeelzaal komt, betaalt de gemeente mee. Ook het basisonderwijs op Schouwen- Duiveland werkt toe naar de vorming van grotere regioscholen die ook kinderopvang en voorschoolse educatie aanbieden, schrijft de Provinciale Zeeuwse Courant. Klein Duimpje fuseert dus met een paar collega-krimpscholen tot het integraal kindcentrum Reus Langnek. Er is dan nog slechts één probleem: de kleine scholentoeslag. Of liever, het verlies daarvan. Want kleine scholen krijgen extra geld, maar als ze fuseren tot net iets grotere scholen houdt die subsidie natuurlijk op. Toch niet. Goed nieuws voor de kleine scholen die samenwerking overwegen: staatssecretaris Sander Dekker liet eind januari in een brief aan de Tweede Kamer weten dat de kleinescholentoeslag in de regio blijft bestaan. De kleinescholentoeslag wordt teruggeven aan de g 8 februari 2014 Onderwijsblad03 33
foto: Jan Anninga Esther Terwee: Een lerarenpool kan gedwongen ontslag voorkomen. Lerarenpool Boventallig en geen vacatures bij je eigen bestuur? Of: toe aan een nieuwe uitdaging, maar huiverig in crisistijd je vaste baan op te geven? Dan kun je in Groningen straks uitwijken naar een lerarenpool. In die provincie onderzoeken zeventien besturen met 250 scholen of ze vacatures kunnen delen. Ze willen daarmee de onderwijskwaliteit en de inzetbaarheid in de regio stimuleren. Maar ook expertise delen als het gaat om bijvoorbeeld loopbaanontwikkeling, vertelt projectleider Esther Terwee. De scholen rondom de stad Groningen hebben meer boventalligheid, terwijl voor sommige scholen in de stad een tekort geldt. De boventalligheid van alle scholen samen vangt het ziekteverzuim op. Dus een lerarenpool kan een manier zijn gedwongen ontslag te voorkomen. Maar de pool is niet iets waartoe wij leraren willen veroordelen. Het moet vooral als een kans gezien worden ergens anders aan de slag te gaan. Terwee denkt dat een lerarenpool voor jonge docenten uitkomst biedt. Nu vinden zij vaak geen hele baan, maar via een stichtingoverstijgend mobiliteitscentrum lukt dat misschien wel. Ook voor ouderen kan het heel prettig zijn voor een pool te werken. Wie vervangingswerk doet, hoeft bijvoorbeeld niet te vergaderen of mee te werken aan de sinterklaasviering activiteiten die toch ook wel als belastend worden gezien. Het is niet de bedoeling dat de lerarenpool als werkgever gaat opereren. We willen geen instituut op zich worden. Het werkgeverschap blijft liggen bij het bestuur waar de leraar in dienst is. Maar de eigen pools van de verschillende stichtingen gaan wel een soort fusie aan en dat is best een exercitie. Er zijn verschillende onderzoeken naar mobiliteit en krimp uitgevoerd. Half maart praten de zeventien besturen verder. Terwee hoopt dat de lerarenpool al per 1 augustus van start kan gaan. Andere Groningse besturen kunnen zich ook nog steeds aansluiten. Een mobiliteitscentrum is niet iets unieks. In Den Haag, Rotterdam en Oost-Nederland zijn er al zulke vormen van samenwerking. In Drenthe onderzoeken schoolbesturen ook of ze een vervangingspool kunnen opzetten. schoolbesturen. Bij de teruggave van de kleinescholentoeslag wordt de hoogte van het nieuwe budget bepaald aan de hand van de peildatum 1 augustus 2013. Nu starten met regionale samenwerking om de gevolgen van leerlingendaling aan te pakken, leidt daarom niet tot nadeel in de toekomst. Reageerbuisjes Tja, zo kan het gaan. Maar natuurlijk had het ook heel anders kunnen lopen. Want scholen zijn reageerbuisjes met leerlingen, ouders, medezeggenschapsraden, directeuren en besturen, met elk eigen wensen, belangen, voorkeuren en denominaties. De krimp houdt een flinke gasbrander onder die buisjes, en de chemische reactie die dan ontstaat, is helemaal afhankelijk van de toevallige ingrediënten. De ideale oplossing voor krimp bestaat niet: de uitkomst is elke keer weer maatwerk. De regionale kranten hebben de komende jaren dus nog stof genoeg. H 34 Onderwijsblad03 8 februari 2014