Datum: 14-10-2014 Voor: db Document: nota Volg nr. : ph Rapport solidariteitsbarometer 1. Inleiding Met de solidariteitsbarometer wilde Ziekenzorg CM de opvattingen van de Vlaming over solidariteit in kaart brengen, en toetsen in welke mate de Vlaming vandaag nog bereid is tot solidariteit. Opzet was om aan de hand van een vragenlijst deze bereidheid in kaart te brengen bij 6.000 Vlamingen (of 1 op 1.000). In de periode oktober 2013 tot februari 2014 gingen Ziekenzorgvrijwilligers over heel Vlaanderen de boer op met deze vragenlijst. In een draaiboek werden de nodige instructies opgenomen om respondenten zo weinig mogelijk te beïnvloeden in hun antwoorden, en om de groep van bereikte Vlamingen zo evenwichtig mogelijk samen te stellen wat betreft leeftijd, geslacht en woonplaats. De vragenlijst en het draaiboek zijn te vinden in bijlage 1 en 2 bij dit rapport. In dezelfde periode liep ook een online versie van de vragenlijst. Met 6.088 ingevulde vragenlijsten werd de doelstelling om 1 Vlaming op 1.000 te bereiken gehaald. Zonder grote wetenschappelijke pretenties denken we dat de antwoorden van een dergelijke grote groep Vlamingen relevant zijn om ons iets te vertellen over de bereidheid tot solidariteit die er vandaag bij de bevolking leeft. In het vervolg van dit rapport bekijken we eerst de ruwe antwoorden op de stellingen die het grootste deel van de vragenlijst uitmaakten. Vervolgens komen meer in detail de verdeling van de groep respondenten over een aantal kenmerken, de uitgebreidere resultaten en de vergelijking van een aantal gemiddeldes aan bod. Ten slotte bekijken we wat deze solidariteitsbarometer ons leert in relatie met recent onderzoek over solidariteit of de bereidheid daartoe in ons land. ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 1
2. Ruwe antwoorden stellingen Afgezien van de achtergrondgegevens van de respondenten bestond de vragenlijst uit 10 vragen, waaronder 9 stellingen. Bij deze stellingen kon de respondent telkens aangeven in welke mate hij of zij het met deze stellingen dan wel was op een zespuntenschaal. De tiende vraag was een verdelingsvraagstuk en komt verder in het rapport aan bod. Wanneer we enkel naar de richting van het antwoord ( of ) kijken zonder met de intensiteit rekening te houden (helemaal, of een ), levert dit onderstaand beeld op. Ik vind het belangrijk om mensen te helpen die het minder goed hebben dan ikzelf 9 De mensheid, onze naasten, solidariteit wat een onzin allemaal, iedereen moet eerst voor zichzelf zorgen en zijn belangen verdedigen 8 Ik vind het belangrijk om hulp en steun te bieden aan mensen uit mijn omgeving wanneer ze daar behoefte aan hebben 98% 2% Het nastreven van je persoonlijk succes is belangrijker dan te zorgen voor een goede verstandhouding met je medemensen 16% 84% Ik vind het belangrijk dat mijn belastinggeld gebruikt wordt om mensen te helpen die het minder goed hebben dan ikzelf De overheid zou maatregelen moeten nemen om de inkomensverschillen te verminderen 8 82% 1 18% De meeste mensen die van een ziekte-uitkering leven zijn profiteurs 19% 81% Het armoedeprobleem valt op te lossen 7 3 Gezondheidszorg zou gratis moeten zijn voor iedereen 69% 31% akkoord niet akkoord 4 6 8 10 ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 2
3. Verdeling respondenten 1. Leeftijd 3 2 1 respondenten bevolking 15-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70plus De gemiddelde leeftijd van de goed 6.000 Vlamingen die de vragenlijst invulden bedraagt 52 jaar. Wanneer we de verdeling over leeftijdscategorieën vergelijken met deze verdeling binnen de bevolking in Vlaanderen, blijkt dat jongeren en mensen van middelbare leeftijd (tot 50 jaar) ondervertegenwoordigd zijn. Zestigers daarentegen zijn oververtegenwoordigd, in die mate zelfs dat hun aandeel in de groep respondenten het dubbele bedraagt van hun aandeel in de Vlaamse bevolking. Dit gezegd zijnde bevat de kleinste leeftijdsgroep, namelijk dertigers, nog steeds een voldoende robuust aantal van 677 respondenten. Leeftijdsverdeling respondenten vs. bevolking leeftijdsklasse bevolking respondenten verschil in procentpunt 15-29 1.110.929 21,5 815 13,9-7,60 30-39 812.554 15,72% 677 11,5-4,18 40-49 958.518 18,5 729 12,43% -6,12 50-59 830.598 16,07% 1265 21,57% 5,50 60-69 640.839 12,4 1494 25,48% 13,08 70plus 814.499 15,76% 884 15,08% -0,69 totaal 5.167.937 5864 (Vlaamse bevolking vanaf 15 jaar, Statbel) ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 3
2. Geslacht 61% van de respondenten is vrouw. Onnodig te vermelden dat ook dit een oververtegenwoordiging is ten opzichte van het aandeel vrouwen in de bevolking. frequentie percentage man 2307 38,94% vrouw 3618 61,06% totaal 5925 100,0 niet ingevuld 163 2,68% totaal 6088 3. Bron vragenlijst De verzameling van de data gebeurde volledig door Ziekenzorgvrijwilligers. Hoewel zij ook een online versie van de vragenlijst ter beschikking hadden om te verspreiden, werd het overgrote deel (71%) van de ingevulde vragenlijsten verzameld op markten en andere publieke plaatsen in heel Vlaanderen en Brussel. frequentie percentage op papier ingevuld 4308 70,76% online ingevuld 1780 29,24% totaal 6088 100,0 4. Geografische verdeling Geografische verdeling 3 2 1 respondenten bevolking ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 4
De respondenten zijn vrij evenwichtig over de Vlaamse provincies verdeeld. Wanneer we de vergelijking met de bevolkingscijfers maken valt wel op de provincie Antwerpen ondervertegenwoordigd is, terwijl er dan weer relatief meer mensen uit Vlaams-Brabant en Brussel zijn bereikt. Ook hier echter levert de kleinste groep, namelijk Limburg, nog steeds een voldoende robuust aantal van 762 respondenten op. provincie bevolking respondenten verschil in procentpunt Vlaams-Brabant en Brussel 1.153.192 18,22% 1295 22,29% 4,06 Antwerpen 1.744.862 27,57% 1219 20,98% -6,60 Limburg 838.505 13,2 762 13,11% -0,14 West-Vlaanderen 1.159.366 18,32% 1145 19,7 1,38 Oost-Vlaanderen 1.432.326 22,63% 1390 23,92% 1,29 totaal 6.328.251 5811 (Vlaamse bevolking, Statbel) ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 5
4. Detail antwoorden Hoewel de richting van de antwoorden op de stellingen ( of ) zoals hierboven weergegeven het meest relevant is en een duidelijk beeld geeft van hoe de respondenten over deze stellingen denken, is ook de intensiteit van de antwoorden van belang. Respondenten konden immers ook de mate waarin het ze of zijn met een bepaalde stelling aangeven. Voor de 9 stellingen konden zij telkens antwoorden op een zespuntenschaal: helemaal,, een, een, of helemaal. Bovendien was een ik weet het niet antwoordcategorie beschikbaar bij elke vraag, en stond het respondenten ook vrij om een vraag niet in te vullen. Het aandeel van deze ontbrekende waarden (ik weet het niet + niet ingevuld) bedraagt echter bij geen enkele vraag meer dan 4%, met uitzondering van de stelling Het armoedeprobleem valt op te lossen waar dit oploopt tot 7%. gelijkaardige richting van de antwoorden tussen twee stellingen kan soms een verschil in intensiteit van die antwoorden verbergen. De vergelijking van de eerste twee stellingen maakt dit duidelijk. Gezondheidszorg zou gratis moeten zijn voor iedereen en Het armoedeprobleem valt op te lossen vinden instemming bij een ongeveer even groot deel van de respondenten (69% vs. 7). Uit het detail blijkt echter dat de respondenten een stuk minder zeker van hun zaak zijn bij de tweede stelling. Slechts 14% opteert hier voor de sterkste intensiteit (helemaal ), t.ov. 23% bij de eerste stelling. Gezondheidszorg zou gratis moeten zijn voor iedereen 2 23% 23% 24% 1 11% 16% 4% On ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 6
Het armoedeprobleem valt op te lossen 3 2 26% 29% 1 14% 13% 14% 3% On De meeste mensen die van een ziekte-uitkering leven zijn profiteurs 4 4 3 3 2 1 1% 2% 16% 17% 41% On 23% De overheid zou maatregelen moeten nemen om de inkomensverschillen te verminderen 3 3 28% 34% 2 1 7% 9% 3% On ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 7
Ik vind het belangrijk dat mijn belastinggeld gebruikt wordt om mensen te helpen die het minder goed hebben dan ikzelf 4 3 3 2 1 21% 38% 27% 7% 6% On 2% Het nastreven van je persoonlijk succes is belangrijker dan te zorgen voor een goede verstandhouding met je medemensen 5 42% 4 3 2% 1 27% On Ik vind het belangrijk om hulp en steun te bieden aan mensen uit mijn omgeving wanneer ze daar behoefte aan hebben 6 5 4 3 33% 51% 14% 1% 1% On ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 8
De mensheid, onze naasten, solidariteit... wat een onzin allemaal, iedereen moet eerst voor zichzelf zorgen en zijn belangen verdedigen 4 3 3 2 1 2% 13% 13% 37% On 3 Ik vind het belangrijk om mensen te helpen die het minder goed hebben dan ikzelf 5 46% 4 3 2 24% 3% 1% On Bij de samenstelling van de set van 9 stellingen is erover gewaakt dat er zowel stellingen zijn opgenomen die eerder peilen naar opvattingen over hoe de samenleving dient georganiseerd te zijn, als stellingen die eerder peilen naar opvattingen over het persoonlijke handelen van de respondent. Daarnaast zijn stellingen opgenomen die eerder gaan over solidariteit met onbekende anderen, als stellingen die eerder peilen naar solidariteit met mensen in de directe omgeving. Ten slotte zijn er zowel stellingen opgenomen waarbij de bereidheid tot solidariteit blijkt uit een positief antwoord (het zijn met de stelling) als uit een negatief antwoord (het niet zijn met de stelling). Naast 9 stellingen werd er nog een verdelingsvraagstuk in de vragenlijst opgenomen. Respondenten werden hier gevraagd om een rangorde aan te brengen in 6 beleidsdomeinen. De plaats die respondenten toekenden aan Sociale Zekerheid in de rangorde, werd hier weerhouden om mee te nemen in de score op de solidariteitsbarometer (zie verder). ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 9
Vraag10: Je bent Eerste Minister. Duid met de cijfers 1 tot 6 aan hoe jij het geld van de regering zou verdelen, waarbij 1 staat voor het meeste geld en 6 voor het minste. Respondenten hadden hierbij de keuze tussen de items Defensie, Sociale Zekerheid, Mobiliteit en vervoer, Onderwijs, Justitie en veiligheid, en Cultuur. Plaats van Sociale Zekerheid in de rangorde 6 54% 5 4 3 27% 4% 2% 3% 1 2 3 4 5 6 ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 10
5. Score solidariteitsbarometer Op basis van de antwoorden werd per vraag een score berekend die zowel de richting als de intensiteit van de antwoorden in 1 variabele samenbrengt. Dit laat toe om de mate van instemming te vergelijken tussen verschillende stellingen. Op basis van deze scores werd ook per respondent een totale score op de solidariteitsbarometer berekend. Deze laat dan weer toe de bereidheid tot solidariteit zoals die blijkt uit de antwoorden op de vragenlijst te gaan vergelijken tussen respondenten en groepen van respondenten. Per vraag construeerden we een score op tien, waarbij een extreem antwoord sterker doorweegt dan een gematigd antwoord. Hoe hoger de score, hoe groter de bereidheid tot solidariteit. Voor de stellingen 1, 2, 4, 5, 7 en 9 levert een instemmend antwoord een hoge score op. Voor de vragen 3, 6 en 8 is het omgekeerde waar. Bij vraag tien levert een hogere plaats voor Sociale Zekerheid in de rangorde een hogere score op. De som van deze tien scores resulteert in een totale score op de solidariteitsbarometer. Aan elke vraag werd in deze totale score een gelijk gewicht toegekend. Uit de vergelijking van de gemiddelde scores per vraag hieronder blijkt dat de stelling Ik vind het belangrijk om hulp en steun te bieden aan mensen uit mijn omgeving veruit de hoogste score in termen van bereidheid tot solidariteit oplevert. Vraag 1 Gezondheidszorg zou gratis moeten zijn voor iedereen 6,26 2 Het armoedeprobleem valt op te lossen 6,00 3 De meeste mensen die van een ziekte-uitkering leven zijn profiteurs 7,17 4 De overheid zou maatregelen moeten nemen om de inkomensverschillen te verminderen 7,08 5 Ik vind het belangrijk dat mijn belastinggeld gebruikt wordt om mensen te helpen die het minder goed hebben dan ikzelf 7,04 6 Het nastreven van je persoonlijk succes is belangrijker dan te zorgen voor een goede verstandhouding met je medemensen 7,32 7 Ik vind het belangrijk om hulp en steun te bieden aan mensen uit mijn omgeving wanneer ze daar behoefte aan hebben 8,22 8 De mensheid, onze naasten, solidariteit wat een onzin allemaal, iedereen moet eerst voor zichzelf zorgen en zijn belangen verdedigen 7,29 9 Ik vind het belangrijk om mensen te helpen die het minder goed hebben dan ikzelf 7,71 Je bent Eerste Minister. Duid met de cijfers 1 tot 6 aan hoe jij het geld van de 10 regering zou verdelen, waarbij 1 staat voor het meeste geld en 6 voor het minste. 8,18 Score De constructie van een totale score op de solidariteitsbarometer laat ons toe deze score te vergelijken tussen groepen. De gemiddelde score voor alle respondenten bedraagt 72,28. We vinden echter verschillen tussen mannen en vrouwen, tussen mensen die de vragenlijst online in vulden of op papier, per provincie en tussen leeftijdsgroepen, zoals blijkt uit onderstaande tabel en grafiek. ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 11
Vergelijking gemiddelde totale score solidariteitsbarometer voor verschillende groepen alle respondenten 72,28 verschil met gemiddelde in procentpunt mannen 71,76-0,52 vrouwen 72,85 0,57 op papier ingevuld 71,90-0,38 online ingevuld 73,18 0,90 15-29 69,74-2,54 30-39 69,40-2,88 40-49 72,61 0,33 50-59 74,08 1,80 60-69 73,63 1,35 70plus 72,99 0,71 Vlaams-Brabant en Brussel 71,83-0,45 Antwerpen 72,97 0,69 Limburg 72,53 0,25 West-Vlaanderen 71,14-1,14 Oost-Vlaanderen 73,62 1,34 Oost-Vlaanderen West-Vlaanderen Limburg Antwerpen Vlaams-Brabant en Brussel 70plus 60-69 50-59 40-49 30-39 15-29 online ingevuld op papier ingevuld vrouwen mannen alle respondenten 67 68 69 70 71 72 73 74 75 ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 12
Zeker de verschillen tussen leeftijdsgroepen vallen op. De bereidheid tot solidariteit lijkt een stuk kleiner dan gemiddeld bij mensen jonger dan veertig. Bij vijftigers en zestigers is deze bereidheid dan weer een stuk groter dan gemiddeld. Vereenvoudigd zien we dus een grotere bereidheid tot solidariteit bij de oudere leeftijdsgroepen dan bij de jongeren leeftijdsgroepen. Deze tendens vinden we ook op het niveau van een aantal stellingen terug, maar niet van alle. De grotere bereidheid tot solidariteit bij de oudere leeftijdsgroepen vinden we duidelijk terug in de stellingen over de oplosbaarheid van het armoedeprobleem, het nemen van overheidsmaatregelen om de inkomensverschillen terug te dringen, de mate waarin men het belangrijk vindt dat zijn belastinggeld gebruikt wordt om mensen te helpen die het minder goed hebben, en de bereidheid om hulp en steun te bieden aan mensen uit de omgeving en om mensen te helpen die het minder goed hebben. We vinden geen leeftijdseffect in de stellingen over gratis gezondheidszorg, over profiteurs bij mensen die van een ziekte-uitkering leven, over de mate waarin het nastreven van persoonlijk succes belangrijker is dan een goede verstandhouding met medemensen en over de mate waarin men eerst voor zichzelf moet zorgen en zijn belangen verdedigen. ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 13
6. Besluit en relatie met recent onderzoek Grote bereidheid tot solidariteit Op basis van de antwoorden van meer dan 6.000 mensen, of 1 Vlaming op 1.000, blijkt duidelijk dat mensen in grote mate bereid zijn tot solidariteit, en dat er dus voor deze solidariteit in Vlaanderen nog steeds een groot draagvlak bestaat. Deze bereidheid tot solidariteit blijkt het sterkst wanneer het gaat over het bieden van hulp en steun aan mensen uit de eigen omgeving wanneer die daar behoefte aan hebben. Leeftijdseffect De bereidheid tot solidariteit lijkt toe te nemen met de leeftijd. Bij de respondenten van deze solidariteitsbarometer is deze bereidheid in elk geval een stukje lager bij mensen jonger dan 40, en is ze groter bij vijftigers en zestigers. Het gegeven dat deze laatste twee groepen oververtegenwoordigd zijn maakt ook dat de bereidheid tot solidariteit in de volledige Vlaamse samenleving in deze solidariteitsbarometer wellicht licht overschat wordt. mogelijke verklaring voor dit leeftijdseffect zou kunnen liggen in de levenservaring. Mogelijk is het zo dat de bereidheid tot solidariteit toeneemt naarmate men persoonlijk of in de directe omgeving de positieve effecten van solidariteit heeft ervaren. Recent onderzoek naar de bereidheid tot solidariteit In de media werd bij recent onderzoek naar solidariteit vaak de nadruk gelegd op tekenen van afbrokkelende solidariteit. Dit lijkt op het eerste zicht in tegenspraak met de conclusies uit deze solidariteitsbarometer. Toch is het zo dat die conclusies stroken met recent onderzoek. Onveranderd blijkt uit onderzoek immers dat er een groot draagvlak voor solidariteit bestaat in ons land. Deze centrale vaststelling raakt echter soms wat ondergesneeuwd omdat gefocust wordt op een leeftijdseffect, zoals dat ook in de solidariteitsbarometer wordt teruggevonden. Dit was onder meer het geval met de studie o.l.v. Prof Mark Elchardus in opdracht van het Riziv. Naar aanleiding van 50 jaar RIZIV werd een grootschalige bevolkingsonderzoek opgezet over de gezondheidszorg. Op basis van een representatieve steekproef werden goed 2.000 mensen bevraagd. Uit deze studie blijkt een zeer sterk draagvlak voor de solidaire organisatie van de gezondheidszorg, dat onder meer tot uiting komt in een ruime steun voor het principe van proportionaliteit (hogere inkomens, hogere bijdragen) of het resoluut afwijzen van de optie een verplichte basisziekteverzekering nog enkel voor de minder welstellenden en de rest privéverzekeringen. ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 14
Wel is het zo dat uit dit onderzoek een toenemende steun voor een zekere mate van persoonlijke verantwoordelijkheid blijkt. Dit streven naar een mate van persoonlijke verantwoordelijkheid leidt bij 20 à 4 van de mensen tot het aanvaarden van een vorm leefstijldifferentiatie in premie of terugbetaling. Die toenemende bereidheid om een vorm van leefstijldifferentiatie te aanvaarden blijkt ook uit het doctoraatsonderzoek van Jeroen Luyten (Universiteit Antwerpen), dat even ruime weerklank vond in de media. De onderzoeker stelt even vast dat deze opvatting voornamelijk bij jongeren veld wint. Ook in het recentste jaarboek armoede en sociale uitsluiting (2013) van het Centrum Oases van de Universiteit Antwerpen komt een luik over het draagvlak voor solidariteit aan bod. Hier luidt de conclusie dat er nog steeds een breed draagvlak voor onze sociale zekerheid bestaat. Vlamingen steunen, aldus de onderzoekers, het streven naar meer gelijkheid. Bovendien is op twintig jaar tijd dit gelijkheidsstreven quasi gelijk gebleven. Ook het CM-magazine çava organiseerde recent een bevraging over solidariteit. De vergelijking met dezelfde bevraging die het magazine vijf jaar eerder, in 2008, organiseerde, toont hier zelfs een toename van de bereidheid tot solidariteit op een aantal terreinen, zoals de bereidheid om mee te betalen voor ouderen en zieken. Wel is het zo dat ook in deze bevraging een toename van de bereidheid tot solidariteit met de leeftijd werd vastgesteld. ziekenzorg cm, waar mensen het voor elkaar opnemen 15