WANDSCHILDERINGEN MET HET BELEG EN ONTZET VAN LEIDEN

WANDSCHILDERINGEN MET HET BELEG EN ONTZET VAN LEIDEN Ontwer@en van Leonard Bramer door E. PELINCK Bij de voorbereiding van de tentoonstelling Leiden in Prent en Tekening, (najaar 1962) kreeg schrijver dezes in het gemeente-archief ook weer onder ogen een royale tekening met een gezicht op Leiden uit het westen, blijkens de figuren op de voorgrond en de opschriften een episode uit het beleg van 1574. De in oostindische inkt gewassen tekening, die van boven een gele dubbele guirlande vertoont, is kennelijk van de hand van de Delftse schilder Leonard Bramer.l Een herinnering, dat meer van dergelijke tekeningen zich in het Rijksprentenkabinet te Amsterdam bevonden, had tot resultaat, dat aldaar vijf andere dergelijke bladen te voorschijn kwamen, die met het Leidse blad als volgt kunnen worden beschreven. Alle voorstellingen zijn gezien tussen coulisse-achtig geboomte. Nr. 2, 4 en de laatste hebben bovenaan twee, in gele waterverf uitgevoerde guirlandes.* I... [onleesbaar doorgehaald]. Eerste vack/slach op de Mokerheyde. - Een ruitergevecht met links op de voorgrond een wegvluchtende soldaat. Bij een ter aarde gestorte ruiter : Graef Lodewijck. 2. Het twede vack/slach opt Haarlemmermeer. - Een aantal schepen, die door vlaggen (met een schuinskruis voor de Spanjaarden en met banen voor de vrijbuiters) zijn onderscheiden, liggen schots en scheef door elkaar. De bemanningen bevechten elkaar. Op een der vlaggen: Vribuiter. Op het water : Haerlemermeer en boven twee plaatsen aan de horizon: Haerlem en Hillegom. [De situatie met links Haarlem en rechts Hillegom is uiteraard onmogelijk.] 3. Het groote vacklleiden belegert/op den toren van Reinsburch. - Op de voorgrond een aan zijn tenen opgehangen jongen, waarbij : Leuken. Een Spaanse soldaat richt zijn musket op hem. Aan zijn voeten: Doorschiet hem. Op de achtergrond gezicht op Leiden uit het westen met de volgende bijschriften: Doelens, Reinsbo poort, fol. Begeyn, St Pieters Kerck, Stadthuis, den Burch, Say Hal, St Pancras Kerk, Bay Hal. - Halverwege en rechts versterkte *Zie illustraties nrs. 4-9. 39

plaatsen (Valkenburch, Soeterwou, Lammen, Leiderdorp). Geheel rechts de naderende Geuzenvloot. De twee figuren zijn overgeplakt. Oorspronkelijk een languit hangende jongen en een zittende soldaat. Eveneens overgeplakt een dorp tussen Valkenburg en Zoeterwoude (mogelijk Voorschoten) en de rechterrand van de stad. 4. Het vierde vack, daerse de dijken doorgestokenlop de toren van Berkel. Op de voorgrond twee soldaten. Halverwege zijn mannen met schuiten doende bij de dijk, waarop in de verte een ruiter: de prins. Aan de linkerrand overgeplakt met een doorkijk met schuiten. Aan de horizon steden: Rotterdam, Delfshaven, Schiedam. 5. [Doorgehaald: 41 off dit vijfde vacklvan den toren van Voorschoten. Links een schans (Lammen) en in het midden een kerk (Soeterwoude), recht schuiten en figuren met voor : Boisot en achter : Baldeus vlucht. In de lucht twee duiven met verzegelde brieven aan de poten. 6. Het vijfde vack. Leiden ontsetloff het andere. - Een schuit met hoge achtersteven is de stad binnen gevaren en wordt door de burgers bestormd, terwijl de bemanning manden met levensmiddelen lost. Moes en in navolging van deze ook Wichmanr?, die de tekening te Leiden niet kenden, spraken van episoden uit de Bo-jarige oorlog. Maar zonder twijfel staan alle voorstellingen speciaal in verband met het Leidse beleg. Kennelijk is het verhaal van Orlers4 gevolgd, waaruit duidelijk wordt, dat ook de eerdere gebeurtenis van de slag op de Mookerheide, evenals de slag op de Haarlemmermeer, waarbij een convooi met voor de belegeraars bestemde levensmiddelen door de vrijbuiters werd onderschept, voor de geschiedenis van het beleg van groot belang waren. Over de verdere details als de jonge Leeuwken, die opgehangen aan zijn tenen door een Spanjaard werd doodgeschoten en over de postduiven behoeven we niet verder uit te weiden. Zoals reeds gezegd, zijn deze tekeningen van Bramer. Maar met welk doel werden zij gemaakt? Gezien het feit, dat er van,,vack wordt gesproken en niet van tapijt en vooral het feit, dat Bramer meer wandschilderingen maakte, hetzij direct op de muur (een soort fresco) hetzij op doek in olieverf, menen wij deze tekeningen als ontwerpen voor een wandschildering te kunnen aanmerken. Dat de wanden van het vertrek, dat versierd moest worden, niet meer dan vijf vakken hadden, blijkt uit de keuze, welke ten aanzien van de laatste episode gemaakt moest worden : Het gezicht van de toren van Voorschoten met de duiven en de vlucht van Valdez of het binnenvaren van de geuzenvloot in de Vliet. We zouden ons een zaal kunnen denken met twee vakken aan weerskanten van de schouw, een brede achterwand en een mogelijk door een ingangsdeur in tweeën gedeelde wand. Gezien de levensdata van Bramer (1595-1674) kunnen deze ontwerpen 40

niet vóór 1628 zijn ontstaan, derhalve meer dan een halve eeuw na deze voor Leiden zo roemrijke gebeurtenis en het zou alsdan weinig waarschijnlijk zijn, dat het elders, bijvoorbeeld voor de doelenzaal te Delft, een der regeringsgebouwen in Den Haag of een der lustsloten der Oranjes zou zijn bestemd. Vooral dat laatste is hoogst onwaarschijnlijk, omdat de Oranjes in de voorstellingen nergens een rol spelen, behalve Lodewijk (zeer bescheiden op de uitbeelding van de slag op de Mookerheide) en eveneens de prins van Oranje (bij het doorsteken van de dijken, geheel op de achtergrond). Het is zelfs zó opvallend, dat we misschien aan het stadhouderloze tijdperk van I 65 I - I 672 moeten denken. Dat men in een der landszalen in Den Haag een dusdanige aandacht zou hebben geschonken aan de geschiedenis van een der steden (hoe belangrijk dit verhaal voor de landsgeschiedenis ook moge zijn geweest) is evenzeer onwaarschijnlijk. Niet uitgesloten zou kunnen zijn het Leidse logement in Den Haag, maar de rekeningen laten niets weten en het is ook de vraag of een dergelijke pompeuze zaal op zijn plaats zou zijn geweest in dit toch min of meer huislijke verblijf der Leidse afgevaardigden. Dit geldt ook voor het Herenlogement bij de Burg te Leiden. Zonder enige klassieke toespeling in de persoon van Pallas vervalt ook de universiteit. In het gemeenlandshuis van Rijnland, alwaar het fraaie goudleer in de grote zaal werd aangebracht, zou meer aandacht zijn besteed aan de doorgestoken dijken, een voor het hoogheemraadschap overigens weinig aantrekkelijk onderwerp. De doelen boden geen plaats6 en dit mag waarschijnlijk ook van het Prinsenhof worden gezegd. Zo rest alleen het raadhuis. Aldaar zijn twee mogelijkheden, of zo men wil drie. Ten eerste de in 16357 naast de burgemeesterskamer gemaakte vroedschapskamer (later raadzaal), waarvoor Joris Nauwincx in 1639 tapijten leverde, nadat men het jaar tevoren ter gelegenheid van de vrolijke maaltijd nog tapijten van hem had gehuurd. * Ten tweede de burgemeesterskamer, welke in 1662 werd vernieuwd, waarna in 1668 de tapijten uit de vroedschapskamer van Nauwincx daarheen werden overgebracht. In de vroedschapskamer kwamen toen nieuwe tapijten van Maximiliaan van der Gucht.g Beide vertrekken hadden een door een schouw in tweeën gedeelde wand, een vrij brede achterwand en een zeer brede wand, welke plaats bood voor twee vakken, al is dit voor de burgemeesterskamer, alwaar, naar wij uit de verschillende plattegronden menen te begrijpen, twee deuren waren, waarschijnlijk niet het geval. In de rekeningen is niets over enige opdracht voor een ontwerp te vinden, doch de mogelijkheid bestaat, dat iemand dit persoonlijk deed. We geloven niet, dat de burgemeesteren uiteindelijk een slechte keuze hebben gedaan met de tapijten. Indien fresco s, ze zouden, naar de ondervinding heeft geleerd, in ons vochtige klimaat ten onder zijn gegaan en in- 4

dien ze op doek waren geschilderd, uwelijk Bramer dit in de Grote Zaal van het Prinsenhof te Delft deed (1668), dan zouden deze voorstellingen (ondanks hun veel decoratievere effecten dan de Sabijnse maagdenroof te DelftI*) toch te onrustig zijn geweest en in hun realiteit hebben herinnerd aan de oorlogsgruwelen, zoals Romeyn de Hooghe en Jan Luyken die plachten weer te geven. Opmerkelijk: te Leiden geen antieke, maar vaderlandse geschiedenis! Niettemin zijn deze ontwerpen behalve voor de Leidse geschiedenis ook van belang voor de kennis van de uitbeelding van de krijgsbedrijven in het algemeen, zoals de series van Frederik Hendrik op het kasteel van Buren, of de vele schilderijen en tapijten betreffende de veldslagen en belegeringen van Lodewijk XIV.12 Ook uit een oogpunt van wanddecoratie zijn deze ontwerpen van belang. De coulisse-achtige boomgroepen zijn enigszins geïnspireerd op de gelijktijdige tapijten, al kennen we weinig zo geprononceerde doorkijken, of het zouden moeten zijn de waarschijnlijk naar Vinckboons en zeker naar Karel van Mander vervaardigde tapijten13, beide met zeer op de voorgrond tredende figuren, de laatste evenwel met zuilen in plaats van bomen en bovendien met guirlandes, een verder in de tapijtkunst tamelijk zeldzaam motief. Men heeft, evenals bijvoorbeeld Post in de Vergaderzaal van de Staten van Holland en West-Friesland, met het illusionistische element de zaal willen vergroten. Indien wij een keuze zouden moeten doen tussen de twee mogelijkheden van de vroedschapskamer in I 639 of de vernieuwingen in I 669, dan zouden wij gezien de analogie met Peter Snayers, Vranx en ook met de meer specifieke landschapsschilders als Van Stalbemt of Gillis d Hondecoeter, de voorkeur geven aan de eerste mogelijkheid. Wat de topografie betreft, deze is waarschijnlijk aangepast aan de situatie, zoals de tekenaar deze in zijn tijd zag. Hij volgde niet alleen het verhaal bij Orlers, maar nam ook de moeite om de verschillende kerktorens te bestijgen. Er moet echter ook een conscientieuze auctor intellectualis zijn geweest, wellicht een der burgemeesters of vroedschappen of de secretaris.15 I. Leiden in prent en tekening. Tentoonstelling ter gelegenheid van het zestig-jarig bestaan van de ver. Oud Leiden. Sted. mus. De Lakenhal Leiden. nov.-dec. 1062 nr. 26; J. C. Overvoorde, Cat. v.d. prentverzameling der gemeente Leiden. 1 (rgg6) nr. 578. - Nieuwe nummering 2971, inmiddels gewijzigd in 44556. 2. Wij vermelden de opschriften in cursief. - De maten der tekeningen ca. 30.5 x 40 cm. Alle bladen zijn linksboven met potlood respectievelijk genummerd: 349, 348, 347, 346, 345, 344. - De uit Amsterdam ontvangen foto s zijn thans geïnventariseerd als 44561, 44560, 44556a, 44559, 44558, 44557. - Deze serie van 5 tekeningen (dus zonder de thans Leidse tekening) kwam voor in de veiling Dozy, Amsterdam 6.5.1902, nr. 27; idem H. L. Rompel en A. 1. Nijland, Amsterdam 14.4.1908, nr. 42. Ook dr. Van Luttervelt, die in dit Jaarboekje (1960, 71-88) zo n belangwekkend artikel publiceerde over de uitbeelding van het ontzet, kende deze 42

serie niet. - Mogelijk verwierf het gemeente-archief de Leidse tekening direct uit de nalatenschap Dozy. 3. Moes in : Thieme-Becker IV ( I g I o),523 ; Heinrich Wichmann : Leonard Bramer, Leipzig 1923, 183. 4. J. J. Qrlers, Beschrijvinge der stadt Leyden, 2e druk, Leiden 1641,446-544. - Het eerste beleg van 30 oktober 1573-21 maart 1574, werd beëindigd wegens de inval van de legers van de Prins van Oranje in Limburg; 14 april 1574 deze legers verslagen op de Mookerheide; 26 mei aanvang tweede beleg; 7 juni schepen uit Haarlem en Amsterdam met levensmiddelen voor de belegeraars op de Haarlemmermeer door de vrijbuiters onderschept en binnen de stad gebracht. 5. Wichmann, a.w., 3. 6. L. Jb. 1951, 77-93. 7. Zie voor deze datum: Van Mieris, Beschrijving 11, 374/5; J. C. Overvoorde, Uit de geschiedenis van het raadhuis te Leiden, Leiden z.j., 43. 8. Thes. Ord. 1639 f. 1268 vo: I I december 1638 Joris Nauwyncks tapissier te Amsterdam 57 gld. 16 st. huur 243 ellen tapijt waarmee de kamer op t raadhuis,op 22 en 23 november ter gelegenheid van de vrolijke maaltijd is versierd. g. J. C. Overvoorde, a.w., 58-61; G. T. van Ysselsteyn, Gesch. der tapijtweyerijen in de Noordelijke Nederlanden, Leiden 1936, 11, nr. 525, 719. 10. Wichmann, a.w., pl. XxX1. Kosten:f 14,70 (Wichmann, 15/6). De tapijten Van der Gucht te Leiden: f 3453. I I. Naar tekeningen van De Hooghe werden in 1707 te Enkhuizen in de burgemeesterskamer voorstellingen betreffende de Romeinse regering geschilderd. Zie: Herma M. v/d Berg, De Ned. monumenten van gesch. en kunst, geïll. beschrijving, VIII, 2e stuk, West-Friesland, Tessel en Wieringen, Den Haag 1955, 35, afb. 28. 12. Zie voor de krijgstaferelen op het slot van Buren: R. van Luttervelt in Bulletin Rijksmuseum 4 (1956) 82. Dr. Van Luttervelt wees mij in het najaar 1962, toen ik hem over de serie van Bramer schreef, nog op deze internationale mode: Velasquez Lanzas behoorde tot zo n reeks; krijgsfresco s (in kaart) in de gangen van het Escuriaal; Palazzo Vecchio te Florence; Peter Snayers te Wenen, Madrid en Brussel. Ook wees dr. Van Luttervelt op de lampetten met krijgstaferelen. - Snayers heeft evenals Bramer figuren op de voorgrond alsmede soms enig geboomte. Hij ging uit van S. Vrancx en was leermeester van Adam Frans van der Meulen, die voor Lodewijk XIV werkte (Zie Thieme-Becker XxX1, 1937, 186). 13. Oud Delft 1, L. J. F. Wijsenbeek, Delfts zilver. A. M. Louise E. Erkelens, De wandtapijten te Delft, Rotterdam, s-gravenhage [ 19631, 92: afb. IO-I 2. 14. Van Ysselsteyn, a.w. 1 afb. 45-50. - Ook Lebrun paste m zijn jaargetijden- en kastelenserie zuilen toe. 15. Was het misschien de oud-burgemeester Jan Orlers? 43