2 Over woorden en daden Ontwikkelingen in het onderwijs Anne-Marieke van Loon De knop om Educatietechnologie in leerprocessen
De knop om Educatietechnologie in leerprocessen Anne-Marieke van Loon s-hertogenbosch, KPC Groep, 2010
Deze publicatie is ontwikkeld door KPC Groep voor ondersteuning van het regulier en speciaal onderwijs in opdracht van het ministerie van OCW. KPC Groep vervult op het gebied van R&D een scharnierfunctie tussen wetenschap en onderwijsveld. De volgende publicaties maken deel uit van de reeks Over woorden en daden. Ontwikkelingen in het onderwijs : 1 Op eigen vleugels. Autonomie voor kinderen in het basisonderwijs 2 De knop om. Educatietechnologie in leerprocessen 3 Ritsen vanaf hier. Over leren en innoveren 4 Aan het roer. Leidinggeven aan innovaties in het onderwijs 5 Het kwartje valt. Doelgericht rekenen in anders georganiseerd onderwijs 6 Bouwen met visie. De fysieke leeromgeving als stimulerende factor voor leren 7 Wie de schoen past Het belang van de klik tussen leerlingen en school 8 Passen en meten. Over het zichtbaar maken van leeropbrengsten op innovatieve scholen 9 Schieten op het doel. Over leerdoelen en leerbehoeften Eindredactie: Elise Schouten Bestelnummer: 105063 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 2010, KPC Groep, s-hertogenbosch
Over woorden en daden. Ontwikkelingen in het onderwijs Onze samenleving ontwikkelt zich in een snel tempo. We kunnen op vrijwel elke gewenste plaats en op elk gewenst tijdstip beschikken over elke gewenste informatie. De school is al lang niet meer de unieke vindplaats van kennis. Om goed te kunnen functioneren in deze snel veranderende samenleving van nu en straks hebben we andere kennis, deskundigheden en vaardigheden nodig dan in het achter ons liggende industriële tijdperk. Dit alles stelt hoge eisen aan scholen, waarvan we verwachten dat ze leerlingen voorbereiden op een volwaardige plaats in de samenleving. Willen scholen hun taak goed kunnen vervullen, dan zullen ze zich mee moeten ontwikkelen met de samenleving. Dat vraagt van teams dat ze goed nadenken over wat ze willen bereiken met hun onderwijs en hoe dat zo effectief en efficiënt mogelijk kan. Het vraagt om visie, vakmanschap en innovatief vermogen. Maar teams hoeven dat niet alleen te doen. Ze kunnen gebruikmaken van vele inzichten die voortdurend worden opgedaan. Inzichten uit zowel de wetenschap als de praktijk. Het wiel hoeft niet steeds weer helemaal opnieuw te worden uitgevonden. De voorliggende publicatie maakt deel uit van de reeks Over woorden en daden. Ontwikkelingen in het onderwijs. Met deze reeks willen we directeuren, managers en teams van scholen informatie bieden over onderwerpen die het hart van het onderwijs raken. We bespreken per onderwerp belangrijke inzichten uit de wetenschap en inzichten die zijn opgedaan in de praktijk. Daarnaast geven we scholen die morgen aan de slag willen met het onderwerp praktische tips en handreikingen. Elke publicatie is besproken in een forum van deskundigen, bestaande uit vertegenwoordigers van wetenschap en praktijk. Aan het forum namen deel: Jozef Kok, vertegenwoordiger PO-Raad; Rob Martens, hoogleraar/programmaleider Ruud de Moor Centrum (Open Universiteit Nederland), Heerlen; Toine Peerboom, directeur De Nieuwste School, Tilburg; Ton van Rijn, directeur Wittering.nl, Rosmalen; Peter Sleegers, hoogleraar Universiteit Twente; Myra Zweekhorst, vertegenwoordiger VO-raad Anje Ros, kennismanager KPC Groep en lector Fontys Hogescholen; Ria Timmermans, manager programmalijn Onderwijs Anders Organiseren, KPC Groep. De uiteindelijke verantwoordelijkheid voor de tekst van elke publicatie ligt bij KPC Groep. Wij hopen met deze reeks publicaties een bijdrage te leveren aan de belangrijke rol die uw school vervult bij het geven van onderwijs dat ertoe doet. Anje Ros Ria Timmermans Over woorden en daden. Ontwikkelingen in het onderwijs
D ICT verandert het onderwijs
Woord vooraf Het project Inzet van educatietechnologie ter versterking van leerprocessen 1 maakt deel uit van de SLOA-programmalijn Onderwijs Anders Organiseren. In het kader van dit project wordt onderzocht hoe informatie- en communicatietechnologie (ICT) een bijdrage kan leveren aan de versterking van leerprocessen in het primair en het voortgezet onderwijs. Centraal staat de vraag onder welke condities ICT kan bijdragen aan de versterking van leerprocessen van leerlingen. We proberen antwoorden te geven op deze vraag op basis van theorie en praktijkervaringen van scholen die op een innovatieve wijze werken en waar ruimte is voor inbreng van leerlingen. Voorop staat dat de toepassing van ICT wordt ingebed in de didactiek en de werkwijze van de school. Educatietechnologie is geen doel op zich, maar een middel om beter, doelgericht, anders leren te realiseren. In het eerste hoofdstuk van deze publicatie staan we stil bij theoretische inzichten en kennis uit eerder onderzoek. In hoofdstuk 2 staan praktijkervaringen centraal. Het laatste hoofdstuk bevat suggesties voor scholen die ICT willen inzetten om het leren van leerlingen te versterken; tevens bevat het een aantal aandachtspunten voor de schoolorganisatie. Deze publicatie is mede tot stand gekomen door de waardevolle bijdragen van mijn collega s Patrick Debats, Willem van Dam, Lia van Meegen en Anje Ros. Graag bedanken we de scholen die hun medewerking hebben verleend aan de totstandkoming van deze publicatie: basisschool Columbus, Heerhugowaard; OBS De Duizendpoot, Oosterhout; Corlaer College, Nijkerk; OSG Schiedam, Schiedam. Anne-Marieke van Loon 1 De inzet van ICT in het onderwijs wordt ook wel educatietechnologie genoemd. Woord vooraf
F De knop om
Inhoud Over woorden en daden. Ontwikkelingen in het onderwijs Woord vooraf 1 Theoretische achtergrond 3 1.1 Onderwijs in de kennismaatschappij 3 1.2 Meerwaarde ICT 4 1.3 Inzet ICT bij kennisconstructie en kennisoverdracht 4 1.4 Verschil tussen toepassingen 6 1.5 Succesfactoren inzet ICT 7 1.6 Samenvatting en conclusie 8 2 Educatietechnologie in de praktijk 9 2.1 ICT is als een pen 9 2.2 Laat je niet remmen door je voorsprong 11 2.3 ICT brengt structuur aan in de school 14 2.4 Door ICT wordt school meer een onderdeel van het leven 16 3 Morgen beginnen? 19 3.1 Werken vanuit een visie 19 3.2 Doelgerichte inzet van ICT 19 3.3 Een passende organisatie 19 3.4 Krachtige leeromgeving realiseren 20 3.5 Deskundige personeelsleden en gedeelde verantwoordelijkheid 20 3.6 Voorbeeldfuncties binnen de school 21 3.7 Goede facilitering 21 Nawoord 23 Literatuur 25 Inhoud 1
2 De knop om
1 Theoretische achtergrond 1.1 Onderwijs in de kennismaatschappij De huidige maatschappij wordt vaak omschreven als kennismaatschappij. Via multimediale toepassingen is kennis altijd en overal beschikbaar. Daarnaast is er een sterke opkomst van mobiele technologie en een explosieve groei op het gebied van gaming (Martens, 2007). De ontwikkelingen op ICT-gebied hebben veel invloed op de huidige generatie leerlingen. Veen en Jacobs (2005) spreken over een net-generatie : kinderen die zijn opgegroeid met computermuizen, televisieafstandsbedieningen en mobiele telefoons in de hand. Ze spelen games, ze communiceren via Skype, MSN, SMS en e-mail. ICT maakt integraal onderdeel uit van hun leven. Deze ontwikkelingen stellen eisen aan het onderwijs. Het onderwijs heeft immers de maatschappelijke opdracht om leerlingen wegwijs te maken in de (kennis- en informatie)maatschappij. Sociale processen en werkprocessen in de samenleving verlopen in toenemende mate met inzet van ICT. Voor de nieuwe generatie leerlingen zijn veel ICT-toepassingen, méér dan voor vorige generaties, vanzelfsprekend en zij verwachten dat deze ook worden gebruikt in het onderwijs (Onderwijsraad, 2008). Omdat feitenkennis snel veroudert en conceptuele kennis steeds belangrijker wordt, worden er andere eisen gesteld aan de kennis en vaardigheden die leerlingen op school leren. Door het gebruik van ICT wordt andersoortige kennis belangrijk, zoals het beschikken over inzichten en een goed begrippennetwerk, vaardig communiceren, samenwerken, plannen en onderzoeken. Dit zijn essentiële vaardigheden waar het onderwijs aandacht aan dient te besteden. Dat het voor scholen een complexe opgave is om ICT in te bedden in het onderwijs, blijkt uit het feit dat zij nog onvoldoende gebruikmaken van de mogelijkheden om de onderwijs kwaliteit te verbeteren met behulp van ICT. De Onderwijsraad (2008) signaleert een groeiende kloof tussen de mogelijkheden van ICT enerzijds en de daadwerkelijke benutting hiervan door leraren en scholen anderzijds. Deze kloof baart zorgen. Juist omdat ICT een cruciale rol kan spelen in de ondersteuning van het leren in de 21ste eeuw is het belangrijk dat scholen hier actief mee aan de slag gaan. Nieuwe media bieden dankzij hun unieke toepassingen veel mogelijkheden voor verbetering van het onderwijsleerproces (Bastiaens, 2007). Zo kunnen bijvoorbeeld de volgende toepassingen in het onderwijs worden ingezet: Hyves, Second life, Facebook, Google Maps en internet. Communicatieapparatuur zoals SMART-phones, PDA s en UMPC s bieden mogelijkheden voor samenwerkend leren en het verbinden van formeel en informeel leren. Maar ook allerlei digitale toepassingen zoals elektronische leeromgevingen, digitale schoolborden, e-readers, e-mail, chatten, fora, diverse social softwaretools, elektronische portfolio s en mp3-spelers zijn bruikbaar voor educatief gebruik (Onderwijsraad, 2008). Dankzij ICT kunnen leraren een krachtige leeromgeving creëren waarmee ze leerlingen met verschillende onderwijsbehoeften en leervoorkeuren tegelijkertijd kunnen aanspreken. 1 Theoretische achtergrond 3
1.2 Meerwaarde ICT Omdat ICT geen doel op zich is, maar een middel om beter onderwijs te realiseren, is de meerwaarde van ICT voor een groot deel afhankelijk van de onderwijsvisie van de school. Als leerlingen kunnen samenwerken, op hun eigen niveau kunnen werken en ook zelf keuzes kunnen maken, biedt ICT veel mogelijkheden. Als de school een onderwijs visie heeft waarin de leerling meer centraal staat, is ICT een middel om het onderwijs motiverender, interactiever en actueler te maken. ICT heeft op verschillende gebieden meerwaarde: Krachtige leeromgeving ICT kan de onderwijsinhoud rijker en meer levensecht, betekenisvoller maken, bijvoorbeeld door gebruik te maken van beeld-, film- of geluidsmateriaal. Daarmee is het mogelijk om de buitenwereld de school binnen te halen. De leraar kan digitale onderwijs inhouden bovendien steeds aanpassen, waardoor deze altijd actueel zijn. Voorbeelden van ICT-toepassingen met een rijke context zijn games. Bij een game moet de speler een bepaald doel bereiken, is er sprake van competitie en zijn er regels en hindernissen (Leemkuil, De Jong & Ootes, 2000). Maatwerk Door het gebruik van ICT is het onderwijs minder leraargebonden en kunnen opdrachten eenvoudig op de leerling worden afgestemd. Er kan beter rekening worden gehouden met de individuele leerbehoefte, de leerstijl en het werktempo van de leerling; er kan meer maatwerk worden geleverd omdat beter kan worden ingespeeld op de leerling als individu. ICT biedt mogelijkheden om zowel inhoudelijk als didactisch in te spelen op specifieke leerproblemen, leermogelijkheden en beperkingen van leerlingen (Onderwijsraad, 2008). Eigenaar van het leerproces Daarnaast biedt ICT mogelijkheden om leerlingen meer verantwoordelijkheid te geven voor hun eigen leerproces. Leerlingen kunnen zelfstandig leren en werken met webbased programma s of digitale leertaken. Ook kunnen leerlingen hun eigen leerproces zichtbaar maken door bijvoorbeeld een digitaal portfolio. Zelfsturend leren is overigens niet per definitie een individueel leerproces; leerlingen kunnen ook in groepsverband en in samenwerking met leraren of externe deskundigen hun eigen leerproces vormgeven. Samenwerken, samen leren ICT en met name social webtools maken het mogelijk om leerlingen te laten samenwerken, kennis te laten delen en samen kennis te creëren, bijvoorbeeld via een discussieforum of een chatroom, weblogs, wiki s en Hyves. Weblogs en wiki s geven de mogelijkheid om op relatief eenvoudige wijze zelf kennis te produceren en anderen daarop feedback te laten geven. 1.3 Inzet ICT bij kennisconstructie en kennisoverdracht Doordat kennis via multimediale toepassingen altijd en overal beschikbaar is en feitenkennis snel veroudert, wordt het steeds belangrijker dat leerlingen over conceptuele kennis beschikken. Als leerlingen beschikken over inzichten en een begrippennetwerk kunnen zij nieuwe informatie beter analyseren en interpreteren en is deze informatie betekenisvoller. Om conceptvorming bij leerlingen te bevorderen is kennisconstructie met behulp van ICT van groot belang, zo blijkt uit onderzoek. Martens (2007) geeft aan dat ICT vooral mogelijkheden biedt om kennisconstructie te stimuleren en te faciliteren. Ook volgens Kral (2005) ligt de kracht van ICT met name in de mogelijkheden om kennisontwikkeling te bevorderen, in plaats van kennisoverdracht te vergemakkelijken. 4 De knop om
Scholen die uitgangspunten van het sociaal-constructivismeonderschrijven, willen met hun onderwijs niet alleen kennis overdragen, maar ook het diepgaand leren bij kinderen bevorderen. Sociaal-constructivistische leertheorieën stellen dat kennis nooit definitief is en voornamelijk gebruikswaarde heeft in de context waarin de kennis wordt opgedaan. Op scholen die werken op basis van deze leertheorieën zijn leerlingen mede-eigenaar van het leerproces en worden leerlingen aangesproken op hun intrinsieke motivatie. Deze laatste opvatting komt voort uit de self determination theory die stelt dat leerlingen beter presteren als zij van binnenuit gemotiveerd zijn om te leren (Ryan & Deci, 2000). Ondanks de kansen die ICT biedt, blijven zowel innovatieve scholen als de meer traditionele scholen achter met de implementatie van multimediale toepassingen (Oostdam, Peetsma & Blok, 2007). Uit het rapport Onderwijs met ICT 2007 (Van Gennip, Smeets & Marx, 2007) blijkt dat leraren ICT niet dagelijks gebruiken in hun lessen (zie figuur 1). Aan leraren is gevraagd hoe vaak zij in de klas een bepaalde didactische handeling uitvoeren op het gebied van kennisoverdracht en kennisconstructie, met en zonder ICT. Het gebruik van ICT bij kennisconstructie komt slechts incidenteel voor. ICT wordt slechts een aantal keer per jaar ingezet om diepgaand leren te bevorderen, al is er wel verschil tussen innovatieve scholen waar kennisconstructie een belangrijke plaats inneemt en traditionele scholen waar kennisoverdracht meer centraal staat. Leraren op innovatieve scholen beschikken over een breed vaardighedenrepertoire waardoor zij kunnen afwegen in welke gevallen kennisoverdracht de voorkeur heeft en wanneer kennisconstructie meerwaarde heeft. De traditionele leraar houdt vast aan de leraargerichte aanpak waarbij kennisoverdracht centraal staat. Uit onderzoek van Niederhauser en Stoddart (2001) komt hetzelfde beeld naar voren dat leraren die een meer traditionele, didactische onderwijsbenadering aanhangen, ICT-toepassingen vooral gebruiken om vaardigheden aan te leren en te oefenen. Leraren die voorstander zijn van een constructivistische benadering gebruiken dergelijke toepassingen ook, maar maken daarnaast gebruik van toepassingen om kennisconstructie te bevorderen. 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 4,4 4,2 Kennisoverdracht zonder ICT 3,5 2,5 Kennisconstructie zonder ICT 3,6 Kennisoverdracht met ICT 2,1 2,1 2,3 Kennisconstructie met ICT basisonderwijs voortgezet onderwijs Antwoordcategorieën: 1: nooit; 2: enkele keren per jaar; 3: maandelijks; 4: wekelijks; 5: dagelijks Figuur 1 Schalen didactisch handelen met en zonder ICT naar onderwijstype, gemiddelden (Bron: Van Gennip, Smeets & Marx, 2007) 1 Theoretische achtergrond 5
1.4 Verschil tussen toepassingen Bij digitale taken in het leerproces kan onderscheid worden gemaakt tussen toepas singen die zijn gericht op het aanleren van vaardigheden, skill-based software, en meer open toepassingen: open-ended software (Niederhauser & Stoddart, 2001). Talloze onderzoeken laten zien dat zowel in het primair onderwijs als in het voortgezet onderwijs de traditionele, op het aanleren en oefenen van vaardigheden gerichte ICT-toepassingen de boventoon voeren (Hulsen et al., 2005; Smeets & Mooij, 2001; Williams, Coles, Wilson, Richardson & Tuson, 2000). De meer open toepassingen kunnen leerlingen juist ondersteunen bij het actief construeren van kennis (Jonassen, 1999; Squires, 1999). Bij open opdrachten met behulp van ICT leren leerlingen minder statisch. Er is geen sprake van een lineair leerpad, zoals bij een gesloten opdracht uit een boek. Het leren met behulp van ICT is een dynamisch proces, waarbij de leerling verschillende leerpaden kan bewandelen en waarbij zijn eindproduct verschilt van dat van klasgenoten. Leerlingen leren metacognitieve vaardigheden, zoals experimenteren, onderzoekend leren, leren in netwerken, samenwerkend leren, actief leren en probleemoplossend leren (Veen & Jacobs, 2005). Leerlingen gebruiken de digitale informatie om zelf kennis te construeren in plaats van kennis te consumeren die door anderen is opgeschreven. We geven een aantal voorbeelden van digitale toepassingen waarbij er sprake is van kennisconstructie. WebQuests Een WebQuest is een taak of opdracht waarbij leerlingen een probleem moeten oplossen met behulp van uitsluitend bronnen en hulpmiddelen die afkomstig zijn van internet. Een WebQuest moet de leerling zoveel mogelijk betrekken in het oplossen van echte problemen, bestaande kennis activeren en nieuwe kennis demonstreren, toepassen en integreren (Merrill, 2002). Veel WebQuests zijn vrij statisch. In de toekomst zullen ze meer interactief worden, bijvoorbeeld door wiki s en podcasts. Wellicht zullen WebQuests ook meer aspecten van gaming gaan overnemen (Segers, 2008). WebQuests laten zien dat er digitale toepassingen worden ontwikkeld die leerlingen helpen om uit de enorme hoeveelheid informatie die de nieuwe media bieden, die zaken te halen die voor hen nieuwe kennis oplevert. Ook ondersteunt de WebQuest leraren bij de complexe taak om verantwoorde digitale leerarrangementen te selecteren. www.webkwestie.nl en www.webquests.nl Lopend leren Op een aantal scholen in Den Haag wordt er gewerkt met een mobile device, in dit geval een personal digital assistent (PDA). Een PDA is volgens Wikipedia in feite een handheld -pc (handcomputer). Wanneer iedere leerling een eigen PDA ter beschikking heeft, kan hij altijd en overal, binnen en buiten de school, leren. Dat is het doel van de PDA. Leerlingen zijn meer eigenaar van hun leerproces, waarbij zij ook samenwerkend leren. http://www.lopendleren.nl/cgi-oic/pagedb.exe/show?no=1 6 De knop om
TikTegel De TikTegel is het beste te omschrijven als een spelcomputer in de vorm van een bord zonder toetsenbord, zonder muis, zonder scherm. Kinderen spelen met het bord door er speelstukken op te zetten. De speelstukken, waarmee je de computer aanstuurt, vormen één geheel met het spel dat wordt gespeeld. Terwijl het kind de speltaken uitvoert, bepaalt de TikTegel het niveau van het kind. Het bord speelt interactief in op de mogelijkheden van het kind door de moeilijkheidsgraad van de speltaken aan te passen en waar nodig hulp te bieden. De TikTegel stimuleert de ontwikkeling van cognitieve vaardigheden, zowel de basisvaardigheden taal als rekenen. Ook stimuleert deze spelcomputer de fijne motoriek en sociale vaardigheden. http://www.serioustoys.nl/nl/home.aspx Klikstart Een aantal scholen werkt met Klikstart, de door AB-ZHW ontwikkelde digitale werkomgeving. Klikstart biedt zowel de leraar als de leerling structuur en ondersteuning bij het zelfstandig leren. Binnen de leeromgeving worden garantieopdrachten aangeboden die gekoppeld zijn aan (leer)- doelen. Deze zijn gebaseerd op de kernconcepten, waardoor leerlingen actief inzichten uit de wereld van natuur en techniek en mens en samenleving verwerven. http://www.abzhw.nl/cgi-oic/pagedb.exe/show?no=798 1.5 Succesfactoren inzet ICT Om een succesvolle inzet van ICT in het onderwijs te stimuleren moet aan een aantal voorwaarden worden voldaan. Het model Vier in balans van Kennisnet onderscheidt vier factoren: visie, deskundigheid van leraren (kennis en vaardigheden), software (educatieve software en content) en hardware (ICT-infrastructuur). Ook leiderschap en samenwerking zijn noodzakelijk voor een succesvolle invoering. Uit het onderzoek van Kennisnet ICT op school 2007 (Van Gennip et al, 2007) komt naar voren dat deze factoren op scholen niet in balans zijn. Bij de invoering van ICT besteden scholen vooral aandacht aan de aanschaf van hardware en software. Voor een efficiënte en effectieve inzet van ICT is het echter ook noodzakelijk dat er aandacht wordt besteed aan deskundigheid van leraren en aan visie-ontwikkeling over de inzet van ICT in het leerproces. Als de school de leerling meer eigenaar wil laten zijn van het leerproces en wil aansluiten bij individuele onderwijsbehoeften, dan zal ICT ook meer op maat moeten worden aangeboden. De meerderheid van de leraren voelt zich niet competent om ICT in het onderwijs leerproces te integreren (Kennisnet, ICT op school 2006). Dit is problematisch, omdat de leraar een sleutelrol vervult bij het realiseren van rendement met ICT. Onderzoeksresultaten laten een duidelijke relatie zien tussen de opbrengsten van ICT in het onderwijs en de mate waarin de leraar is toegerust om ICT in zijn lessen te integreren. Een leraar die ICT op een juiste manier inzet bij het lesgeven kan ervoor zorgen dat de kwaliteit en opbrengsten van het onderwijs verbeteren (Kennisnet, ICT op school 2008). Leraren maken op eenzijdige wijze gebruik van ICT. Vaak worden er op school veel losse ICTtoepassingen ingezet en slagen leraren er niet in om ICT-middelen in te zetten vanuit doelen. Het maken van leuke, flitsende internetpagina s heeft weinig van doen met het goed ontwerpen van leermaterialen (Bastiaens, 2007). Het gaat erom dat de leraar ICT doelgericht inzet, dat de digitale toepassing bijdraagt aan het behalen van de onderwijs inhoudelijke doelstelling. De afgelopen jaren ging er vooral aandacht uit naar de technische kant van nieuwe technologieën en was er onvoldoende aandacht voor de educatieve meerwaarde ervan en voor het doelgericht werken met ICT. 1 Theoretische achtergrond 7
Wil ICT een belangrijke, essentiële rol vervullen in het onderwijs, dan is het nodig leraren toe te rusten met kennis en vaardigheden (Bastiaens, 2007). Kral (2005) onderschrijft dit en geeft aan dat de nog beperkte rol van ICT in het onderwijs vooral te maken heeft met het feit dat leraren zich niet voldoende toegerust voelen om ICT in het leerproces in te zetten. De meeste leraren beschikken wel over de ICT-basisvaardigheden, maar niet over didactische ICT-vaardigheden om leerlingen actief kennis te laten construeren. Professionalisering van leraren op dit gebied is dan ook van essentieel belang. 1.6 Samenvatting en conclusie Het onderwijs heeft de maatschappelijke opdracht om leerlingen voor te bereiden op de netwerken informatiemaatschappij, waarin feitenkennis snel veroudert en conceptuele kennis steeds belangrijker wordt. Door de inzet van ICT komt er steeds meer nadruk te liggen op andersoortige kennis. Mede door de opkomst van ICT moet het onderwijs aandacht besteden aan het beschikken over inzichten en een goed conceptueel kader en aan het vaardig zijn in communiceren, samenwerken, plannen en onderzoeken. Het is voor scholen echter een complexe opgave om ICT in het onderwijs in te bedden. Het onderwijs maakt nog onvoldoende gebruik van ICT om de onderwijskwaliteit te verbeteren. Dit is een gemiste kans, omdat ICT op veel gebieden een meerwaarde heeft voor het onderwijs. Deze meerwaarde is sterk afhankelijk van de onderwijsvisie van de school en de didactische kwaliteiten van leraren. De meerderheid van de leraren voelt zich onvoldoende competent om met behulp van educatietechnologie doelgericht kennisconstructie bij leerlingen te bevorderen. Om antwoord te kunnen geven op de vraag onder welke condities ICT kan bijdragen aan de versterking van het leren van leerlingen, is verder onderzoek en praktijkervaringen van scholen die al zijn gestart met een succesvolle implementatie van ICT nodig. Daarom bevat het volgende hoofdstuk een aantal praktijkbeschrijvingen van scholen die ICT hebben geïntegreerd in hun onderwijsconcept. Er wordt beschreven welke ICT-toepassingen zij gebruiken bij het construeren van kennis, hoe zij deze toepassingen inzetten en welke factoren cruciaal zijn om ICT succesvol in te bedden in het onderwijs. 8 De knop om
2 Educatietechnologie in de praktijk 2.1 ICT is als een pen Basisschool Columbus in Heerhugowaard (www.dbs-columbus.nl) Basisschool Columbus is één van de acht basisscholen in de vinexwijk Stad van de Zon in Heerhugowaard. De school bestaat sinds een aantal jaren. Door haar profilering als vernieuwende school trekt de school leerlingen uit de gehele regio. Basisschool Columbus is een Daltonschool, maar benadrukt dat zij zich niet alleen richt op Daltonprincipes, maar ook aspecten leent van andere vernieuwingsstromingen in het onderwijs. De school heeft een cursorisch aanbod en een thematisch aanbod. In het cursorisch aanbod worden vakinhouden via directe instructie door middel van taken aan leerlingen aangeboden. Deze taken worden in taakbrieven beschreven. In het thematisch aanbod leren de leerlingen door interactie in activiteiten rond thema s. Deze thema s sturen het leren door middel van een themawerklijst en prestaties. Onderstaande figuur geeft het onderwijsconcept van de school schematisch weer. Cursorisch aanbod vakinhoud Thematisch aanbod thema s Directe instructie leren Interactie Taken Taakbrief Activiteiten Themalijst en prestaties Figuur 2 Onderwijsconcept basisschool Columbus ICT en de school ICT staat bij basisschool Columbus zeer sterk ten dienste van het onderwijsconcept. ICT is als een pen, zegt de directeur van de school. Het is een instrument, een middel, dat je niet los kunt zien van je onderwijs en dat je gebruikt om je doelen te realiseren. Het mag nooit zelf een doel worden op onze school. 2 Educatietechnologie in de praktijk 9
De school beschikt over diverse SMART-borden en een STAR-bord, veel pc s met voor de jonge kinderen aangepaste toetsenborden, digitale videocamera s en fotocamera s. Deze middelen worden veel gebruikt. ICT wordt ingezet om vaardigheden te oefenen, maar ook om kennis te construeren. Tijdens het schoolbezoek zijn veel kinderen achter de pc s bezig met opdrachten. Jonge kinderen werken met software die helpt bij het leren schrijven. De kinderen oefenen letters en krijgen hierop feedback van het programma. Oudere kinderen zoeken informatie over Chinese muziek en dans op YouTube in het kader van een opdracht over China. Een kind vertelt dat hij internet heeft gebruikt om informatie te zoeken over de werking van vulkanen en laat trots het resultaat zien van een project over vulkanen: een vulkaan van papier-maché die werkte als er een fles cola met mentos op wordt aangesloten. Om te voorkomen dat de cola te hoog spuit, heeft hij er een vertrager tussen gezet. De leerling vertelt hoe vulkanen werken, hoe alles heet en hoe het komt dat de cola zo hoog spuit. Dat heb ik van internet, zegt hij. Naast kinderen die met ICT-middelen bezig zijn, zijn er ook kinderen die met andere materialen aan het werk zijn. Een ander mooi voorbeeld van inzet van educatietechnologie is het gebruik van Skype en You- Tube om contact te houden met een medeleerling in China. Deze leerling zit in China, omdat hij is meegereisd met zijn tante die meedoet aan de Paralympics. Door gebruik te maken van Skype hebben de leerlingen dagelijks contact met hun klasgenoot in China. De leerkracht heeft hier de volgende werkvorm aan verbonden: de leerlingen moeten dagelijks één opdracht aan hun medeleerling geven om in het land iets uit te zoeken over China. De leerling in China moet dagelijks één opdracht aan zijn medeleerlingen geven om informatie op te zoeken over iets waartegen hij in China is aangelopen. De leerlingen presenteren de resultaten aan elkaar door filmpjes of foto s te maken die ze zelf op YouTube zetten. We zien dat ICT vanzelfsprekend is geïntegreerd in alle onderwijsactiviteiten. Dit beeld wordt ook door de directeur geschetst. Hij vindt het belangrijk dat nergens een specifiek ICT-label aan wordt gehangen. Het leren van kinderen en de visie daarop staan centraal. Dit komt ook terug in de wijze waarop hij personeel aanneemt en aanstuurt. In sollicitatiegesprekken vraagt hij niet specifiek naar ICT-affiniteit, maar wel naar de visie op leren. Hij gaat ervan uit dat een leerkracht die werkt vanuit een bepaalde visie, vanzelf ICT zal gebruiken als dit het meest effectieve middel is om een leerdoel te bereiken. Om dit te realiseren maakt hij zijn leerkrachten attent op nieuwe ICT-ontwikkelingen en -producten en de mogelijkheden daarvan, maar de leerkrachten zijn vrij om ervoor te kiezen. De directeur vertelt dat deze aanpak zeer effectief werkt. Hij verwacht een averechts effect als hij ICT als apart item zou implementeren. Zolang je ICT isoleert, zul je te maken hebben met weerstand van de leerkrachten. Zij zullen het als een apart iets zien dat niet past bij hun dagelijkse praktijk. Bij de aanschaf van ICT-middelen is de directeur gestart met de jongste groepen, in tegenstelling tot veel scholen die beginnen met groep 7 en 8. Deze keuze was deels pragmatisch, omdat er, toen de school startte, vooral jonge kinderen op school zaten. De directeur wilde echter ook laten zien dat ICT voor kleuters een krachtig leermiddel kan zijn. We zien op basisschool Columbus 10 De knop om
inderdaad dat de kleuters, met begeleiding van de leerkracht, met veel aandacht bezig zijn op een pc. Wat betreft het gebruik van de ICT-middelen valt het volgende op: doordat leerlingen op deze school veel zelfstandig en in kleine groepjes werken, hoeven niet alle leerlingen tegelijkertijd op een pc of met een camera te werken. De kinderen kunnen dit zelf plannen en op die manier worden de computers en andere materialen optimaal gebruikt. Ook geven leerkrachten weinig klassikale instructie. Zij gebruiken het SMART-bord om kleine groepjes leerlingen op maat instructie te geven en te begeleiden. De leerlingen werken op deze school enthousiast en intensief met educatietechnologie, maar hoe weten de leerkrachten wat zij leren? Leerkrachten en leerlingen kunnen immers thema s en onderwerpen aandragen die zich toevallig aandienen. Daarom relateren de leerkrachten de activiteiten aan de kerndoelen voor het primair onderwijs en leggen ze vast wat ze met welke leerlingen aan die doelen hebben gedaan. Als zij hiaten signaleren, kunnen ze terugvallen op het cursorische deel van het onderwijs. Basisschool Columbus creëert een krachtige leeromgeving, waardoor leerlingen op verschillende manieren leren. Het onderwijs komt tegemoet aan verschillende leerbehoeften van leerlingen. De school maakt intensief gebruik van ICT op een manier die past bij hun visie op leren, zonder dat ICT een apart item is. Deze school is hiermee een goed voorbeeld van ICT-gebruik in het basisonderwijs en in onderwijs in het algemeen. 2.2 Laat je niet remmen door je voorsprong Basisschool De Duizendpoot in Oosterhout (www.1000poot-oosterhout.nl) Openbare basisschool De Duizendpoot bestaat vanaf 1987 en ligt in de wijk Dommel bergen Noord in Oosterhout. De Duizendpoot werkt volgens een pedagogische rode draad die wordt gevormd door vijftien standaarden: Belangstelling tonen Differentiëren Inzet, motiveren, stimuleren Zelfvertrouwen bevorderen Eerlijk zijn Gebruikmaken van ouderparticipatie Sociale vaardigheden aanleren Positieve benadering Consequent regels handhaven 2 Educatietechnologie in de praktijk 11