TOEKOMSTVERKENNING aangepaste leesvormen verkorte versie DE WERELD VAN aangepaste leesvormen in 2025, strategische toekomstverkenning en innovatieve diensten voor toekomstige gebruikers In opdracht van de Koninklijke Bibliotheek (voorheen SIOB) www.kb.nl/ob
Inleiding Eind 2013 verscheen een toekomstverkenning naar de dienstverlening aan mensen met een leesbeperking. Als punt op de horizon werd gekozen voor een periode van circa 10 à 12 jaar vooruit, namelijk het jaar 2025. Opdrachtgever Sectorinstituut Openbare Bibliotheken (SIOB) wilde meer inzicht in vragen als: wie zijn de toekomstige gebruikers en veranderen hun wensen en behoeften? En welke mogelijkheden ontstaan er voor het ontwikkelen van nieuwe product- en diensten? De aanleiding voor de opdracht van het SIOB is de wens om proactief in te kunnen spelen op een veranderde omgeving. Het rapport met als titel de wereld van aangepaste leesvormen in 2025, strategische toekomstverkenning en innovatieve diensten voor toekomstige gebruikers geeft inzicht in trends en ontwikkelingen en vertaalt deze naar situaties waarin mensen niet goed (meer) kunnen zien of lezen en wat dit betekent voor dienstinnovaties. Het rapport biedt de basis voor het herijken van visie en strategie en voor de innovatieagenda. Samen met de gespecialiseerde leveranciers en producenten van aangepaste leesvormen in Nederland - namelijk Stichting Aangepast Lezen (sal), de Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB) en Dedicon - werd bepaald welke trends het belangrijkste worden gevonden en welke onderwerpen worden opgenomen in innovatieplannen voor de komende jaren. Op basis hiervan moeten strategische keuzes worden gemaakt over de verdeling van de beschikbare mensen en middelen om deze plannen uit te kunnen voeren. In deze verkorte uitgave wordt de kern van de toekomstverkenning samengevat en een vooruitblik gegeven op de richtingen waar de komende jaren naar verwachting de focus op komt te liggen. nl-2
Inhoud Inleiding 2 De toekomst van aangepast lezen in 2025 2 Trends en de wereld in 2025 2 Strategische heroriëntatie dienstverlening aangepaste leesvormen 3 Top 5 belangrijkste trends voor Aangepast Lezen 4 Wie zijn toekomstige gebruikersgroepen? 6 De nieuwe oudere als grootste groep 6 Toekomstige gebruikerswensen en behoeften 6 Dienstinnovatie aangepaste leesvormen 7 Toekomstige dienstverlening op maat en geïntegreerd 7 Speerpunten voor dienstinnovatie aangepaste leesvormen 7 Ontwikkelplannen 2015-2017 8 Conclusie 8 nl- 3
De toekomst van aangepast lezen in 2025 We kunnen de toekomst niet voorspellen. Wel kunnen we op basis van een aantal langer lopende ontwikkelingen een beeld vormen van hoe de omgeving er rond het jaar 2025 naar verwachting uit zal zien en wat belangrijk wordt voor de dienstverlening op het gebied van aangepaste leesvormen. Trends en de wereld in 2025 Hoewel er ook tegengestelde ontwikkelingen zijn, zal het jarenlange proces van globalisering zich verder voortzetten. We leven in een open wereld waarin mensen sneller en beter geïnformeerd zijn en hogere eisen stellen. De samenleving bestaat uit vele lossere verbanden die met elkaar in verbinding staan en grote eenheden vallen steeds meer uiteen in kleine units. We organiseren op basis van sociale structuren en er ontstaan nieuwe manieren van waardecreatie, nieuwe financieringsvormen en vormen van transacties naast geld. Er is sprake van een mentaliteitsverandering als het gaat om delen en samenwerken. Het bieden van de toegang tot gebruik van spullen en diensten wordt belangrijker dan het eigenaarschap. Mogelijk als reactie op de sterke invloed van technologie in het dagelijkse leven, worden de menselijke maat en sociale betrokkenheid belangrijk gevonden. In deze genetwerkte wereld worden versnelling van innovaties, inclusief het vinden van oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken en mogelijke doorbraken op medisch gebied verwacht. Met de groei van de middenklasse en vergrijzing in opkomende economieën ontstaat tevens een steeds interessantere wereldmarkt voor aanbieders van oplossingen voor specifieke groepen zoals mensen met een leesbeperking. Een innovatie die deze nieuwe wereld typeert is bijvoorbeeld de ontwikkeling van een betaalbare brailleprinter van Lego door een 13-jarige scholier. Of diverse initiatieven voor de ontwikkeling van smartphones of tablets speciaal voor blinden en slechtzienden. 1 Het betreft de dienstverlening binnen het kader van de maatschappelijke opdracht aan openbare bibliotheken op het gebied van gelijke toegang en instandhouding van een lectuurvoorziening voor leesgehandicapten. nl-4
Als we meer inzoomen op de wereld van media en informatievoorziening, dan zien we dat de virtuele wereld geleidelijk een laag vormt rond de fysieke wereld en deze samen een geheel vormen. Mensen worden steeds handiger met hun apparaten en zijn hier sterker mee verbonden of zelfs van afhankelijk en zijn media op een andere manier gaan gebruiken. Meer in kleinere delen of juist als een groter geheel en vaker geïntegreerd met andere vormen. De hoeveelheid data neemt exponentieel toe en beeldcommunicatie wordt belangrijker. Men kan steeds meer zelf maar wil ook graag door gidsen en curatoren de weg te worden gewezen in de veelheid van informatie. Door ons versnelde levensritme wordt gemak nog belangrijker. Nieuwe technologie maakt het mogelijk om op maat diensten aan te bieden, waarbij rekening wordt gehouden met omgeving, locatie, het moment van gebruik en de verschillende apparaten die iemand, ook gelijktijdig, gebruikt. Ook op technologische gebied zijn er interessante ontwikkelingen. De 21e eeuw wordt wel gezien als de tijd van de genetica, nanotechnologie en robotica. Doorbraaktechnologieën die het meest relevant zijn: mobiel internet, het Internet der dingen (sensortechnologie), cloud computing, kunstmatige intelligentie, nieuwe generatie genetica (genomics), 3D-printing, geavanceerde materiaaltechnologie en convergerende technologie van Nano, Bio-, Informatie- en communicatietechnologie en de Cognitieve wetenschappen (afgekort NBIC). Dit kan ingrijpende veranderingen tot gevolg hebben, zoals innovatieve medische toepassingen in de oogheelkunde, nieuwe inzichten op het gebied van het hersenonderzoek en het vroegtijdig kunnen signaleren van gerelateerde ziektes. Tenslotte zijn diverse trends in ICT relevant voor aangepaste leesvormen, zoals nieuwe systemen, apparaten en hulpmiddelen, ook in en op het lichaam van invloed op de ontwikkeling van nieuwe diensten. nl- 5
Strategische heroriëntatie dienstverlening aangepaste leesvormen Wat betekent dit voor de strategische agenda voor aangepaste leesvormen? Bovengenoemde ontwikkelingen hebben gevolgen voor het type diensten en de wijze waarop deze in de toekomst het beste kunnen worden aangeboden aan gebruikers die hier op zijn aangewezen. Dit vraagt om ontwikkeling van nieuwe vormen van samenwerking en structuren. De volgende veranderingen vragen om een strategische (her)oriëntatie en dienstinnovaties: 1. Er is sprake van grensvervaging op meerdere gebieden. De toegang tot informatie verschuift steeds meer van fysiek naar digitaal. We maken meer gebruik van communicatie via beeld zoals symbooltaal, infografics, foto s en video of film. De overheid laat meer over aan burgers en bedrijven of werkt hier nauw mee samen. En privé en vrije tijd zijn voor de meeste mensen nauwelijks meer te scheiden van werk of opleiding. Dit heeft gevolgen voor de definiëring van de dienstverlening van aangepast lezen en mogelijk ook voor de positionering en afstemming met producenten en andere dienstverleners. 2. Digitalisering heeft geleid tot allerlei veranderingen in het gebruik van media: meer apparaten, zelf omzetten in een ander formaat (bijv. van print naar audio) en interactiviteit worden steeds belangrijker en nieuwe mogelijkheden zullen ook ons leesgedrag beïnvloeden. Dit stelt nieuwe eisen aan hoe de informatie wordt aangeboden en aan een flexibele (informatie)dienstverlening. 3. Versnelling als gevolg van digitalisering, waarbij men er aan gewend is geraakt dat alles altijd verkrijgbaar is en de technologie maakt dit mogelijk. Gebruikers hebben dan ook steeds hogere verwachtingen als het gaat om snelle toegankelijkheid en hebben hiervoor steeds meer zelf hulpmiddelen tot hun beschikking. Inclusiviteit betekent gelijktijdige toegang tot informatie voor iedereen. 2 Zie o.a. http://www.360magazine.nl/wetenschap/3467/scholier-12-maakt-goedkope-brailleprinter-van-lego-video#.vhjpvoug-9e, 20 februari 2014 nl-6
Dit stelt niet alleen eisen aan de toegang, maar ook aan snelle beschikbaarheid, met name wanneer de gebruiker dit (nog) niet zelf kan regelen. 4. In de veelheid van informatie om ons heen is beeld een steeds belangrijkere rol gaan spelen. Het risico bestaat dat de toegankelijkheid voor met name blinde en slechtziende mensen afneemt. Deze nieuwe situatie creëert op den duur mogelijk nieuwe ongelijkheden. Voor dyslectici biedt dit juist vele nieuwe mogelijkheden. Top 5 belangrijkste trends voor Aangepast Lezen Om tot een prioritering te komen en richting te geven aan innovatie van diensten, is een lijst van ca. 25 trends uit het rapport De wereld van aangepaste leesvormen in 2025 door de partners sal, CBB, Dedicon en SIOB beoordeeld op basis van 3 criteria, namelijk: het klantperspectief (hoe belangrijk is het voor de klant), de strategische fit (hoe goed past het bij onze organisaties) en de haalbaarheid. Een aantal van deze trends ligt direct in het verlengde van eerdere conclusies. De vijf meest belangrijke trends en ontwikkelingen zoals bepaald door de partners zijn: 1. Grensvervaging: de scope van aangepaste leesvormen is breder dan (fysieke) boeken/ tijdschriften voor in vrije tijd Dit betekent dat het steeds meer zal gaan om alle informatie, meer dan alleen een boek, een krant, etc., maar mediumonafhankelijk. Dienstverlening moet zoveel mogelijk aansluiten op dat wat er al is en al wordt aangeboden. Dit kan ook een grensvervaging in rollen van huidige organisaties inhouden. Voor de gebruiker is eenduidige toegang belangrijk, dat hij op één plek terecht kan voor meerdere doelen (werk, studie, vrije tijd). Het zal dan niet meer altijd gaan om sec overheidsdienstverlening, maar er is meer marktwerking en ook internationalisering. Om hier verder invulling aan te geven kan worden gedacht aan het ontsluiten van informatie en het bouwen van bruggen om informatie en media toegankelijk te maken. Denk aan de rol van informatiecentrum, een adviesfunctie vanuit expertise en samenwerking in netwerken en verbindingen tussen bedrijven. nl- 7
2. Versnelling als gevolg van digitalisering stelt nieuwe eisen aan snelheid, beschikbaarheid en toegankelijkheid Vanuit de inclusiviteitsgedachte moet informatie nog beter en eerder toegankelijk zijn. Dat betekent ook dat diensten sneller moeten worden ontwikkeld en aangeboden. Diensten die hiervoor kunnen worden ontwikkeld zijn bijvoorbeeld automatische conversies, al dan niet gebruik makend van synthetische stemmen en spraakherkenning. Ook kan worden gedacht aan gedifferentieerde diensten, waarbij de prijs samenhangt met de aangeboden kwaliteit. Een goede communicatie ook is hiervoor belangrijk. 3. Diensten voor dataopslag en informatie terugzoeken en vinden worden belangrijker Gedacht wordt aan meer gemak bieden aan gebruikers door onder meer het aanbieden van één toegang en toegankelijke gebruikersinterfaces, eventueel met koppelingen naar derden. Technische vereisten zijn het verrijken van data (metadatering) en dataneutraal, uniform opslaan. Ook wetgevingsaspecten zijn hierbij van belang. 4. Visuele content wordt belangrijker en creëert mogelijk nieuwe ongelijkheden, dit stelt nieuwe eisen aan toegankelijkheid Er zal behoefte ontstaan aan oplossingen voor het herkennen van plaatjes (bijv. grafieken) of het begrijpelijk aanbieden van video of film. Hierbij moet rekening worden gehouden met de apparatuur van gebruikers. Gedacht kan worden aan specifieke toepassingen voor doelgroepen. Een technologische oplossing is audiodescriptie (het vertalen van beeld naar audio). Nieuwe standaarden (epub conversie) en nauwe samenwerking met partijen als software ontwikkelaars en internationale netwerken spelen hierbij een belangrijke rol. 5. Personalisatie van content: selectie en filtering van relevante content in combinatie met faciliteren van conversie in een voor de gebruiker gewenste formaat of vorm of taal of stem etc. Het personaliseren van de dienstverlening gaat zowel om het aanbieden van informatie en media op basis van interesseprofielen (zgn. push diensten), maar ook over het faciliteren van eigen keuze en controle en diensten die voldoen aan de specifieke vraag of behoefte. Men is zich er van bewust dat om succesvol te kunnen innoveren men met anderen moet en dat het in alle gevallen be- nl-8
langrijk is om aan te sluiten bij wat elders wordt ontwikkeld. Dienstinnovaties zulle moeten worden gerealiseerd door een combinatie van zelf ontwikkelen en samenwerking met externe partijen. Wie zijn toekomstige gebruikersgroepen? De dienstverlening Aangepast Lezen richt zich op mensen met een visuele beperking en dyslectici, met als derde groep mensen met een lichamelijke beperking. Inclusiviteit vormt hiervoor een belangrijke maatschappelijk en politieke basis, ook vanuit huidig beleid, wet- en regelgeving en financieringsstromen. In het verlengde van het huidige overheidsbeleid zal zoveel mogelijk rekening worden gehouden met eigen competenties en de mate van zelfredzaamheid van mensen. Uitvallers en achterblijvers zijn in het algemeen te verwachten onder oudere generaties, mensen met laagopgeleide ouders en onder allochtone jongeren (de laatste voor wat betreft leesvaardigheden, niet voor het omgaan met moderne apparatuur). nl- 9
Toekomstige generaties zullen relatief langer jong blijven dan de huidige. De nieuwe oudere als grootste groep De groep blinden en slechtzienden neemt in aantal toe, maar de verwachting is dat medische innovaties en een veranderde leefstijl de snelle groei van met name slechtziendheid in Nederland zullen beperken. Uit diverse onderzoeken komt naar voren dat het aantal slechtzienden relatief minder zal stijgen dan eerder op grond van de vergrijzing werd voorspeld. nl-10
Over 10 à 12 jaar zal de grootste gebruikersgroep onder visueel gehandicapten waarschijnlijk nog steeds vooral uit ouderen bestaan, aangezien oogaandoeningen in het algemeen vooral op latere leeftijd een rol spelen. Prognoses voor het jaar 2020 wijzen op een toename van 23 procent (bijna 350.000 personen), hiervan is circa twee derde vrouw. Toekomstige generaties zullen relatief langer jong blijven dan de huidige. Dit hangt samen met de stijging van het opleidingsniveau, verbetering van de gezondheid, beter ontwikkelde vaardigheden om met ICT om te gaan en een hogere levensstandaard. Het type oudere zal over circa tien jaar veranderd zijn qua vaardigheden en interesses. Zij is meer vertrouwd met nieuwe hulpmiddelen en mogelijkheden, maar zal dan wellicht tegen nieuwe beperkingen aanlopen. Aan de andere kant zal er door een stijging van de levensverwachting ook een grotere groep hoogbejaarden zijn die op een andere manier van diensten gebruik wil of moet maken. Getalsmatig is de groep dyslectici vele malen groter dan die van visueel gehandicapten, maar als doelgroep meer divers van aard. Hetzelfde geldt voor de derde groep gevormd door mensen met een lichamelijke beperking. Voor deze groepen hangt het toekomstig gebruik met name af van hoe innovatief de dienstverlening is, hoe de dienstverlening wordt gepositioneerd en welk type informatie en media worden aangeboden en mogelijk spelen op termijn ook kostenaspecten een rol. Toekomstige gebruikerswensen en behoeften In de toekomstverkenning lag een sterke nadruk op veranderende wensen en gedrag van gebruikers van aangepaste leesvormen en wat dit betekent voor dienstinnovaties. Er zijn verschillende toekomstige gebruikersgroepen beschreven, in welke situatie zij van aangepaste leesvormen (in brede zin) gebruik kunnen maken en aan welke diensten zij met name behoefte hebben. Uit de trends en de verschillende typen toekomstige gebruikers en gebruikssituaties hebben we de volgende behoeften afgeleid die in de toekomst belangrijker zullen worden: het faciliteren van zelfredzaamheid, een hoge mate van interactiviteit en spel elementen, dienstverlening op maat/gepersonaliseerd, rekening houdend met locatie & omgevingsbewust, het aanpassen aan een visuelere wereld, het verkleinen van sociaal isolement, de aandacht voor verleden & culturele herkomst, bevorderen van mentale fitness en diagnose- en preventie gerelateerde functies. nl-11
DIENSTINNOVATIE AANGEPASTE LEESVORMEN Toekomstige dienstverlening op maat en geïntegreerd Veel technologie bestaat al en in een digitale wereld van de apps, open standaarden en open source en delen via sociale netwerken zijn de kosten vaak gemiddeld laag en/of worden de inkomsten via andere verdienmodellen gegenereerd. Naar verwachting is informatie en aanvullende diensten als verrijking, duiding etc. gratis of tegen geringe (meer)kosten beschikbaar. Nieuwe producten en diensten die naar verwachting op de markt zullen komen zijn bijvoorbeeld oplossingen voor: conversie een voor de gebruiker gewenste formaat of vorm diensten voor data opslag en informatie terugzoeken en vinden personalisatie van content: selectie en filtering van relevante content contextafhankelijke (omgevingsbewuste) informatie en media duiden van beeld (o.a. via auto-audiodescriptie) faciliteren van het zelf eenvoudig kunnen publiceren en distribueren van eigen content. Speerpunten voor dienstinnovatie aangepaste leesvormen Op basis van de verkenning van toekomstige trends en nieuwe gebruikersbehoeften zijn drie belangrijke speerpunten geformuleerd voor de ontwikkeling van de toekomstige dienstverlening aangepaste leesvormen: Speerpunt 1: herdefiniëring van het aanbod in een flexibele, geïntegreerde dienstverlening De dienstverlening voor aangepaste leesvormen in 2025 zou een complete informatievoorziening voor mensen met een leesbeperking moeten zijn die de gebruiker centraal stelt en inspeelt op veranderingen. Wensen en behoeften van gebruikers zijn vertrekpunt voor dienstinnovaties, die vraaggestuurd en (op den duur) volledig gepersonaliseerd zijn. Waarbij oplossingen worden mee-ontwikkeld voor nieuwe uitdagingen, zoals het toegankelijk maken van beeldcommunicatie. nl-12
Speerpunt 2: het ontwikkelen van de benodigde infrastructuur Dienstinnovaties stellen nieuwe eisen aan systemen en werkwijzen. Informatie is bij voorkeur op één plaats toegankelijk en gebruikers- of systeemeisen spelen bij voorkeur al in de ontwerpfase een rol. Belangrijke aspecten zijn o.a.: snelheid, gemak/gebruikersvriendelijk qua toegang en gebruik, een sociale functie (bijv. recommendation systemen gekoppeld aan sociale netwerken), zoek- en gebruiksgedrag en in een later stadium voorspellende personalisatie op basis van geavanceerde data-analyses. Speerpunt 3: een innovatiecultuur en gedrag die past bij open dienstinnovatie Nieuwe diensten worden ontwikkeld via samenwerking over grenzen van organisaties, sectoren en landen heen, zowel publiek als privaat (waarbij de overheid niet altijd opdrachtgever hoeft te zijn) en waarbij sociale initiatieven van ondernemers een belangrijkere rol vervullen. Bij de ontwikkeling van diensten krijgen klanten/gebruikers een belangrijke rol en worden ook andere partijen die hier een bijdrage aan kunnen leveren betrokken, denk aan opleidingen en studenten. Er is veel aandacht voor het innovatieproces van stapsgewijs leren, een snellere ontwikkelingen van dienstinnovaties en gezamenlijke ontwikkeling van nieuwe businessmodellen met uitgevers, auteurs, zorginstellingen, belangengroepen, gebruikers etc. Een toenemend aantal innovaties ontstaat in kleinschalige labs of start ups, organisaties kunnen hier mee samenwerken en veel van leren. nl-13
Ontwikkelplannen 2015-2017 Als vervolg op de eerder gedefinieerde trends, hebben partners Dedicon, CBB en sal hun ideeën gedeeld welke toekomstige innovaties ze belangrijk vinden om de komende jaren voor gebruikers van aangepast lezen te ontwikkelen. Met als resultaat zes onderwerpen voor dienstinnovaties die in plannen verder worden uitgewerkt, met de volgende werktitels: Slim zoeken en vinden Beeldtoegankelijkheid Vernieuwd braille Optimale toegankelijkheid en gemak Dienstverlening op maat Faciliteren arbeidsparticipatie nl-14
Conclusie Kijkend naar eerder geschetste trends zal de dienstverlening aangepast lezen steeds moeilijker te begrenzen zijn en van aard en vorm veranderen. Voor de hand ligt een verjonging en verbreding van de huidige doelgroepen, vooral voor degenen met een leesbeperking en/of ontwikkelingsachterstand die geen toegang hebben tot basisdienstverlening of een extra stimulans nodig hebben. Inclusiviteit zal een belangrijk motief blijven en de toegankelijkheid van de informatie hangt nauw samen met de competenties van mensen en van hun mate van zelfredzaamheid. Dit moet het uitgangspunt vormen voor dienstinnovaties. De dienstverlening zal meer vraaggestuurd moeten worden, afgestemd op nieuwe klantwensen en -behoeften waarin de markt niet voorziet. De groep mensen met een leesbeperking zal qua samenstelling veranderen door een generatie effect. De oudere van nu is niet hetzelfde type mens als de toekomstige ouderen en leeft in 2025 in een andere omgeving. Er zullen relatief meer oudere mensen gemiddeld hoger opgeleid zijn, actief zijn op hogere leeftijd, beter om kunnen gaan met moderne apparatuur en gemiddeld meer te besteden hebben. Verschillende nieuwe technologieën zullen nieuwe product- en dienstconcepten mogelijk maken om aan veranderende behoeften te voldoen. Op termijn ontwikkelt dit zich in sterk gepersonaliseerde diensten, mogelijk ook geïntegreerd met en in nauwe aansluiting op wat door anderen wordt aangeboden. In een wereld waarin de grenzen in meerdere opzichten verder vervagen zal voor dienstinnovaties nauw moeten worden samengewerkt. Dit vereist tevens een hiervoor benodigde infrastructuur, netwerken en innovatiecultuur. Innoveren is er in de praktijk bij gebaat om echt vanuit een geheel nieuw perspectief naar bekende zaken te kijken. Bij innovatie van producten en diensten en inzet van nieuwe technologie, heeft men van nature vaak de neiging om vernieuwing dit te bekijken vanuit bestaande denkkaders. Ook op het gebied van aangepaste leesvormen ligt hier een grote uitdaging als het gaat om te bedenken hoe deze dienstverlening er over een decennium uit zou kunnen of moeten zien. nl-15
COLOFON Copyright : Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, 2015 Auteurs: Annemieke de Korte - Ventura Quest, Den Haag Frank Alberse - Aan de Wind BV, Amersfoort Vormgeving: The MindOffice Fotoverantwoording: Voorpagina: A 3D Alien Eye like portal Truelight9 Dreamstime Stock Photos Pagina 2: De oudere dame met bril Temele Dreamstime Stock Photos Pagina 3: Spreuk van Hellen Keller United States Library of Congress s Prints and Photographs Pagina 5: De dame Abdone Dreamstime Stock Photos Pagina 6: De man in rolstoel Auremar 123RF Stock Photos Pagina 9: Het meisje Deni Barbay Dreamstime Stock Photos Pagina 10: Het gezin Vstock Dreamstime Stock Photos nl-16