Jobkwaliteit in België-Persmededeling Sem Vandekerckhove, Lise Szekér, Miet Lamberts en Guy van Gyes-HIVA-KU Leuven Contact: Miet.lamberts@kuleuven.be, 016/32 33 24 of 0478/26 03 61 Het onderzoeksrapport dat vandaag voorgesteld wordt op de studiedag 20 jaar Wet van welzijn van de werknemers. Evolutie en uitdagingen voor de toekomst., 1, draagt als titel Jobkwaliteit in België in 2015. Analyse aan de hand van de European Working Conditions Survey EWCS 2015 (Eurofound). De volledige studie en een samenvatting NL-FR kan vanaf vandaag teruggevonden worden op de website van FOD WASO (http://www.werk.belgie.be/moduledefault.aspx?id=44596 (NL) en http://www.emploi.belgique.be/moduledefault.aspx?id=44596 (FR)) In dit rapport presenteren we een rijke analyse op de gegevens voor België, verzameld aan de hand van de European Working Conditions Survey (EWCS 2015) van Eurofound. De EWCS (in het Nederlands: Europese enquête naar de arbeidsomstandigheden ) beoogt een periodieke, meestal vijfjaarlijkse, meting van de arbeidsomstandigheden aan de hand van een bevraging bij een ruim staal van werknemers en zelfstandigen. In 2015 werd een steekproef van 2 500 respondenten voor België bevraagd, dankzij bijkomende middelen van FOD WASO. Het eerste deel van dit rapport (Thema 1) beschrijft de stand van zaken en de evolutie (op korte en lange termijn) inzake de kenmerken van de jobs in België. We kijken naar de werkbaarheid van het werk in België, de evolutie die we hierin zien en naar de directe en indirecte gevolgen zoals gezondheid, welzijn, in welke mate men zich in staat voelt om tot de leeftijd van 60 jaar een gelijkaardige job uit te voeren,. De beschikbare gegevens op basis van de EWCS 2015 laten niet enkel een eerder algemene beschrijving toe van de jobkwaliteit en de directe en indirecte gevolgen in België. Ook biedt deze rijke databron de mogelijkheid aan experten om een aantal onderzoeksvragen, gerelateerd aan de huidige maatschappelijke uitdagingen, problemen en beleidsdiscussies, verder te exploreren en te beantwoorden. Daarom biedt deel 2 van dit onderzoeksrapport een forum aan enkele experten die op basis van de EWCS-data een aantal thematische kwesties verder zullen uitdiepen: - Thema 2: Over de jobkwaliteit van 50-plussers en het perspectief op een werkbare job aan het einde van de loopbaan (prof. Dr. Patricia Vendramin en prof. Dr. Gérard Valenduc, UCL en FTU). - Thema 3: Over gevolgen van herstructureringen en jobonzekerheid voor de gezondheid en het welzijn van werknemers (prof. Dr. Hans De Witte, WOPP-KU Leuven) - Thema 4: Over de mogelijke implicaties van precarisering voor de werkbaarheid van het werk en bij uitbreiding, de gezondheid en het welzijn van werknemers (Kim Bosmans, prof. dr. Karen Van Aerden & prof. dr. Christophe Vanroelen, Interface Demography-VUB) - Thema 5: Over welzijn en gezondheid en een pleidooi voor het voeren van een preventief beleid op de werkvloer (prof. Dr. Isabelle Hansez en prof. Dr Philippe Mairiaux, Ulg) - Thema 5b: Over de arbeidssituatie van personen die lijden aan een chronische ziekte en over absenteïsme op de werkvloer (prof. Dr Philippe Mairiaux en prof. Dr. Isabelle Hansez, Ulg) - Thema 6: Over innovatieve vormen van arbeidsorganisatie in België en de samenhang met werkbaar werk (Yennef Vereycken en prof. Dr. Geert Van Hooteghem-CeSO KU Leuven) Deze kwesties komen meer uitgebreid aan bod in de verschillende persmededelingen per thema. Deze persmededeling focust op thema 1/het eerste deel over jobkwaliteit in België in 2015 en de trends. 1 http://eventips.nl/eu-osha-inschrijven-1-december-2016, georganiseerd door EU-OSHA en FOD WASO PERSMEDEDELING 1
Thema 1: Jobkwaliteit in België in 2015 en trends Sem Vandekerckhove, Lise Szekér en Miet Lamberts-HIVA-KU Leuven Contact: Miet.lamberts@kuleuven.be, 016/32 33 24 of 0478/26 03 61 Met de agenda voor werkbaar en wendbaar werk staat jobkwaliteit hoog op de politieke agenda in 2016. Werkbaar werk wordt gedefinieerd als werk dat je intrinsiek motiveert, voldoende kansen geeft om bij te leren, waar je niet overspannen van wordt en dat je voldoende ruimte biedt voor gezin, sport en hobby s (Peeters, 2016). Ondernemingen kunnen ook zo georganiseerd zijn dat ze bijdragen tot de mogelijkheid om gezonder en langer aan de slag te blijven. De verwevenheid tussen arbeidsorganisatie en jobkwaliteit enerzijds en het welzijn van de werknemer anderzijds wordt zo ook binnen de beleidsagenda erkend en geplaatst. Jobkwaliteit moet ertoe leiden dat we langer kunnen en willen werken. 1.1 Jobkenmerken maken de jobkwaliteit Deel 1 van deze studie beoogt inzicht te bieden in de stand van zaken en de evolutie (op korte en lange termijn) inzake kenmerken van de jobs in België Wanneer we spreken over jobkwaliteit maken we een onderscheid tussen drie verschillende dimensies van kenmerken van job: Werk, Tewerkstelling, en Arbeidsverhoudingen (WTA). In totaal werden 22 jobkenmerken onderscheiden. - De dimensie Werk omvat kenmerken van de arbeidsinhoud, arbeidsorganisatie, en arbeidsomstandigheden. - De tweede dimensie Tewerkstelling gaat over arbeidsvoorwaarden zoals lonen, arbeidsvolume, en flexibiliteit, maar ook opleiding. - De derde dimensie Arbeidsverhoudingen omvat sociale relaties en dialoog, zowel via formele als via informele kanalen. In het algemeen zien we op basis van deze gegevens eerder een verbetering van de verschillende kenmerken die iets vertellen over jobkwaliteit tussen 2010 en 2015 (figuur 3): - op het niveau van de dimensie werk (arbeidsinhoud, arbeidsomstandigheden en arbeidsorganisatie), zien we over het algemeen een positieve evolutie tussen 2010 en 2015. Er is een beperkte toename van taakautonomie en taakcomplexiteit, terwijl autonoom teamwerk en werkdruk onveranderd blijven (en aldus niet verslechteren; België blijft hier wel eerder laag op scoren). Daarnaast noteren we een beperkte daling van de emotionele belasting en van risico s (risico s MSA, biochemische risico s en andere risico s) en een sterke daling van repetitieve taken. In 2015 wordt er veel minder op één vaste werkplek gewerkt. - wat de dimensie tewerkstelling (arbeidsvoorwaarden) betreft, zien we eerder weinig veranderingen tussen 2010 en 2015. Er is een zeer beperkte daling van de voltijdse en vaste contracten en een toename van het gemiddelde inkomen. Daarnaast merken we nauwelijks verandering in de mate waarin werknemers op atypische en flexibele werkuren moeten werken, maar wel een toename van de planningsautonomie. In vergelijking met 2010 krijgen werknemers veel vaker de kans om opleidingen te volgen in 2015. - voor de dimensie arbeidsverhoudingen zien we een meer gemengd beeld. 2 PERSMEDEDELING
We zien voornamelijk een verbetering van de ondersteuning en sociale context en een toename van directe inspraak over de concrete werkorganisatie. De inspraak op organisatieniveau is echter afgenomen. Een aparte analyse onderzoekt de lange termijn (sinds 1995). Hiervoor zijn minder variabelen beschikbaar. We leren dat werk competenter wordt (meer training, complexiteit, taakautonomie), maar ook dat de haalbaarheid van het werk (snelle en strikte deadlines, meer taakafhankelijkheid) toeneemt. Qua veiligheid blijven we op het niveau van 20 jaar geleden, terwijl de werktijdbalans verbeterd is door de verkorting van de arbeidstijd in de collectieve akkoorden aan het eind van de jaren 1990. Sindsdien is er, zoals uit de kortetermijnanalyse ook blijkt, eerder stabiliteit op vlak van arbeidsvoorwaarden). Hetzelfde werk kan op verschillende wijzes worden ingevuld. We vonden zes jobtypes die de combinaties van de 22 gemeten jobkenmerken samenvatten. Deze jobtypes kunnen we indelen in kwalitatief goede en kwalitatief minder goede jobtypes. We zien vooral een sterkere afname van de kwalitatief minder gunstige jobs tussen 2010 en 2015 (door ons zwaar repetitief en flexibel werk en kwalitatief laagwaardig werk genoemd). We kunnen dus voorzichtig opnieuw spreken van een zekere verbetering van de jobkwaliteit in België in 2015, in vergelijking met 2010. We zien immers een toename van de meer gunstige jobtypes ( verzadigd werk en omkaderd werk ), hoewel er tegelijk een beperkte daling is van evenwichtig werk, een gunstig jobtype (figuur 1). Figuur 1. Jobtypes: evolutie 2010-2015 1.2 De directe en indirecte gevolgen van jobkwaliteit Zien we ook dat deze tendens tot verbetering van jobkwaliteit een positieve invloed heeft op de gezondheid en het welbevinden van werknemers en zelfstandigen? Om hierover uitspraken te kunnen doen, dienden we ons te baseren op een aantal vragen die gesteld werden die ons iets kunnen vertellen over de fysieke en mentale gezondheidstoestand van de respondenten. Ook keken we naar een aantal vragen die ons iets vertellen over het gedrag en de houding van werknemers en zelfstandigen zoals jobtevredenheid, absenteïsme en presenteïsme (komen werken als men ziek is) en gingen we na of mensen zich in staat achten om tot de leeftijd van 60 jaar in een gelijkaardige job aan de slag te blijven (figuur 4). PERSMEDEDELING 3
In eerste instantie stellen we vast dat de mate waarin men aangeeft stress in het werk te ervaren, toegenomen is sinds 2010: daar waar in 2010 nog 1 op 4 respondenten (27,7%) aangaf meestal of altijd stress te ervaren, steeg dit aandeel tot 1 op 3 (33,2%) in 2015 (figuur 2). Figuur 2. In welke mate ervaart u stress in uw werk? nooit zelden soms meestal altijd 0 10 20 30 40 50 2015 2010 De algemene gezondheid en de slaapkwaliteit (als indicator van mentale gezondheid) van werknemers is verslechterd in 2015 t.o.v. 2010. Daarnaast is er een toename van de werknemers die rapporteren dat werk een (negatieve) impact heeft op hun gezondheid. Aan de positieve kant zien we een beperkte verbetering van het psychologisch welzijn van de werknemers in 2015. 2 We zien geen significante verandering wat de gerapporteerde fysieke gezondheid betreft. Voor jobtevredenheid, absenteïsme en presenteïsme zien we geen duidelijke verandering. Mensen voelen zich vaker zeker over hun job maar de arbeidsmarktzekerheid (de zekerheid dat men elders op de arbeidsmarkt werk zou vinden na ontslag) is wel gedaald. De mate waarin men zich in staat voelt om te werken tot 60 jaar ( Denkt u dat u uw huidige job of een gelijkaardige job nog zult kunnen uitoefenen als u 60 jaar bent? ) is wel toegenomen in 2015 t.o.v. 2010. Daar waar in 2010 55% hierop positief antwoordde, steeg dit percentage in 2015 tot 63%. We gingen na of er een verband was tussen de jobkenmerken/jobkwaliteit en welbevinden en gezondheid van medewerkers. Daartoe vergeleken we de jobtypes aan de hand van enkele indicatoren voor welbevinden en gezondheid, om te zien of deze jobtypes samenhangen met specifieke gevolgen voor werknemers op vlak van welzijn en gezondheid. Zo vinden we indicaties voor een beter welbevinden en betere gezondheid bij werknemers in de meer gunstige jobtypes. Jobtevredenheid en de mate waarin men zich in staat voelt om te werken tot 60 jaar, liggen aanzienlijk hoger in de meer gunstige jobtypes. Ook de gezondheid van deze werknemers is beter dan die van hun collega s in minder gunstige jobtypes. Daarnaast zien we ook meer negatieve invloed van het werk op de gezondheid bij werknemers in jobtypes 2 De indicator voor psychologisch welzijn vat 5 vragen samen die deel uit maken van de WHO-5 well-being-index - een indicator voor subjectief psychologisch welzijn (Topp, Ostergaard, Sondergaard & Bech, 2015). Voor elk van de 5 items moet de respondent aangeven hoe vaak hij of zij zich zo gevoeld heeft in de voorbije twee weken (altijd, meestal, meer dan de helft van de tijd, minder dan de helft van de tijd, soms, helemaal niet): Ik voelde me vrolijk en in opperbeste stemming. ; Ik voelde me rustig en ont spannen. ; Ik voelde me actief en doelbewust. ; Ik voelde me fris en uitgerust wanneer ik wakker werd. ; en Mijn dagelijkse leven was gevuld met dingen die me interesseren. Een hogere score op deze indicator wijst op een beter psychologisch welzijn. 4 PERSMEDEDELING
met een slechtere jobkwaliteit en rapporteert deze groep vaker absenteïsme. Er zijn wel weinig verschillen tussen de jobtypes wat betreft arbeidsmarktzekerheid en jobzekerheid. Het goede nieuws is dan ook dat de aanwezigheid op de Belgische arbeidsmarkt van de minder gunstige jobtypes afneemt sinds 2010. 1.3 Conclusie In vergelijking met 2010 kunnen we stellen dat er indicaties zijn dat de kwaliteit van de jobs in België er eerder op vooruit gegaan is, zeker wat bepaalde jobkenmerken betreft. Anderzijds zien we wel dat dit niet onmiddellijk leidt tot een algemene verbetering van het stressniveau of de gezondheid van de respondenten. Integendeel, we stellen een verslechtering vast als het gaat over stress, algemene gezondheid en de slaapkwaliteit en we zien dat werknemers vaker een negatieve impact van het werk op hun gezondheid rapporteren. We zien wel een lichte verbetering wat psychologisch welzijn betreft. Op zoek naar verklaringen kunnen we veronderstellen dat, naast andere factoren, het huidige, meer onzekere maatschappelijke klimaat mogelijk mee een rol speelt; de jobkwaliteit gaat er enigszins op vooruit maar mensen ervaren een toenemende druk om hun job te behouden en hun inkomen te vrijwaren. Zo zien we ook dat de arbeidsmarktzekerheid gedaald is; mensen zijn er t.o.v. 5 jaar geleden minder van overtuigd dat ze makkelijk elders werk zouden vinden moesten ze hun job verliezen. Op de langere termijn (1995-2015) zien we dat jobs uitdagender ( competenter ) worden, maar tegelijk ook minder haalbaar, hoewel de werktijd niet is vermeerderd. Veiligheid blijft op een stabiel niveau, en typisch onveilige beroepen nemen een kleiner aandeel in de jobstructuur in. Dit alles wijst erop dat de uitdagingen op vlak van jobkwaliteit vandaag in de sociaalmaatschappelijke sfeer en de werkorganisatie komen te liggen. Wat kunnen de overheid en het bedrijfsleven doen? Investeren in jobkwaliteit op organisatieniveau, met niet alleen aandacht voor de arbeidsvoorwaarden en omstandigheden, maar ook voor de arbeidsinhoud, arbeidsorganisatie en arbeidsverhoudingen, blijft van groot belang om er voor te zorgen dat mensen langer aan de slag willen en kunnen blijven in werkbare jobs. PERSMEDEDELING 5
1.4 Cijfers Figuur 3. Jobkenmerken in 2010 en 2015. Scores op 100. De heldere groene lijn geeft een significante toename aan van 2010 naar 2015, de heldere rode lijn een significante afname. De vage lijnen geven een minder significante evolutie weer, de grijze lijnen geven een niet-significante evolutie weer. Bron: EWCS 2010 en 2015 (eigen bewerkingen HIVA) Figuur 4. Welzijn, welbevinden en de gezondheid in 2010 en 2015: scores op100 De heldere groene lijn geeft een significante toename aan van 2010 naar 2015, de heldere rode lijn een significante afname. De vage lijnen geven een minder significante evolutie weer, de grijze lijnen geven een niet-significante evolutie weer. Bron: EWCS 2010 en 2015 (eigen bewerkingen HIVA) 6 PERSMEDEDELING