CO 2 Reductieplan

Historie Versie Datum Auteur Omschrijving 0.1 18-05-2015 Frits Wuts Draft versie 0.2 23-06-2015 Frits Wuts Eerste voorzet m.b.t. audit 1.0 07-07-2015 Frits Wuts Update n.a.v. audit door SGS en overleg met MT van ICT 1.1 11-05-2016 Frits Wuts Aanpassingen moeten nog plaatsvinden m.b.t. lijst van nieuwe maatregelen 2016-2020 1.2 30-05-2016 Frits Wuts Update m.b.t. draft maatregelenlijst 1.3 13-7-2016 Frits Wuts Update m.b.t. reductie voorstel LuTz Consulting 2.0 08-09-2016 Frits Wuts Goedgekeurd door MT Ref Titel Auteur Omschrijving 1 Energieactieplan 1 sept Maxim Luttmer Lijst met reductiemaatregelen 2016-2020 2 EED ICT Automatisering NL Maxim Luttmer EED voor bevoegd gezag 3 Aanscherping normemissies wagenpark" LuTz consulting 2016 Maxim Luttmer Trend bepaling van norm emissies 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 2

Samenvatting reductiedoelstellingen Nr Type Uitvoering door.. 2015 Eenheid Reductie doelstellingen t.o.v. referentiejaar 2015 2016 2017 2018 2019 Reductie % t.o.v. 2015 1 Gebouwen 2 Gebouwen 2a Bij verandering van een ICT kantoor moet het energielabel van het nieuwe kantoor beter zijn dan het huidige. 3 Gebouwen 3a Klimaat installaties controleren ICT kantoor Barendrecht gedaan in 2014 4 Gebouwen 4a 5 Gebouwen Gedragsverandering d.m.v. reguliere controle electraverbruik per werkplek. M eting van verbruik per m2 vloeroppervlak 83 kwh/m2 80 78 77 75 10,0% 6 Gebouwen 7 Vervoer 7a 7b 8 Vervoer Sinds april 2016 is deze nieuwe leaseregeling van kracht volgens ANWB Opstarten van een Pilot m.b.t. een aantal full Electric Cars 106 gram CO2/km 102 97 95 <95 10,0% 0 aantal 5 10 17 30 6,0% 8a Invoering van OV business cards op basis van totaal aantal gereden km's in een jaar in aantal km's gereden 21.000.000 km's /fte met OV 210.000 210.000 210.000 500.000 2,5% met OV. 9 Vervoer 9a Campagne zuinig rijgedrag waarbij naar werkelijk aantal gr/km wordt gekeken 156 gr/km 152 147 144 136 13,0% Scope 1 en scope 2 invulling in CO2 management applicatie 5,19 ton/fte 5,0 4,8 4,6 4,5 13,0% Meer detail informatie bij paragraaf 3.9 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 3

Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 4 1 Inleiding... 5 2 Energie-audit... 6 2.1 Inleiding... 6 2.2 Gebouwen en installaties... 6 2.2.1 Eindhoven... 6 2.2.2 Barendrecht... 6 2.2.3 Deventer... 6 2.2.4 Gorinchem... 6 2.2.5 Overige gebouwen... 6 2.2.6 Energieverbruik, actueel... 6 2.3 Energiebalans voor 2015... 7 2.4 Energie audit volgen richtlijn RvO.nl (EED/EEP)... 7 3 Historische ontwikkeling... 8 3.1 Historische ontwikkeling vanaf basisjaar 2011... 8 3.2 Trend in CO2 reductie per fte... 8 3.3 Trend in Elektriciteitsverbruik per m 2... 8 3.4 Trend in Elektriciteitsverbruik per fte... 9 3.5 Trend in Gasverbruik per m 2... 10 3.6 Trend in Gasverbruik per fte... 10 3.7 Trend in gr/km leaseauto s Athlon (werkelijk en norm)... 10 3.8 Lopende maatregelen uit voorgaande periode (basisjaar tot 2015)... 11 3.9 Geplande nieuwe maatregelen en doelstelling tot 2020... 12 3.10 Toelichting per doelstelling... 14 3.10.1 Geïnstalleerd vermogen binnenverlichting beperken... 14 3.10.2 Eigen opwekking met behulp van zonnepanelen... 14 3.10.3 Registratie en monitoring energieverbruik... 14 3.10.4 Stapsgewijs aanscherping norm emissie auto s... 14 3.10.5 Terugdringen autogebruik... 14 3.10.6 Campagnes... 14 4 Doelstelling per scope.... 15 5 Analyse productiefactoren onzekerheidsanalyse ambitieniveau... 16 6 Autorisatie... 17 Appendix A Verzamel lijst met maatregelen vanaf 2011 tot 2016... 18 Appendix B Berekening in CO2-reductie voor kantoor Eindhoven... 20 Appendix C Lowcardiet 2016... 21 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 4

1 Inleiding ICT Automatisering Nederland B.V. (ICT) biedt hoogwaardige technologische oplossingen op het gebied van informatie en communicatietechnologie in diverse functionele toepassingsgebieden als Automotive, Transport & Logistics, Machine & Systems, Automotiev & Mobility, Water & Infrastructure, Industrial Automation, Energy en Healthcare. ICT Automatisering Nederland B.V valt onder de ICT Group verder te noemen ICT. De oplossingen die ICT haar klanten biedt liggen op het terrein van detachering van ervaren en hoogopgeleide werknemers, realiseren van systeemoplossingen op projectbasis en het bieden van services voor het in stand houden van ICT-systemen. ICT Groep HR Director CFO Management Assistant PR and Communication Manager Marketing Communication Advisor Unit High Technology ICT Automatisering Nederland b.v. Improve Intraffic 50 % belang LogicNets Inc 20 % belang Unit Transport & Logistics RDS IT Support Strypes BG Unit Automotive & Mobility BMA Raster Unit Water & Infrastructue Unit Food, Chemie &Pharma Unit Healthcare Unit Industrial Automation Unit Machine & Systems Unit Energy Figuur 1: De organisatie van ICT Automatisering Nederland B.V. ICT wil minimaal niveau vier van de CO2 prestatieladder behouden. Het beleid hierop heeft alleen betrekking op de afbakening zoals beschreven in een apart daarvoor opgesteld Boundary-assessment document (groene deel). Omdat er in de organisatie geen wijziging is opgetreden is het huidige Boundary document nog geldig. In dit rapport worden de stappen weergegeven die gevolgd zijn om tot een nieuwe set van maatregelen/projecten te komen. 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 5

2 Energie-audit 2.1 Inleiding ICT is actief op 7 locaties in Nederland en heeft daarbij nog een huurhuis in Son en Breugel en Veldhoven wat voor medewerkers ter beschikking staat. De omschrijving met aantal m 2 vloeroppervlak per kantoor en aantal medewerkers per kantoor staat hieronder aangegeven. Tabel 1 Overzicht van de gebouwen van ICT Gebouwen FTE Oppervlakte (m2) Bouwjaar Kantoor Barendrecht 60,0 2.144 2001 Kantoor Deventer 70,0 2.206 2004 Kantoor Eindhoven 58,0 1.299 2014 Kantoor Gorinchem 26,0 625 2007 Kantoor Bergen op Zoom 20,0 560 2002 Kantoor Maastricht 6,0 201 2000 Kantoor Groningen 16,0 345 2010 Huurhuis Son en Breugel - - - Huurhuis Veldhoven - - - Totaal 256 7380 Mobiel kantoor (locatie klant) 405 Onderstaande paragrafen gaan in op de gebouwen die met ingang van 2016 anders zijn. 2.2 Gebouwen en installaties 2.2.1 Eindhoven ICT huurt op de Prof. Dr. Dorgelolaan een verdieping van een bedrijf verzamel-pand met een oppervlakte van 1299 m 2. Het gebouw heeft het keurmerk A+. De verwarming is op basis van WKO. Totaaloppervlakte gebouw is 10.000 m 2. Met ingang van 1 mei 2016 is daar een verdieping bijgekomen (3 e ) waardoor het totale oppervalk uitkomt op het dubbele van 1299 = 2598 m 2. Omdat deze verdieping buiten de Boundary van ICT valt blijft het oppervlak 1.299 m 2. 2.2.2 Barendrecht Er heeft geen verandering plaatsgevonden t.o.v. 2015. Het gebouw heeft het keurmerk B1,12. In de loop van 2017 zal dit kantoor intern gerenoveerd gaan worden. 2.2.3 Deventer Er heeft geen verandering plaatsgevonden t.o.v. 2015. Het gebouw heeft het keurmerk G2,01 2.2.4 Gorinchem Er heeft geen verandering plaatsgevonden t.o.v. 2015. Energielabel onbekend. 2.2.5 Overige gebouwen Naast de hierboven beschreven gebouwen huurt ICT nog kantoren op vier andere locaties in Nederland. Hier werken minder medewerkers (<26 fte per locatie) dan in de drie hoofdvestigingen. 2.2.6 Energieverbruik, actueel Onderstaande tabel toont het totale gebruik van warmte, elektriciteit en brandstoffen voor het jaar 2015. 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 6

Bijgaande grafiek laat de verdeling zien over deze energiedragers uitgedrukt in GJ/a. Brandstoffen ten behoeve van mobiliteit (Benzine, Diesel en LPG) hebben met 83,0 % de grootste bijdrage in het totaal, gevolgd door elektriciteit met 11,6 % en WKO-warmte met 2,4 %. Tabel 2 De energiebalans van ICT over 2011 en 2015 Totalen energie Verbruik 2011 Verbruik 2015 Eenheid Energiegebruik (GJ/a) 2011 Energiegebruik (GJ/a) 2015 Energieverbruik (GJ/a) 2015 Aardgas 78.140 39.052 Nm3 2.474 1.236 2,83% Elektriciteit 846.734 563.740 kwh 7.635 5.083 11,64% Geo Warmte 525 1.609 GJ 350 1.073 2,46% Benzine 454.186 419.813 Liter 16.791 15.520 35,53% Diesel 486.768 606.011 Liter 14.977 18.646 42,68% LPG 243.095 10.626 Liter 5.926 259 0,59% Prive auto 142.442 754.686 km 353 1.869 4,28% Totaal 48.506 43.687 100% Vliegverkeer is hierbij buiten beschouwing gehouden omdat dit incidentele vluchten zijn. 2.3 Energiebalans voor 2015 In onderstaande energiebalans worden de verbruikers van de energiedragers apart behandeld. Onderstaande taartdiagram laat nogmaals de verdeling zien voor het jaar 2015 en 2011 op basis van GJ/a. ENERGIEVERBRUIK (GJ/A) 2015 ENERGIEGEBRUIK (GJ/A) 2011 Prive LPGauto 1% 4% Aardgas 3% Elektriciteit 12% Geo Warmte 2% LPG 12% Prive auto 1% Aardgas 5% Elektriciteit 16% Geo Warmte 1% Diesel 43% Benzine 35% Diesel 31% Benzine 34% 2.4 Energie audit volgen richtlijn RvO.nl (EED/EEP) Omdat de ICT-organisatie bestaat uit diverse vestigingen in Nederland zal er een ondernemingsraport worden opgesteld voor de EED. De energie audit is uitgevoerd door een externe partij en wel LuTzconsulting. Afstemming met betrekking tot deze energie audit zal plaatsvinden met het kernteam EED en wel met het OD Zuid-Holland Zuid. Zie hiervoor Excel sheet met maatregelen ref [1] en EED ICT Automatisering NL ref [2] De EU D die met het bevoegd gezag zal worden afgestemd zal deel uit maken van dit verslag. Volgens de beschikking van 15 juli 2016 voor het verplicht opstellen van een energie-audit kan gesteld worden dat het in bezit hebben van een Certificaat niveau 4 hieraan voldoet. Hiermee zijn de CO2 reductiemaatregelen in dit document voldoende bewijslast richting het bevoegde gezag. 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 7

CO2 emissie in ton 3 Historische ontwikkeling 3.1 Historische ontwikkeling vanaf basisjaar 2011 4.500,00 Scope 1, 2 4.000,00 3.500,00 3.000,00 2.500,00 2.000,00 1.500,00 1.000,00 500,00 0,00 2011 2012 2013 2014 2015 Scope 2 - Indirect 705,56 727,19 661,82 364,55 336,57 Scope 1 - Direct 3.278,72 3.086,07 3.052,67 3.365,53 3.085,84 3.2 Trend in CO 2 reductie per fte Zoals uit de footprint van 2015 blijkt leveren de voertuigbrandstoffen (Benzine, Diesel en LPG) de grootste bijdrage aan de totale scope 1 en 2 emissies over de afgelopen jaren. Een beperking in deze brandstoffen is dus een logische vervolgstap in het reduceren van de totale CO2-emissie na 2015. Als we kijken naar de CO2-emissie reductie per fte dan zien we de volgende trend. Jaar 2011 2012 2013 2014 2015 CO2/fte (ton) 6,31 6,15 6,05 5,86 5,26 Als gevolg van een toename in het aantal fte s de komende jaren (1000 professionals is de verwachting) zal de CO2-emissie verder gaan afnemen met daarbij horende aanpassingen in mobiliteit. 3.3 Trend in Elektriciteitsverbruik per m 2 Jaar 2011 2012 2013 1 2014 2 2015 Electra (kwh/m 2) 101,8 79,1 63,5 89,4 82,4 Het aantal kwh per m 2 geeft een indicatie m.b.t. het elektriciteitsverbruik per werkplek. Als we kijken naar het gemiddelde van kantoorgebouwen (tussen 57 en 110 kwh/m 2 ) 3 dan zien we dat we daar toch redelijk tussen zitten op jaarbasis. (84 kwh /m 2 voor een gemiddelde werkplek.) Door een toename in duurzame apparatuur zal ook hier de CO2-emissie mogelijk nog gaan afnemen de komende jaren. Kantoor Maastricht springt er hierbij uit omdat dit gebouw ook door elektriciteit verwarmd wordt. 1 Als gevolg van verhuizing van kantoor Gorinchem. 2 Als gevolg van halvering van kantoor Eindhoven met gelijkblijvende energieverbruikers. 3 http://www.milieubarometer.nl/kantoor Milieubarometer met gegevens over kantoren van 2014. 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 8

Trend in Elektriciteitsverbruik per m2 in kwh (ICT kantoren) 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 2011 2012 2013 2014 2015 Maastricht 182,35 165,46 165,46 165,47 165,47 Groningen 54,7 54,7 69,1 86,08 96,14 Gorinchem (Kleine Landtong) 149,7 140,67 0 0 0 Gorinchem (Avelingen West) 0 0 77,58 76,69 82,46 Eindhoven (Son en Breugel) 198,65 44,86 35,59 35,72 0 Eindhoven (Prof. Dr. Dorgelolaan) 0 0 0 0 43,16 Deventer 70,3 59,89 46,41 88,77 65,67 Bergen op Zoom 80,19 77,82 78,96 75,26 82,29 Barendrecht 117,22 115,49 115,92 127,96 129,44 3.4 Trend in Elektriciteitsverbruik per fte Het aantal kwh per fte neemt flink af als gevolg van energiezuinige apparatuur (zuinige monitoren en meer gebruik van laptops op de kantoren) en efficiëntere gebruik van diverse servers van ICT. 30000 Trend in Elektriciteitsverbruik per fte in kwh (ICT kantoren) 25000 20000 15000 10000 5000 0 2011 2012 2013 2014 2015 Maastricht 6108,67 5543 5543 5543,33 5543,33 Groningen 1179,38 1179,38 1490,06 1856,06 2073 Gorinchem (Kleine Landtong) 7392,92 6348,35 0 0 0 Gorinchem (Avelingen West) 0 0 1864,81 1843,58 1982,19 Eindhoven (Son en Breugel) 3445,64 778,04 848,73 685,02 0 Eindhoven (Prof. Dr. Dorgelolaan) 0 0 0 0 1019,31 Deventer 4524,68 3854,65 3413,96 2797,66 2069,49 Bergen op Zoom 2245,2 2178,9 2210,8 2107,15 2304,05 Barendrecht 3347,76 3298,48 3310,54 3045,35 3080,73 Als we kijken naar het elektriciteitsverbruik van een gemiddeld kantoor (tussen 1.200 4.400 kwh) dan zitten we daar redelijk binnen. Kantoor Maastricht heeft een hogere waarde omdat de verwarming daar ook elektrisch is. 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 9

3.5 Trend in Gasverbruik per m 2 Trend in gasverbruik in m3 per m2 (ICT kantoren) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2011 2012 2013 2014 2015 Groningen 9,34 9,34 10,06 6,46 10,81 Gorinchem (Kleine Landtong) 33,91 17,35 0 0 0 Gorinchem (Avelingen West) 0 0 15,04 15,04 15,04 Eindhoven (Son en Breugel) 18,18 14,32 5,53 4,29 0 Deventer 5,83 5,64 3,88 4,56 5,23 Bergen op Zoom 23,22 6,74 19,23 11,35 19,38 Als we kijken naar het gemiddelde van kantoorgebouwen (tussen 1,4 en 4,8 M 3 /m 2 ) dan zien we dat onze kantoren daar gemiddeld boven zitten op jaarbasis. Een grote fluctuatie zie je bij ons kantoor in Bergen op Zoom. 3.6 Trend in Gasverbruik per fte Trend in gasverbruik in m3 per fte (ICT kantoren 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2011 2012 2013 2014 2015 Groningen 201,38 201,38 217 139,31 233 Gorinchem (Kleine Landtong) 1.674,62 782,85 0 0 0 Gorinchem (Avelingen West) 0 0 361,46 361,46 361,46 Eindhoven (Son en Breugel) 315,35 248,44 131,88 82,22 0 Eindhoven (Prof. Dr. Dorgelolaan) 0 0 0 0 0 Deventer 375 363,03 285,23 143,67 164,9 Bergen op Zoom 650,1 188,6 538,4 317,85 542,55 Als we kijken naar het gemiddelde gasverbruik per fte van onze kantoorgebouwen (tussen 133 en 578 M 3 /fte) dan zien we dat onze kantoren daar redelijk tussen zitten op jaarbasis. Een tweetal kantoren hebben verwarming met WKO. De aanname hierin is dat de omrekening naar elektriciteit op basis is van groene stroom. Daarmee zou de CO2-emissie voor WKO-warmte gelijk aan 0 zijn. Omdat we op basis van GJ de afrekening krijgen gaan we uit van de conversiefactor van Geothermie 25,05 kg/gj. 3.7 Trend in gr/km leaseauto s Athlon (werkelijk en norm) Als we kijken naar de trend in werkelijke CO2-emissie in gr/km van de leaseauto s en de norm in gr/km van Athlon leaseauto s dan zien we de volgende trend. De verwachting is dat door invoering van een maximum aan CO2-emissie in gr/km door de nieuwe leaseregeling deze afnemende trend voor de werkelijk CO2-emissie in gr/km ook zal afnemen. De doelstelling is om in 2020 op een gemiddelde CO2-emissie van 95 gr/km (norm) 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 10

201301 201302 201303 201304 201305 201306 201307 201308 201309 201310 201311 201312 201401 201402 201403 201404 201405 201406 201407 201408 201409 201410 201411 201412 201501 201502 201503 201504 201505 201506 201507 201508 201509 201510 201511 201512 201601 201602 201603 201604 201605 201606 uit te komen door deze nieuwe auto leaseregeling. De overgang naar deze nieuwe leaseregeling per 1 april 2016 kan mogelijk een korte negatieve invloed hebben op deze trend. Average: werkelijke en norm in CO2 in gr/km (Athlon) per jaar 200 182 180 173 150 161 145 139 131 122 100 113 103 50 0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Gemiddelde norm CO2 (gr/km) Gemiddelde Werkelijk CO2 (gr/km) Average: werkelijke en norm in CO2 in gr/km (per maand) 200 150 184 184 183 182 181 181 181 180 179 177 176 175 179 179 178 178 177 174 173 171 170 168 165 165 162 161 161 168 167 166 162 160 159 158 154 151 158 156 155 152 152 152 127 126 124 124 123 123 123 121 120 120 119 118 117 116 116 116 115 113 112 111 110 110 108 108 107 106 106 106 105 105 103 102 102 99 97 96 95 95 94 93 93 92 100 50 0 Gem. Norm CO2 gr/km Gem. Werkelijk CO2 gr/km Wat uit deze laatste trendgrafiek blijkt is dat de gemiddelde norm van de leaseauto s in kwartaal 2 van 2016 al rond de 92 gr/km ligt. 3.8 Lopende maatregelen uit voorgaande periode (basisjaar tot 2015) Op basis van de uitgevoerde energie-audits zijn er nog lopende en nieuwe reductiemaatregelen geïdentificeerd en beoordeeld. Voor alle maatregelen is een inschatting gemaakt van de te verwachten CO2- emissie reductie in het energieverbruik (en kosten). ICT heeft op basis hiervan een reductieplan opgesteld, dat geldig is voor de jaren 2016-2020. In de volgende paragrafen wordt een samenvatting gegeven van de projecten en de te verwachten resultaten. De projecten die een marginale CO2-reductie opleveren, of gestopt zijn, zijn verder uit de lijst met reductie maatregelen gehaald. Verder ook die maatregelen die reeds zijn doorgevoerd en in de afgelopen planperiode de verwachte reductie reeds hebben opgeleverd De volgende nog doorlopende maatregelen voor de komende periode: # Maatregel Startdatum Streefdatum Beleid Doelstelling 2020 1 Alleen mogen leasen van A en 2012 2017 Afgerond. Nieuwe leaseregeling per 1-4- nvt B-labels auto s 2016. 2 Stimuleren van gedragsverandering via 9-2014 Geschat 3 % per jaar CO 2 emissiereductie is niet e-driver loopt nog door. Beperkt en aflopend aantal aanmeldingen. (<50%). Zie nieuwe doelstellingen campagnes en communicatie. behaalt in 2015 Onderzoek doen naar een andere oplossing. 3 Energiezuinige leaseauto s. 2015 2016 Nu 25-tal zuinige auto s voor Young Professionals 15 ton reductie per jaar 4 Server park ICT in de cloud 2014 2014 Eerste onderzoek is gedaan. Voorlopig nvt on hold gezet. 5 Aanwezigheid en daglicht detectie 2014 2015 Bij alle nieuwe kantoren hiermee rekening houden. Eindhoven m.i.v. 2015 Zie nieuwe doelstellingen 6 Niet gereden km s 2012 - Gebruik maken van Skype of gebruik maken van centrale afspreekpunten, carpoolen, thuiswerken etc. 7 Mobiliteitsverklaring 2014 - Status mobiel volgens handboek HR voor medewerkers die een leaseauto wel of niet nodig hebben. 8 Klimaatregeling kantoor Barendrecht 2014 Reeds afgerond in 2015. Onderzoek en bijstelling klimaatregeling kantoor Barendrecht en andere kantoren elke 4 jaar. Dit loopt nog door. Zie ook nieuwe doelstellingen. Dit loopt nog door. Zie nieuwe doelstellingen. Zie nieuwe doelstellingen 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 11

3.9 Geplande nieuwe maatregelen en doelstelling tot 2020 ICT heeft zichzelf ten doel gesteld de komende 4 jaar een totale CO2-emissiereductie te realiseren van 12%. Onderstaande tabel laat de subdoelstellingen zien over de gehele planperiode op basis van 2015. Hierin wordt een onderscheid gemaakt tussen een doelstelling voor gebouwen en voor mobiliteit. Nr. Type Naam Uitvoeringsperiode Totale energiebesparing (GJ)/jaar Energiebesparing (GJ)/jaar in 2016 Energiebesparing (GJ)/jaar in 2017 Energiebesparing (GJ)/jaar in 2018 Energiebesparing (GJ)/jaar in 2019 Totale CO2- emissie reductie (ton)/jaar CO2- emissie reductie (ton)/jaar in 2016 CO2- emissie reductie (ton)/jaar in 2017 CO2- emissie reductie (ton)/jaar in 2018 CO2- emissie reductie (ton)/jaar in 2019 1 Gebouwen 2 Gebouwen Geinstalleerd vermogen binnenverlichting beperken - conventionele verlichting Geinstalleerd vermogen binnenverlichting beperken - HF TL naar LED 2016-2019 57 14 29 43 57 0 0 0 0 0 2016-2019 69 17 35 52 69 0 0 0 0 0 3 Gebouwen Onderzoek en optimaliseer regelingen klimaatinstallaties 2016-2017 231 58 115 173 231 6 1 3 4 6 4 Gebouwen Stimuleren gedragsverandering via een doorlopende campagne en communicatie 2016-2019 63 16 31 47 63 1 0 0 1 1 5 Gebouwen Eigen opwekking hernieuwbare elektriciteit (minimaal 10%) 2017 504 126 252 378 504 0 0 0 0 0 6 Gebouwen Registratie en monitoring energieverbruik 2016 197 49 98 148 197 3 1 2 2 3 7 Vervoer Stapsgwijze aanscherping norm-emissie auto's 2016-2019 3.538 885 1.769 2.654 3.538 313 78 156 235 313 8 Vervoer Terugdringen autogebruik 2016-2019 884 221 442 663 884 78 19 39 58 78 9 Vervoer Campagne en activiteiten t.b.v. stimuleren zuinig rijden (alle kentekens) 2016-2019 442 111 221 332 442 39 10 20 29 39 Totaal 5.985 1.496 2.992 4.489 5.985 439 110 220 329 439 Doelstellingen kwantitatief Doelstelling gebouwen 1.120 280 560 840 1.120 10 2 5 7 10 Doelstelling vervoer 4.864 1.216 2.432 3.648 4.864 429 107 215 322 429 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 12

Totale doelstelling 5.985 1.496 2.992 4.489 5.985 439 110 220 329 439 Primaire energieverbruik&co2 emissies Totale primaire energieverbruik & totale CO2-emissies gebouwen 7.302 7.302 7.302 7.302 7.302 133 133 133 133 133 Totale primaire energieverbruik & CO2-emissies vervoer 36.282 36.282 36.282 36.282 36.282 3.382 3.382 3.382 3.382 3.382 Totale energieverbruik & CO2 43.584 43.584 43.584 43.584 43.584 3.515 3.515 3.515 3.515 3.515 Doelstellingen relatief Doelstelling gebouwen Doelstelling vervoer Totale doelstelling t.o.v. het primaire energieverbruik/co2-emissies van gebouwen t.o.v. het primaire energieverbruik/co2-emissies van vervoer t.o.v. het totale primaire energieverbruik/co2-emissies - gebouwen en vervoer 15% 4% 8% 12% 15% 7% 2% 4% 5% 7% 13% 3% 7% 10% 13% 13% 3% 6% 10% 13% 14% 3% 7% 10% 14% 12% 3% 6% 9% 12% Deze waarden worden gebruikt om een ordegrootte te schetsen en globaal de doelstelling te kunnen monitoren. Het actief monitoren, in het k ader van het energiemanagementprogramma, vindt voornamelijk plaats aan de hand van individuele (sub) doelstellingen per project. Totale kwantitatieve CO2-doelstelling over de jaren Relatieve CO2-doelstelling voor vervoer per jaar Relatieve CO2-doelstelling voor gebouwen per jaar 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 CO2-emissie reductie (ton)/jaar in 2016 CO2-emissie reductie (ton)/jaar in 2017 CO2-emissie reductie (ton)/jaar in 2018 CO2-emissie reductie (ton)/jaar in 2019 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% CO2-emissie reductie (ton)/jaar in 2016 CO2-emissie reductie (ton)/jaar in 2017 CO2-emissie reductie (ton)/jaar in 2018 CO2-emissie reductie (ton)/jaar in 2019 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% CO2-emissie reductie (ton)/jaar in 2016 CO2-emissie reductie (ton)/jaar in 2017 CO2-emissie reductie (ton)/jaar in 2018 CO2-emissie reductie (ton)/jaar in 2019 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 13

3.10 Toelichting per doelstelling Hieronder zijn een aantal maatregelen benoemd met een eventuele toelichting per doelstelling: 3.10.1 Geïnstalleerd vermogen binnenverlichting beperken Met de verhuurder van pand Barendrecht is overeenstemming bereikt m.b.t. een nieuwe inrichting van dit kantoor. Dit kantoor zal in de loop van 2017 worden gerenoveerd en zal qua TL-verlichting voorzien worden van TL5 lampen met daarbij hetzelfde aantal TL-lampen. 3.10.2 Eigen opwekking met behulp van zonnepanelen Een onderzoek zal worden opgestart om de mogelijkheid te onderzoek voor een aantal PV-panelen op de kantoren van ICT. Piekvermogen van een zonnepaneel: 255 W Vuistregel gemiddeld vermogen: 255 * 0,85 = 216,7 Wh/paneel 1000 volle zonuren per jaar (Nederland) geeft dus een gemiddelde opwekking van 216,7 kw/jaar/paneel Overleg hierover zal met de verhuurder gaan plaatsvinden. 3.10.3 Registratie en monitoring energieverbruik Door het (laten) installeren van smart meters voor elektriciteitsverbruik kan het verbruik per 2 maanden ( Besluit factuur en verbruiks- en indicatief kostenoverzicht energie van de Overheid) bijgehouden worden wat beter inzicht (kan) geven in veranderend energie gebruik en daarmee een betere controle op de facturering mogelijk maakt. Meterstanden zijn op dit moment moeilijk te verkrijgen omdat ICT geen eigenaar is van de diverse kantoorpanden waardoor we afhankelijk zijn van gegevens van de diverse verhuurders. 3.10.4 Stapsgewijs aanscherping norm emissie auto s De ANWB brengt halfjaarlijks een lijst uit van op dat moment de meest zuinige auto s. Uit deze lijst kiest ICT de volgende categorieën: - top 10 Diesel Groot (voor rest van 2016) - gemiddelde CO2-emissie van x gr/km (2015 norm is 102 gr/km CO2) - auto keuze is max +/- 10% in gr/km (2015 keuze is max 109 gr/km CO 2) - top 10 Benzine Groot (voor rest van 2016) - gemiddelde CO2-emissie van y gr/km (2015 norm is 117 gr/km CO2) - auto keuze is max +/- 10% in gr/km (2015 keuze is max 128 gr/km CO 2) Per halfjaar wordt deze lijst door de ANWB opnieuw opgesteld en past ICT zijn leasevoorwaarden daaraan aan. Verder zullen er een aantal pilots gestart gaan worden om ervaring op te doen met een ICT-Athlon mobiliteitsregeling. 3.10.5 Terugdringen autogebruik Door middel van onderstaande campagnes proberen we het autogebruik zover mogelijk terug te dringen. 3.10.6 Campagnes Diverse campagnes worden georganiseerd om een gedragsverandering van de medewerkers binnen ICT in gang te zetten. Onderhandelingen met de OR lopen inmiddels. Denk hierbij aan: De zuinigste km s zijn de niet gemaakte km s, Mogelijkheid tot het leasen van een elektrische auto, Stimulering van openbaar vervoer door verstrekken van ov-business cards aan eenieder, Terugkoppeling m.b.t. rijgedrag van medewerkers door middel van km/liter registratie, Lease fiets, Budget voor eigen auto, Bonus-malussysteem. Start van diverse acties op basis van pilots m.b.t. bovenstaande punten met ingang van september/oktober 2016 o Eerste pilot start met maximaal een 5-tal elektrische auto s in september 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 14

4 Doelstelling. Op basis van de negen gedefinieerde maatregelen is de volgende tabel opgesteld met daarin de verwachte doelstellingen voor de periode 2016 2019. Een aantal doelstellingen waren al in gang gezet. Nr Type Uitvoering door.. 2015 Eenheid Reductie doelstellingen t.o.v. referentiejaar 2015 2016 2017 2018 2019 Reductie % t.o.v. 2015 1 Gebouwen 2 Gebouwen 2a Bij verandering van een ICT kantoor moet het energielabel van het nieuwe kantoor beter zijn dan het huidige. 3 Gebouwen 3a Klimaat installaties controleren ICT kantoor Barendrecht gedaan in 2014 4 Gebouwen 4a 5 Gebouwen Gedragsverandering d.m.v. reguliere controle electraverbruik per werkplek. M eting van verbruik per m2 vloeroppervlak 83 kwh/m2 80 78 77 75 10,0% 6 Gebouwen 7 Vervoer 7a 7b 8 Vervoer Sinds april 2016 is deze nieuwe leaseregeling van kracht volgens ANWB Opstarten van een Pilot m.b.t. een aantal full Electric Cars 106 gram CO2/km 102 97 95 <95 10,0% 0 aantal 5 10 17 30 6,0% 8a Invoering van OV business cards op basis van totaal aantal gereden km's in een jaar in aantal km's gereden 21.000.000 km's /fte met OV 210.000 210.000 210.000 500.000 2,5% met OV. 9 Vervoer 9a Campagne zuinig rijgedrag waarbij naar werkelijk aantal gr/km wordt gekeken 156 gr/km 152 147 144 136 13,0% Scope 1 en scope 2 invulling in CO2 management applicatie 5,19 ton/fte 5,0 4,8 4,6 4,5 13,0% Uit bovenstaande tabel en uit Energieplan 8 september is af te leiden dat de positie van ICT Automatisering NL bv zich bevindt op het niveau dicht tegen Koploper aan. 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 15

5 Analyse productiefactoren onzekerheidsanalyse ambitieniveau Bij de bepaling van de reductiedoelstelling is uitgedaan van de huidige situatie. Het is evident dat de totale uitstoot door de tijd zal fluctueren. De algemene term invloed factoren refereert aan een verzameling van factoren die van invloed zijn op de totale CO2-emissie. De gecombineerde grootte en beïnvloedbaarheid van deze factoren geeft een indicatie van de onzekerheid op de reductiedoelstelling zoals deze in het vorige hoofdstuk is gepresenteerd. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de voor ICT voornaamste invloed factoren op de totale CO2-emissie. Invloed factoren Omschrijving Verwacht effect van invloed factor planperiode Totale activiteit van ICT Aanbestedingen Aantal buitenlandse zakenreizen als gevolg van buitenlandse klanten en/of vestigingen. Lopende CO2-reductie maatregelen m.b.t. leaseauto s. Nieuwe CO2-reductie maatregelen m.b.t. leaseauto s. Als het totaal aan aantal fte s zal toenemen dan zal bij gelijkblijvende invloed factoren de specifieke emissie per fte waarschijnlijk gelijk blijven. De markt vraagt steeds meer naar SustainAble organisaties. Opstap naar niveau 5 van de CO2 Prestatieladder en Gold medal bij Ecovadis.is in onderzoek Vliegreizen veroorzaken CO2-emissie Brandstofverbruik leaseauto s Aanpak met een voorstel zal samen met EY opgesteld gaan worden. Meeting is hierover op 19-6-2015 gehouden. Vervolg meeting op 11-8- 2015. Lowcardiet wedstrijd in april 2016. Insteek is naar gemiddelde norm van minder dan 95 gr/km in 2020. ICT wil groeien. Het effect op de totale emissie is waarschijnlijk evenredig met de groei van het aantal fte s Meer projecten waarbij CO2- emissie en daarmee reductie een rol speelt Afhankelijk van het incidenteel aantal zakelijke reizen als gevolg van o.a. vliegreizen naar b.v. Bulgarije en de US. Aantal km s en type auto hebben invloed op de CO2- emissie. Alle maatregelen welke het aantal gereden km s (en daarmee de CO2-emissie) kan terugdringen zal effect hebben. Dit geld ook voor de keuzebeperking in het type auto (lage gr/km) Elektriciteit Groene stroom voor alle kantoren. Door het aanschaffen van GvO kunnen we de CO2-emissie beperken. Elektriciteit Elektriciteit Elektriciteit Onderzoek naar installatie van PVpanelen. Energiezuinige monitoren, PC s en laptops. Onderzoek na ledverlichting voor de kantoren. Installatie van PV-panelen. Met versie 3.0 van het handboek is de CO2-emissie hierin zelfs 0. Vermindering aan aantal kwh. Rekening hiermee houden bij het inkoopbeleid. Vermindering aan aantal kwh Beheersbaarheid van invloed factor door ICT ICT heeft dit deels in eigen hand maar ook deels afhankelijk van externe ontwikkelingen. Denk hierbij b.v. aan meer flexibele inzet (meer reis km s) Beperkt Beperkt. Wel meenemen in mogelijke aanbiedingen naar klanten. Groot. Groot. Beperkt gezien het aantal werkplekken met PC s en monitoren voor interne projecten. Beperkt, afhankelijk van verhuurder. Sturing op aantal kwh i.p.v. CO2. Beperkt omdat Electra verbruik voor een groot deel bepaald wordt door het aantal interne projecten op kantoor. Sturing op aantal kwh i.p.v. CO2. Beperkt doordat ICT de panden huurt. 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 16

6 Autorisatie Autorisatie ICT Automatisering: paraaf datum Frits Wuts CSR Manager..-5-2016 Carla Stuifzand Marketing Communication Director..-5-2016 Roy Jansen COO..-5-2016 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 17

Automotive and Mobility Water and Infra structure Transport and Logistics Healthcare Energy Food, Chemicals and Pfarma High Technology Manufactory ICT Nederland B.V. Opdrachtgevers Maximale CO2 Reductie over planperiode tot 2020 Rapportage Intern en Extern (verantwoordelijke) Appendix A Verzamel lijst met maatregelen vanaf 2011 tot 2016 Versie 3.3 Goedgekeurd door MT op dd-mm-2016 24-04-2016 Volgnummer/ingangsdatu m # Statu s 2016 Handhaving level 4 van de ladder Maatregelen, projecten volgens het CO2 reductieplan die in 2014 een reductie van 12 % moet opleveren = 467 Ton CO2 emissie. Items met een jaartal zijn nieuwe reductie maatregelen. Units Opmerkingen In 2020 moet dit een reductie opleveren van yy % = xx Ton 15/2014 16/2014 17/2014 18/2014 100% Aanpassen leaseregeling alleen A en B label + zaken m.b.t. e-driver X Ingevoerd. Leasecontract van de laatste niet A en B labels loopt af. Besparingen m.b.t. e- Driver 90 Ton tot 2015 2xper jaar Frits Wuts (HRM) 24/2014 50% Vergroening gebouwen door extra faciliteiten X Kantoor Groningen gestopt, Barendrecht loopt nog. Hiervoor is een scan uitgevoerd door beheerder. Om hold.? Frits Wuts (Marcella) 21/2014 50% Onderzoek serverpark in de cloud X Er is een onderzoek hiervoor gestart. Op dit moment on hold. Beperkt Eddy Schutten. 22/2014 0% Groen gas X Mogelijk in loop van 2014 ook groen gas. Nog onbekend wanneer dit opgevoerd mag worden. Imco Bronswijk 25/2015 100% Renault Clio Young Professionals X Voor young Professionals Renault Clio's 8 Ton per jaar Jiska van Herpen 2/2015 24/2015 100% Groene stroom alle kantoren X Certificaten (GVO) voor de andere kantoren op basis van 315.000 kwh. 140 Ton per jaar Imco Bronswijk 31/2015 50% Mobiliteitsmaatregelen samen met EY en Urgenda X Workshop en Lowcardiet wedstrijd in april 10% per fte in 2020 HRM 32/2015 100% Peugeot 208 Young Professionals X Voor young Professionals Peugeot 208 8 Ton per jaar Jiska van Herpen Upstream Scope 3 zaken waarin we invloed kunnen uitoefenen 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 18

U1/2014 90% Transport X Water coolers op leidingwater i.p.v. containers die aangevoerd moeten worden Reductie in CO2-emissie tijdens transport. Barendrecht staat nog in de planning. Marginaal Marcella U2/2014 100% Transport X Post wordt opgehaald door fietskoeriers. Reductie in CO2- emissie tijdens transport Marginaal Marcella U3/2014 100% Papier, productiekosten X Bookboon elektronische boeken. Reductie in CO2-emissie tijdens productie van boeken. Marginaal HRM U4/2014 100% Grondstoffen X Inkoop van duurzaam meubilair. Kantoor Eindhoven. Marginaal Marcella U5/2015 100% Grondstoffen X Inkoop van duurzaam meubilair andere kantoren Marginaal Marcella U6/2015 100% Grondstoffen Vervanging en hergebruik van bureaustoelen Marginaal Marcella Downstream Uit scope 3 ketenanalyses D0/2012 0% X Diverse duurzaamheidsprojecten. Zie hiervoor de ketenanalyses Unit managers D1/2015 100% Transport X X X X X X X X Intern transport door eigen medewerkers die toevallig tussen kantoren rijden Marginaal Allen De volgnummers met een jaartal zijn maatregelen/projecten welke reeds zijn opgestart in dat jaartal. Het volgnummer zelf is een oplopend nummer vanaf de nummering bij start in 2011. 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 19

Appendix B Berekening in CO2-reductie voor kantoor Eindhoven Door de verhuizing van kantoor Eindhoven (gasverwarming) naar een pand me t WKO zal hierdoor een CO2- emissie reductie kunnen ontstaan met een verschuiving van scope 1 naar scope 2. Gas kantoor Science Park (954 m 2 ) = 4.111 m 3 komt overeen met 7,5 ton CO2 (Referentie 2014) WKO Prof Dr Dorgelolaan (1295 m 2 ) = 716 GJ komt overeen met 17,9 ton CO2 Berekening: Totale oppervlakte pand Prof Dr Dorgelolaan is 10.726 m 2 waarvan ICT een verdieping huurt met oppervlak van 1295 m 2. GJ warmte verbruik 2015 hele pand is 4.117 GJ GJ koude verbruik 2015 hele pand is 1.817 GJ Totaal verbruik is 5.934 GJ Geschat verbruik op basis van m 2 voor verdieping van ICT is daarmee 5.934 X (1.295/10.726) = 716 GJ. 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 20

Appendix C Lowcardiet 2016 Resultaat van de Lowcardiet wedstrijd in het voorjaar van 2016. Deze wedstrijd heeft ertoe bijgedragen dat we verder zijn gaan denken m.b.t. alternatieve vervoersmogelijkheden. ICT stond als tweede genoteerd als organisatie met de hoogste financiële besparing van 25%. 2012 ICT - Alle rechten voorbehouden - WWW.ICT.NL pagina 21