GAMEVERSLAVING Erno Mijland is zelfstandig trainer en adviseur op gebied van jongeren en mediagebruik. Herm Kisjes heeft een zelfstandige praktijk voor mensen met verslaving en werkt daarnaast voor SolutionS. Alle jongeren spelen wel eens games. Het verzorgen van koeien bij FarmVille, schieten in een team met Call of Duty of een kort spelletje Tetris ter ontspanning. Steeds meer Sociaal Psychiatrisch Verpleegkundigen krijgen te maken met cliënten die games spelen. Een aantal van hen gamet te veel. In dit artikel doen we een uiteenzetting wat gameverslaving is, de mogelijke oorzaken achter gameverslaving en welke behandeling er mogelijk is. Inleiding De populariteit van gamen is de afgelopen jaren zeer sterk toegenomen. In Europa door mensen tussen de 16 tot 49 jaar die meer tijd aan gamen besteden dan aan televisie kijken (Nielsen Games, 2008). Ook in Nederland zie je deze toename. In 2008 speelden circa 9,3 miljoen mensen wel eens een game (TNO/NewsZoo, 2009). 78,9% van de Nederlandse jongeren in de eerste vier klassen van het voortgezet onderwijs spelen een of meerdere malen per week een game. Jongens spelen vaker en langer dan meisjes. Bij online games spelen jongens gemiddeld 12,2 uur en meisjes 5,1 uur per week (Van Rooij et al, 2008). Zowel vrouwen als mannen spelen games maar er is een verschil in de wijze van spelen. Vrouwen spelen liever alleen en online games. Ze spelen met name browser games (korte spelletjes), kaart- en bordspellen en puzzelspellen. Mannen spelen liever samen of tegen anderen waarbij shooters, browser games, kaart- en bordspellen en racespellen gespeeld worden. De genres die jongere gamers spelen variëren meer. Naast browser games en kaart- en bordspellen zijn shooters, simulatiespellen, race- en sportspellen populair. Iets minder dan de helft (43,8%) van de gamers speelt vooral online games, de andere helft (56,2%) speelt meer offline games. Online gamers, en dan voornamelijk spelers van Massive Multiplayer Online Role Playing Games (MMORPG's), besteden significant meer tijd aan gamen dan de offline gamers (Haagsma, 2008). Veel jongeren spelen voor hun plezier naast hun opleiding, werk of andere activiteiten. Wanneer speel je nou een game voor je plezier en wanneer wordt het een gameverslaving? 1 Wat is gameverslaving? Verslaving is een begrip dat in de media en de volksmond snel wordt gebruikt in relatie tot gamen. Maar veel gamen is niet hetzelfde als gameverslaafd zijn. De wetenschappelijke en professionele wereld kent een vrij exacte definitie voor bekende verslavingen (drugs, gokken, alcohol). Voor 'gameverslaving' is zo'n definitie er niet. Deze is wel in ontwikkeling. Cijfers & onderzoek Het IVO, wetenschappelijk bureau voor onderzoek, expertise en advies op het gebied van leefwijzen, verslaving, hanteert het begrip 'compulsief gamen' voor wat in de volksmond gameverslaving wordt genoemd. Er wordt vanuit onderzoek van het IVO een schatting gemaakt dat 1,5% van Nederlandse jongeren tussen 13-16 compulsief online games speelt. (Rooij, 2011). SP December 2011 7
De plek die het gamen inneemt in het dagelijks leven kan nogal verschillen. Er zijn jongeren die af en toe een spelletje spelen op momenten dat ze echt niets anders kunnen bedenken om te gaan doen, maar ook jongeren voor wie gamen alles is en die dag en nacht bezig zijn met hun gamecomputer. We geven eerst een overzicht van de vier typen gamers die we onderscheiden om meer zicht te krijgen op de verschillen. Vier stadia van de intensiteit bij gamen Experimenteel gamen Recreatief gamen Overmatig gamen Gameverslaving (Kisjes & Mijland, 2011) Games worden spelenderwijs uitgeprobeerd. Na verloop van tijd verliest de persoon de belangstelling. Er wordt een periode minder of niet gespeeld. Een nieuwe game kan de belangstelling opnieuw aanwakkeren. Games worden met regelmaat gespeeld met als belangrijkste doel: ontspannen. Games worden soms wat langer gespeeld om er beter in te worden. Gamen is niet de enige activiteit. De jongere besteedt tijd aan de dagelijkse verantwoordelijkheden. Disbalans tussen gamen en andere activiteiten met als gevolg een aantal problemen. Ernstige problemen waarbij kenmerken zijn van afhankelijkheid volgens DSM-IV of hoge score op Compulsive Internet Use Scale (Meerkerk et all, 2007). Er is geen officiële diagnose van gameverslaving binnen de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders IV (DSM-IV-TR). Vooralsnog wordt vanuit wetenschappelijk onderzoek in Nederland uitgegaan van de begrippen 'game afhankelijkheid' en 'compulsief gamen'. Jeroen Lemmens van de Universiteit van Amsterdam spreekt in zijn proefschrift wel over gameverslaving: 'Gameverslaving is een aanhoudende en progressieve overmatige betrokkenheid met computer- of videogames die niet kan worden gecontroleerd ondanks geassocieerd sociale en/of emotionele problemen. (Lemmens, 2010) Blowen en gamen Tijdens mijn verslaving voelde ik weinig, want ik ging helemaal op in het spel. Ik was volledig apathisch en kon me daardoor volledig focussen op de game. Toen ik nog werkte, had ik taken en verantwoordelijkheden. In die periode was er echter niemand die me erop wees dat ik wat moest gaan doen. Het was ook een tijd waarin ik veel blowde. De buitenwereld bestaat met blowen niet meer en het geeft je een rustig en vertrouwd gevoel. Soms gebruikte ik speed om niet in slaap te vallen. Ik deed dat met andere gamers. Uiteindelijk werd het een soort ritueel: blowen tijdens het gamen en aan het eind van de avond speed. Blowen zorgt er ook voor dat je sterker in het spel verdwijnt. Je wordt als het ware naar binnen gezogen in het spel en hebt ook minder last van de adrenaline, omdat je je meer ontspannen voelt. De scheidslijn tussen spel en realiteit wordt vager, omdat blowen je bewustzijn verlaagt. Als je niet blowt bij het gamen zul je eerder denken aan dingen die je nog moet doen. Maar als je blowt heb je niet meer in de gaten dat je achter een computer zit. Je bent dan bijna die priester. Mijn priester voelde heel sterk als iets van mezelf, mijn eigen, unieke creatie. Ik kreeg er eigenlijk pas last van toen ik er stil bij ging staan. 8 SP December 2011
Ik besefte toen dat de combinatie van gamen en blowen gevaarlijk kon zijn en dat ik alleen nog maar bezig was met gamen, blowen, naar bed gaan en gamen, blowen naar bed gaan. (Martijn, 32 jaar) 2.1 Game afhankelijkheid In tegenstelling tot verdovende middelen als alcohol of cannabis, treedt er bij gamen veel minder lichamelijke afhankelijkheid op. Griffiths & Hunt (1998) hebben voor het aspect psychische afhankelijkheid een vertaalslag gemaakt van de in DSM-IV-TR beschreven verslavingen naar gameverslaving. Kenmerken zijn dan de mate van beperkingen en de last die gamers ervaren. Er is volgens deze auteurs sprake van een afhankelijkheid als gamers aan de volgende criteria voldoen: a Aantrekkingskracht Games spelen een belangrijke activiteit in het leven van iemand. De games beheersen de gevoelens, gedachtes en activiteiten in het dagelijks leven. Ook wanneer een gamer niet speelt, is hij bezig met het spel of kijkt ernaar uit dit te gaan spelen. 'Toen ik gestopt was met school was het gamen erg leuk. Ik speelde in een goede guild en kende veel mensen. Buiten het spel had ik geen vrienden en ik sprak niemand. Nu ik hier zo over nadenk, is het eigenlijk een raar idee. In het spel maak ik heel snel contact en in het echt ben ik veel terughoudender. In het spel zet je een vervelend persoon op de lijst van spelers die je niet meer wilt spreken. In het echt kun je dat niet.' (Daan, 18 jaar) b Stemmingsbeïnvloeding Games zijn bedoeld als vorm van entertainment of educatie. Daarnaast hebben ze voor gamers de functie om zich beter te voelen. Games kunnen gebruikt worden om negatieve gevoelens tegen te gaan, zoals verdriet, somberheid, stress, verveling enzovoort. Een verslaafd persoon zal games vooral gebruiken om een negatieve stemming zoals verveling of stress tegen te gaan. 'We vonden een wederkerige relatie tussen eenzaamheid en gameverslaving. Welke aangeeft dat eenzaamheid zowel een oorzaak is als een gevolg van gameverslaving.' (Lemmens, 2010) ctolerantie De gamer heeft het in toenemende mate nodig om meer en/of nieuwe games te spelen om hetzelfde prettige gevoel of een bepaalde kick te krijgen. We noemen dit tolerantie. Je hebt meer uren nodig om hetzelfde gevoel te krijgen. d Ontwenning De gamer ervaart vervelende gevoelens als het spelen wordt gestopt. Het gaat om gevoelens als irritaties, stemmingswisselingen en chagrijnigheid. 'Na het stoppen werd ik somber en rusteloos Ik sliep nauwelijks en had last van mijn darmen doordat deze 'normaal eten en drinken' in plaats van cola en fastfood niet meer konden verdragen.' (Bas, 29 jaar) e Conflict De gamer krijgt conflicten met anderen in het sociale netwerk. Denk hierbij aan ouders, vrienden, leraren en collegae. SP December 2011 9
f Terugval De gamer heeft geprobeerd te minderen of te stoppen met gamen. Maar na een periode waarin dat lukt, valt de gamer toch weer terug in het oude gedrag. De zelf opgelegde grenzen worden daarbij overschreden. Noodgedwongen op vakantie Het aantal uren dat ik speelde liep nog verder op, naar circa achttien uur per dag. Ik heb dat nog een jaar volgehouden. Op de server stond ik ondertussen twaalfde op de ranglijst. Op dat moment boekte mijn ouders een vakantie. We zouden twee weken weggaan en het enige wat ik dacht was: hoe moet dat, twee weken zonder World of Warcraft? Met veel tegenzin ging ik met ze mee. Mijn computer kon ik niet meenemen. Mijn ouders wisten op dat moment nog niet dat ik zoveel gamede. Tijdens de vakantie greep ik elke gelegenheid aan om in een internetcafé de forums en ontwikkelingen in het spel te kunnen volgen. Nee, ik had niet echt last van afkickverschijnselen, misschien ook omdat ik veel alcohol dronk. Na twee weken vakantie was het eerste dat ik deed inloggen in het spel om mijn plek op de ranglijst te zien. Ik was tachtig plaatsen gedaald! Ik had weinig zin om weer zoveel te gaan spelen om mijn oude niveau te halen. (Martijn, 32 jaar) 2.2 Compulsief gamen Het IVO gebruikt het begrip compulsief gamen. Gamers zijn compulsieve spelers als ze minstens vier tot vijf dagen per week gamen en als ze een positieve score hebben op de zogenaamde Compulsive Internet Use Scale (Meerkerk en anderen, 2007). Bij compulsief gamen wordt onder andere nagegaan in welke mate mensen gedachtes hebben over het moment dat ze gaan gamen, welke klachten ze vertonen, of ze pogingen hebben gedaan te minderen met gamen, welke activiteiten ze niet meer doen en de relatie tussen gevoelens en de mate van gamen. 'Niek kan geen maat houden. Als wij er niets van zeggen, kan hij gemakkelijk acht uur achter de PC zitten, zonder te pauzeren, te eten of te drinken. Hij vergeet de wereld om zich heen volledig.' (Femke, moeder van Niek, 10 jaar) Door het herkennen en erkennen van klachten bij overmatig gamen of gameverslaving, kunnen gamers en begeleiders grotere problemen voorkomen of verminderen. Voor de groep gamers met ernstige problemen is het wenselijk hulp te zoeken bij een professionele organisatie, zoals een instelling voor verslavingszorg of een regionale GGZ. 3 Oorzaken gameverslaving De meeste gamers slagen erin op een gezonde en recreatieve manier met gamen bezig te zijn. Ze spelen hun games, maar onderhouden daarnaast contacten met anderen, zijn bezig met sport, studie, werk enzovoort. Problemen rond gamen kunnen ontstaan door verschillende factoren: a Eigenschappen van de persoon of de persoonlijkheid van het individu Onderzoekers (Lemmens 2010, Rooij, van, 2011) tonen een duidelijk verband aan tussen psychosociale problematiek en gameverslaving. Hierbij zijn vaker problemen met depressieve gevoelens, eenzaamheid, een negatief zelfbeeld en sociale angst. 'Vluchten' voor deze problemen in gamen is dan vaak het gevolg. b De leeftijd, en dan met name de fase van de puberteit waarin de jongere extra kwetsbaar is. 10 SP December 2011
c Kenmerken van games Games zijn gemaakt om te blijven spelen. Zo bieden ze 'levelling', met steeds een passende, plezierige uitdaging. Games zijn bovendien altijd binnen handbereik: je kunt ze 24 uur per dag overal spelen. Ze bieden laagdrempelig toegang tot sociale contacten en het spelen zelf is fysiek lang vol te houden. Multiplayer online games (spellen die je online en met en/of tegen anderen speelt) worden gezien als de games die het meest 'verslavend' werken, onder andere door de ermee gepaard gaande peer pressure en het feit dat de spellen vaak geen einde kennen. d De omgeving en de opvoeding ofwel de begeleiding van jonge mensen Problemen in het gezin of met de partner kunnen ervoor zorgen dat een jongere meer gaat gamen. Bij het onderzoeken van gedrag van een gamende jongere is het van belang de kip-of-ei-vraag te betrekken: waren er eerst problemen en is de betrokkene daarom gaan gamen of zijn de problemen ontstaan door het gamen? 4 Begeleiding en behandeling gameverslaving Behandeling Er is nog nauwelijks onderzoek gedaan naar de behandeling voor gameverslaving. In de praktijk wordt gewerkt met bekende behandelinterventies die ook worden toegepast bij andere verslavingen zoals cognitieve gedragstherapie, systeemtherapie en motiverende gespreksvoering. Belangrijk is dat diagnostiek gedaan wordt naar de onderliggende problematiek bij de gameverslaving. Vaak is er sprake van psychosociale problematiek, zoals de gevolgen van het in het verleden gepest zijn, depressie en autisme. Behandeling en begeleiding van de onderliggende problematiek is een voorwaarde voor behandeling van gameverslaving. Begeleiding Veel hulpverleners van nu zijn niet opgegroeid met games of speelden als kind games die onvergelijkbaar zijn met wat er nu op de markt is. Dat leidt ertoe dat ze vaak een negatief vertekend beeld hebben van wat er momenteel gespeeld wordt. Er is sprake van een flinke generatiekloof. Als er sprake is van mannelijke cliënten en vrouwelijke begeleiders komt daar de kloof nog bij van de houding ten opzichte van agressieve spellen, zoals de shooters (schietgames). Verschillen in houding ten opzichte van games bemoeilijken een open communicatie. Hulpverleners kunnen dat doorbreken door als eerste stap vanuit oprechte belangstelling zich te verdiepen in de motivaties van gamers. Waardoor vindt iemand het leuk om games te spelen, welke games speelt hij en met wie? Vanuit een open gesprek, ontstaat ook ruimte om het te hebben over welke de nadelen gamen heeft, de last die een gamer ervaart en de last van een partner, ouders of familie. Toolkit Gezond Gamen Afgelopen jaar hebben we de 'Toolkit Gezond Gamen' ontwikkeld. Doel van de Toolkit Gezond Gamen om in 6 weken tijd zelfstandig en/of met enige hulp van een ouder, begeleider het gamen een gezonde plek te geven in het dagelijkse leven waarbij een goede balans wordt bereikt tussen gamen als vrijetijdsbesteding en andere activiteiten en verantwoordelijkheden, zoals school, sociale contacten, sport, persoonlijke verzorging enzovoort. De Toolkit is bedoeld voor jongeren die problemen ervaren met teveel gamen en de intentie hebben naar dit probleem te kijken. De Toolkit Gezond Gamen bestaat uit een aantal activiteiten en oefeningen. Voor het uitvoeren ervan maakt een gamer een planning. SP December 2011 11
De oefeningen zorgen ervoor dat jongeren zich meer bewust raken van een probleem met gamen en een keuze gaan maken wat ze met dit probleem gaan doen. Indien er sprake is van gameverslaving zal langdurige begeleiding en behandeling noodzakelijk zijn. 5 Tot slot Door de toename van het aantal games, is het belangrijk dat hulpverleners meer oog krijgen voor cliënten die games spelen. Het beter herkennen en uitvragen van problemen met gamen kan grotere problemen voorkomen. Het kan daarbij helpend zijn om meer kennis op te doen over gamen en vaardigheden te ontwikkelen om erover in gesprek te gaan. Cliënten vaker vragen je uit te leggen welke games ze vaak spelen en wat ze er aantrekkelijk aan vinden is daarbij een eenvoudig begin. Literatuur American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. (fourth ed.) Washington DC. Griffiths, M., Hunt, N. (1998). Dependence on computer games by adolecents. Psychological Reports, 82, 475-480. Kisjes, H. & Mijland, E. (2009). It's all in the games Gamen is geweldig, gamen geeft problemen. Middelbeers: Innodoks. Kisjes, H. & Mijland. E (2011). Gamen en autisme. Middelbeers: Innodoks. Lemmens, J. (2010). Causes and Consequences of Pathological Gaming. Amsterdam: Amsterdam School of Communication Research Meerkerk, G., Eijnden, R.v.d.,Vermulst,A., Garretsen,H.F.L.(2007). The Compulsive Internet Use Scale(C.I.U.S.), some psychometric properties, Cyberpsychology&behavavior. Nielsen Games (2008). Videogamers in Europa. Een vergelijkende studie. Onderzoek in opdracht van Interactive Software Federation of Europe (ISFE), Brussel: ISFE. Rooij, van, A.J. (2011). Online Video Game Addiction. Exploring a new phenomenon [PhD Thesis]. Rotterdam, The Netherlands: Erasmus University Rotterdam. Retrieved. Rooij, van, A. J., Schoenmakers, T. M., Vermulst, A. A., Van Den Eijnden, R. J. J. M., & Van De Mheen, D. (2011). Online video game addiction: identification of addicted adolescent gamers. Addiction, 106(1), 205-212. De citaten van gamers komen uit interviews die de auteurs in de afgelopen jaren hebben gehouden in het kader van research voor hun boeken. Over de auteurs Erno Mijland is zelfstandig trainer en adviseur op het gebied van jongeren en mediagebruik. Erno publiceert daarnaast over dit thema in vakbladen, boeken en op verschillende websites. Herm Kisjes is werkzaam als SPV en MANP-GGZ in een zelfstandige praktijk voor mensen met verslavingsproblemen waaronder internet- en gameverslaving, hij is werkzaam voor SolutionS en geeft trainingen. Kisjes en Mijland werken samen in Beter Gamen. Beter Gamen houdt zich bezig met de mogelijkheden van games in onderwijs, zorg en opvoeding en met programma s voor gezond omgaan met gamen. De website geeft veel informatie over gamen en handige downloads voor cliënten en hulpverleners. Meer informatie: www.betergamen.nl. 12 SP December 2011