BOUWEN BOUWEN. Kantoorgebouwen herontdekken

BOUWEN metbaksteen BOUWEN nr 106 - driemaandelijks tijdschrift juli-augustus-september 2003 afgiftekantoor 8000 Brugge 1 2de afdeling 3/03 Kantoorgebouwen herontdekken

BOUWEN MET BAKSTEEN is het driemaandelijks tijdschrift van de Belgische Baksteenfederatie. Voor meer informatie, aarzel niet ons te contacteren. Abonnement: Catherine Bral Redactie: Laurie Dufourni Verantwoordelijke uitgever: Jozef Van Den Bossche http://www.baksteen.be e-mail: info@baksteen.be Adres: Visverkopersstraat 13 bus 22, 1000 Brussel tel. (02) 511 25 81 ~ fax (02) 513 26 40 Druk: INHOUD Kantoorgebouwen herontdekken.................................1 Kantoorgebouw te Namen Francis Haulot.....................2 Labo Van Waes te Brugge Architectenbureau Pol Salens.........4 Kantoorgebouw te Bierges Anne Catherine de Crayencour en Pierre Paul Lannoy........................................6 Kantoorgebouw «Le Clairvaux» te Louvain-la-Neuve Atelier d Architecture et d Urbanisme de Malèves en Atelier d Architecture J.H. Pigeolet.................................8 Zoeklicht op A33...........................................10 Binnenlandse architectuur....................................18 Woning te Melsele Joseph Vanderperren Buitenlandse architectuur.....................................20 Metselwerk en muzikaliteit Kopenhagen Techniek..................................................22 Baksteen... een ontmoeting tussen natuurelementen

BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 1 KANTOORGEBOUWEN Foto: Studio Claerhout HERONTDEKKEN De belangrijkheid te werken in een aangenaam kader is niet meer weg te denken. Door de werkplaats te verfraaien en te personaliseren wil iederen een praktische en comfortabele inrichting bekomen. Overigens is de eerste indruk heel belangrijk voor de bezoekers en de gebruikers van kantoorgebouwen. Inderdaad, door het volume, de keuze van de materialen en de toegankelijkheid kan men een modern beeld geven, vol van creativiteit, organisatie, open geest, strengheid daar de architectuur van een kantoorgebouw dikwijls aanwijzing geeft over de persoonlijkheid van de firma die het gebouw betrekt. Daarenboven, de aantrekkingskracht van een gebouw en de manier waarop men deze waarneemt kan de bezoeker vooraf in een zekere gemoedstoestand brengen. De architect moet zich proberen in te leven in het gebruik van het gebouw en zich de functie en de organisatie trachten in te beelden De volgende bladzijden tonen enkele realisaties in baksteen die kunnen inspelen op zekere verplichtingen van de organisatie: verschillende toegangen, polyvalente ruimtes, het samenwonen van verschillende firma s,

2 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Kantoorgebouw te Namen Francis Haulot Foto s: Serge Brison Met de ralisatie van dit kantoorgebouw werden twee gebouwen, die in aanpalende straten gelegen waren, gegroepeerd rond een patio die vanuit de twee gebouwen bereikbaar is, evenals de parkeergarage op twee ondergrondse niveaus. De gelijkaardige gevelstructuur van de gebouwen accentueert duidelijk dat beiden één geheel vormen. Eén van de gebouwen vormt een aparte entiteit met een eigen ingang, lift, Op het ogenblik van de conceptie van het hele project was nog niet geweten wie de uiteindelijke gebruiker zou worden vandaar dat de architect grote ruimten heeft voorzien die heel gemakkelijk konden worden aangepast. Volgens de stedenbouwkundige voorschriften diende de oude perceelsgewijze indeling zichtbaar te blijven. Om het verwantschap tussen beide gebouwen zichtbaar te maken werd, rekening houdend met de voorschriften, in de gevels enerzijds een identiek element verwerkt en werden anderzijds in één van de twee straten, bijkomend twee meer neutrale elementen opgenomen. Hiermee werd getracht een harmonieuze overgang naar de aanpalende gebouwen te realiseren. Omwille van de kleur van de baksteen zijn beide gebouwen duidelijk in de twee straten aanwezig. Er werden wel heel wat karakteristieke elementen uit het straatbeeld op een hedendaagse manier in de nieuwe gevels verwerkt zodat de homogeniteit behouden bleef. De architect heeft echter het eentonige alledaagse willen overstijgen en voor een opvallende kleur gekozen een geslaagde gok!

BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 3

4 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Labo Van Waes te Brugge Architectenbureau Pol Salens Foto s: Studio Claerhout Dit medisch laboratorium bevindt zich in een commerciële zone langsheen een van Brugge s drukke invalswegen. De lay-out van dit project is een architecturale vertaling van de interne werking van het bedrijf. Het is opgevat als twee redelijk gesloten entiteiten: een monolithisch bakstenen hoofdvolume dat de directiefuncties en vergaderfaciliteiten bevat en een achterliggend volume, bekleed met aluminium golfplaten, waar de eigenlijke laboratoria zich bevinden. Het gebouw wordt doorkliefd door een brede, open circulatie-as, die uitmondt in een patio waardoor beide volumes sterk van elkaar onderscheiden worden. Hier treffen we de administratie, die de centrale schakel vormt tussen directie en personeel, en het onthaal die de bezoeker tot in de core van het bedrijf brengt. Hier wordt hen een ongestoorde blik gegund op de activiteiten van zowel de directie als de laboranten; een vertaling van de open bedrijfsvisie. De patio doet bovendien het licht diep in het centrum van het gebouw doordringen.

BOUWEN MET BAKSTEEN 5 Naast een aantal kleinere, diepe gevelperforaties, is het bakstenen hoofdvolume ingesneden door een dubbelhoge opening, voorzien van een strakke waterpartij, waarmee de publieke ingang duidelijk geaccentueerd wordt. Enerzijds past dit project zich moeiteloos aan haar omgeving aan door zich ruimtelijk in te passen in het strenge patroon van anonieme bedrijfsgebouwen. Anderzijds onderscheidt dit kwalitatieve project zich duidelijk van haar industriële buren door haar interne ruimtelijkheid, de sterke vormentaal en bijzonder geslaagde expressieve materiaalkeuze.

6 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Kantoren te Bierges Anne-Catherine de Crayencour en Pierre Paul Lannoy Foto s: Serge Brison Aan de wens van het architectenbureau Lannoy de Crayencour en een vastgoegmaatschappij om hun kantoren in één gebouw onder te brengen werd met deze realisatie een passend antwoord gegeven. De vorm en omvang van het gebouw worden bepaald door de onregelmatige vorm van het terrein. Een rechthoekig basisvolume en een lagere aanbouw met een boogvormige zijgevel vormen samen een harmonieus en duidelijk geheel. Langs de boogvormige zijgevel bereikt men de parkeerruimte die achteraan het gebouw gelegen is. De zijgevel gaat over in een cylindervormig gedeelte dat gekenmerkt wordt door de ronde vensteropeningen. Deze cylinder raakt als het ware de boogvormige zijgevel. De afwerking van de muren bovenaan wordt geaccentueerd door een rij gele baksteen waardoor de overgang van metselwerk naar glaspartijen wordt verzacht. De afzonderlijke ingangen voor de verschillende maatschappijen die in dit gebouw hun intrek hebben genomen bevorderen de praktische organisatie en geven aan het geheel een maximum aan flexibiliteit. Het architectenbureau bevindt zich achteraan in het rechthoekig deel van het gebouw terwijl een vastgoedmaatschapij de overige ruimte in beslag heeft genomen. De mogelijkheid bestaat een deel van de kantoorruimte te verhuren. De compositie van dit geheel is de weerspiegeling van de idee om een ruimte te creëren rond het onthaal van de bezoekers.

8 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Kantoorgebouw Le Clairvaux te Louvain-la-Neuve Atelier d Architecture et d Urbanisme de Malèves en Atelier d Architecture J.H. Pigeolet Foto s: Serge Brison Joseph Polet Photo: Joseph Polet Het kantoorgebouw Le Clairvaux, gelegen langs een rijksweg, groepeert verschillende verenigingen die er voor gekozen hebben éénzelfde gebouw te betrekken om op die manier te kunnen genieten van de gemeenschappelijke diensten. Teneinde het samenleven van de verschillende bewoners te organiseren heeft het project rekening gehouden met de persoonlijke wensen van de bewoners. Bijgevolg zijn de gemeenschappelijke diensten hal, liften, vergaderzalen, bibliotheek, sanitair, technische ruimte ondergebracht in het centrale gedeelte terwijl de twee vleugels van het gebouw bezet worden door de verschillende kantoren. De architect heeft het project ingeplant langs de grens van het terrein. Het is alsof het gebouw zijn vleugels uitspreidt en een gevoel van openheid laat doorschemeren. Het gebouw is toegankelijk via een plein achteraan. Voor de creatie van de toegang van het gebouw is gebruik gemaakt van twee ver uit Photo: Joseph Polet

BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 9 Photo: Serge Brison Photo: Joseph Polet elkaar staande muren. Deze realisatie, die zich bevindt langs een drukke verkeersas, toont in het centrale gedeelte de waarde van de gevelbaksteen door het ontwerp als dubbele huid. Het materiaal lijkt uitgesneden te zijn om alleen maar plaats te laten voor een kanten metselwerk. Door de doordachte en geraffineerde schoonheid is het kantoorgebouw Le Clairvaux een mooi visitekaartje voor de verenigingen die het gebouw betrekken Photo: Serge Brison Photo: Joseph Polet Photo: Serge Brison

10 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 ZOEKLICHT OP A33 Haute Ecole Industrielle à Diepenbeek Michel Het is een tiental jaar Jaspers geleden & Partners dat de architecten Ludo Bekker en Johan Photos: Serge Brison Cokelaere zich associeerden en het Leuvense architectenbureau A33 oprichtten; A van Atelier en 33 omdat zij in eerste instantie elk hun bureau hadden op het nummer 33 van twee naburige straten. Niettegenstaande dat het begin van hun professionele loopbaan nogal verschillend was, Ludo Bekker was vooral actief in de sector van de sociale woningbouw, terwijl Johan Cokelaere zijn eerste ervaringen vooral opbouwde in de private sector (woningbouw, residenties, kantoren, ) heeft dat hen niet verhinderd om hun interesses en uitgangspunten te laten samenvloeien. Vandaag werken zij beiden, maatschappelijk geëngageerd en in eenzelfde passie voor architectuur en planning, aan de realisatie van en het zoeken naar aangepaste woon-, werken ontspanningsplekken voor de mens van de 21ste eeuw in de stad en op het platteland. Dit houdt de identificatie in van onze behoeften op het gebied van onze woon- en leefwijze: de uren zonneschijn, uitzicht, comfort, organisatie van de ruimte, tijdsorganisatie, de combinatie van onze diverse activiteiten, van de verbindingen, van de schikking van de publieke ruimten, van de mobiliteit, Hun activiteiten situeren zich met andere woorden vooral tussen het architecturale en het stedenbouwkundige, maar zijn toch zeer divers: van master- plannen voor stedelijke en landelijke sites tot hedendaagse aangepaste woningen, een boeiende verzameling die meer dan een kennismaking waard is. Recreatieve fietsroutes, landschapsparken, reconversie van oude waardevolle gebouwen en sites, ontwikkeling van nieuwe werken woonplekken in de stad en op het platteland, aanleg en heraanleg van straten en pleinen, maar ook grote en kleine, zowel sociale als private woningbouwprojecten, maken deel uit van hun activiteiten. Dikwijls betreffen het projecten zowel in de stad als op het platteland waarbij én aan de publieke ontmoetings - ruimte wordt vormgegeven én zijn gebouwde contouren worden gerealiseerd veelal met een menging van functies met als eerste doelstelling een maximale kwalitatieve beleving van de plek en een verantwoorde, aangepaste rela- De Zonnewijzer. A33 P. Deru D. Carnoy tie tussen de verschillende activiteiten van de mens: wonen, werken en ontspanning. Uitgangspunten zijn daarbij telkens de landschappelijke, historische of beeldbepalende kwaliteiten van een bestaand gebouw of van een bestaande site en zijn ontsluiting/toegankelijkheid. A33 engageert zich tot deelname aan of het opstarten van projecten van stedelijke vernieuwing, maar ook van landelijke herwaardering. Dergelijke realisaties vergen een stedenbouwkundig en architecturaal inzicht. Een groot deel van de medewerkers van A33 architecten is dan ook bijkomend gespecialiseerd in de ruimtelijke planning. Opvallend is echter het maatschappelijk engagement dat aan de basis ligt van hun architecturale creaties en initiatieven. Het gaat hier

BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 11 om een echt persoonlijke inzet en een specifieke opvatting omtrent de rol van de architect. Door eigen initiatieven en tussenkomsten trachten de architecten hun ideeën met betrekking tot recuperatie van waardevolle gebouwen en waardevolle sites, stedelijke vernieuwing, landelijke herwaardering, nieuwe woonvormen, aangepaste werkplekken, en andere thema s, te realiseren. Transformatie van waardevolle gebouwen en sites tot nieuwe werken woonplekken Zo stappen ze regelmatig met ideeën en haalbaarheidsstudies naar projectontwikkelaars en naar lokale overheden om reconversieprojecten voor oude gebouwen en oude sites voor te stellen die een vernieuwd beeld brengen of vernieuwing initiëren; uitgangspunt daarbij is doorgaans een financieel en organisatorisch bestudeerde inbreng van één of meestal meer nieuwe functies. Het project Silo-T illustreert goed hun wil en hun onophoudelijk streven om het beeld van verouderde stadskwartieren op te poetsen. Een oude graansilotoren werd getransformeerd tot een polyvalent kantoorgebouw met restaurant, kunstgalerij, dakparking, toegangsbrug,. Het atelier van A33 architecten neemt er één van de verdiepingen volledig in. En de hele buurt heeft hiervan voordeel ondervonden: de transformatie van de toren heeft er een ingrijpend proces van vernieuwing met kwaliteitsarchitectuur opgestart. van de fabrieken Remi wordt momenteel omgetoverd (einde werken eind 2003) tot een nieuw type werkplek met kantoren, bedrijven, restaurant, fitness en andere functies in een polyvalent gebouw rond een centraal park met kanaal en met de alombekende en beschermde silotoren van Remi als hoeksteen. Ook voor Salve Mater, een oude psychiatrische instelling in een uitgestrekt park langs de Molenbeekvallei te Bierbeek-Leuven die beschermd werd omwille van zijn historische en landschappelijke waarde, worden op eenzelfde manier plannen ontwikkeld om via een herstructurering van de ontsluitingen voor wagens en andere vervoersvormen, via transformatie en uitbreiding van gebouwen en met hulp van enkele nieuw toegevoegde gebouwen, nieuwe gebruikers aan te trekken en de site weliswaar onder gewijzigde vorm te bewaren voor de toekomst. Transformatie van waardevolle gebouwen en sites in het kader van sociale huisvesting Ook heel wat sociale woningen kregen vorm in deze herwaarderingsprojecten van A33 architecten. De renovatie van de bekende torengebouwen van architect Renaat Braem uit de jaren 60 in het Sint-Maartensdal te Leuven bijvoorbeeld is ook hun werk. Deze taak werd Foto s: Silo-T De nieuwe IT campus te Leuven-Wijgmaal, Campus Remi, is het resultaat van eenzelfde benadering; de oude site

12 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 hen ondermeer toegewezen, omdat zij binnen het oorspronkelijk volume en concept een oplossing vonden voor de noodzakelijke vluchttrappen en compartimenteringen. De tussenkomst van A33 behoudt en versterkt de kwaliteiten van het oorspronkelijke project, en verbetert wat moest verbeterd worden. De sociale woningen werden alsdusdanig aangepast aan de comfortseisen en de voorzieningen (keuken, badkamers, ) werden volledig vernieuwd. Bovendien werd het budget strikt gerespecteerd. De gevels van de gebouwen werden gerenoveerd door middel van gebakken tegels die op een aluminiumstructuur bevestigd werden. A33 architecten kan ondertussen reeds terugkijken op de renovatie van verschillende woonblokken en woontorens uit de jaren 60; dankzij hun ervaring worden nu ook de Silvertoptorens en hun omgeving aan de Kennedy-tunnel te Antwerpen voorbereid op een tweede leven. De realisatie van sociale woningen in het algemeen is een thema dat A33 architecten zeer nauw aan het hart ligt. School 4 School 4 Toren Sint-Maartensdal Het project dat een oude 19 e eeuwse school School 4 transformeerde tot sociale woningen blijft trouwens één van hun meest gekende projecten. Het gebouw dat getuigt van het verleden, herbergt vandaag kwaliteitsappartementen en ruime, heldere gemeenschappelijke ruimtes. De artiesten G. Rombouts en M. Droste hebben een bijdrage geleverd in de heropbouw door de creatie van een alternatief alfabet.

BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 13 Mobiliteit, publieke ruimte en multimodale knooppunten Een tweede actiepunt van A33 architecten (na de recuperatie van oude gebouwen en sites) betreft de herinrichting van straten en pleinen. Doelstelling is de herwaardering en herstructurering van oude vergeten, maar strategisch belangrijke stukjes publieke ruimte in functie van een betere mobiliteit en een grotere leefbaarheid. Mobiliteit is een thema dat werkelijk gaat exploderen in de loop van de komende jaren. Men hoort reeds veel praten over het onderwerp maar concrete initiatieven blijven voorlopig nog al te zeldzaam. De kwalitatieve organisatie en inrichting van multimodale verkeersknooppunten (plaatsen voor overstap tussen verschillende vervoersvormen zoals treinstations, busstations, randparkings, ) tot nieuwe of vernieuwde boeiende scharnierpunten van het openbaar leven biedt nochtans interessant perspectief. Bornem heeft de studie van een dergelijk multimodaal knooppunt aan A33 architecten toevertrouwd, de herinrichting van de stationsomgeving van Bornem tot groene inkomhal van zijn kern. Inzicht in de structuur en het leven van de kern van Bornem en zijn omgeving (wijken, Schelde, ) was essentieel. In eerste instantie heeft A33 dan ook in samenwerking met bureau Nero een masterplan opgesteld dat de kern van Bornem Stationsomgeving Bornem moet afbakenen, structureren, inrichten en voorbereiden voor de volgende eeuw. De onderlinge afstemming van alle verkeersstromen (auto s, voetgangers, fietsen, treinen en autobus) in het kader van de herinrichting van de stationsomgeving is een essentieel onderdeel daarvan. Het nieuwe stationsplein combineert op een vroeger braakliggend terrein naast het spoor en het perron onder een groen platanendak een grote randparking, bushaltes, een spoortunnel, opvallende overdekte fietsenstallingen, zit- en wachthoeken, een terras, infohoeken, een monument, Deze plek is het unieke resultaat van een unieke samenwerking tussen gemeente, NMBS en De Lijn, die bewijst dat samenwerken loont. Bornem Stationsomgeving

14 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Foto s: Station De Lijn Leuven. A33 M. de Solà Morales Ook de herinrichting van de stationsomgeving van Leuven en de realisatie van het busstation van De Lijn op dit plein (A33 in samenwerking met en in opdracht van M. de Sola) getuigt daarvan. Dit project omvat de implanting van het zenuwcentrum van het busverkeer van De Lijn voor de regio Leuven. Ook nieuwe publieke pleinen, een tunnel en een ondergrondse parking werden voorzien. In het nieuwe rode bakstenen gebouw werden de bureaus van De Lijn Vlaams Brabant met uitzicht op de perrons ondergebracht. Door de kwaliteit van de architectuur van het gebouw en de omringende pleinen, functioneert het werkelijk als een stedelijk kruispunt dat de verschillende

BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 15 De Zonnewijzer. A33 P. Deru D. Carnoy verkeersstromen organiseert en de ruimte structureert. Het gaat hier om een echt stedelijk project dat kaderde binnen een globale visie op de ontwikkeling van de gebieden langs de spoorweg (Projectteam, Prof. M. Smets) en de verdere ontwikkeling van het centrum van Leuven. gezondheidszorg en situeert zich konsekwent in het oude arbeiderskwartier te Leuven. Een rode baksteen moet het gebouw enerzijds verankeren in de buurt, maar moet anderzijds het gebouw als publieke ruimte onderscheiden in zijn omgeving. Een ander project betreft een Steinerschool, de Zonnewijzer te Wijgmaal- Leuven. Zij combineert een organische nieuwbouw naast de transformatie van een oud socio-cultureel centrum Foyer Remy in het groene hart van de kern Wijgmaal te Leuven. Klassen worden Andere voorzieningen en infrastructuur Ook andere voorzieningen vormen, vanwege hun aandeel en betekenis voor het publieke leven en beleven, een uitdaging voor A33 architecten. Eén van deze projecten is een wijkgezondsheidscentrum. Het omvat een multidisciplinaire praktijk van algemene geneeskunde, kinesitherapie, logopedie, die in wezen zijn geneeskundige benadering baseert op de preventie en de gezondheidspromotie. Dit centrum heeft als doel de specifieke problemen van de wijk te behandelen en maakt deel uit van een samenwerking binnen een netwerk van gezondheidszorgorganisaties. Het verdedigt een grote toegankelijkheid voor iedereen financieel en sociaal tot de Wijkgezondheidscentrum

16 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 geschikt in een spannende boog vanaf de oude Foyer tot bij een opvallend bakstenen hoekgebouw rond een centrale groene (speel)plek. Het project kwam tot stand in samenwerking met de architecten P. Deru en D. Carnoy gespecialiseerd in organische architectuur. Nieuwe aangepaste woon- en leefvormen Nieuwe concepten voor groepsbouw, zowel stedelijk als landelijk, krijgen heel wat aandacht bij A33 architecten. Verschillende projecten getuigen van een zoektocht naar goede oplossingen voor de gewenste ontwikkelingen die het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen vooropstelt. Kwalitatieve stedelijke verdichting werd nagestreefd op de rand van het Nieuwe Kwartier te Leuven via de aanleg van een nieuw Conscienceplein en bijhorende bebouwing (sociale huisvesting) met galerijbouw. Een ander voorbeeld betreft het Steenpoortcomplex te Leuven, waar A33 ar- Pakeshof Steenpoortcomplex chitecten het winnende project met een stapeling van twee lagen halfopenbebouwing voorstelde. Zoals bij vele wedstrijden blijft echter ook hier de realisatie achterwege. Ook in meer landelijke omgevingen zoekt A33 naar het juiste antwoord tussen verdichting in kernen en relatie met natuur en open ruimte. Een eerste experiment betrof Pakeshof te Bierbeek-Lovenjoel, waar op de rand van een uitgestrekt park kleinere priva- Wonewei te terreinen werden gecombineerd met kwalitatieve publieke ruimtes (woonerf, speelwei, parkeerhof). In dezelfde omgeving wordt momenteel nog een meer uitgesproken experiment voorbereid. Pilootproject Wonewei situeert zich tussen een kern, een vallei en een steenweg naar de stad; het omvat elf woningen, enkele appartementen en gemeenschappelijke ruimtes rondom een gemeenschappelijk park, de woonwei, waarop alle woningen betrokken zijn. Het is een hedendaagse vertaling van het begijnhofconcept; auto s blijven op de achtergrond of in de ondergrondse parking; de groene woonwei en een aanliggende dreef bezorgen het project ondanks zijn grote dichtheid een open en groen karakter dat perfect aansluit bij de naastliggende beekvallei.

BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 17 Individuele woningen De betrokkenheid in omgeving en beleving komt ook in de projecten voor individuele woningen van A33 architecten tot uiting. Elke plek heeft zijn specificiteiten die maximaal een plaats krijgen in het ontwerp. Voor de woning Lambrecht-Van Parys vertaalde dit zich in twee volumes van verschillend materiaal: een houten dakterras-volume dringt diep in het hoofdvolume van baksteen en glas en betrekt bewoner en bezoeker bij de lager gelegen vallei, de beboste heuvelrug aan de andere kant en de zonsbeweging tussen beiden. In de bevraging over de rol van de architectuur en de stedenbouw in de verbetering van onze leefomgeving hebben de medewerkers van het bureau A33 duidelijk hun voorkeurthema gevonden. Woning Lambrecht-Van Parys Woning Lambrecht-Van Parys

18 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 BINNENLANDSE ARCHITECTUUR Foto s: Studio Claerhout Photos: Serge Brison Woning te Melsele Joseph Vanderperren Deze woning, die zich situeert op een achterliggend terrein van een verkaveling, geniet van nabijgelegen weilanden. Eén van de gevels is doorschijnend, volledig opgebouwd uit glas en met zicht op het groen. De andere gevels blijven gesloten en creëren een mysterieuze sfeer rond deze woning. Aldus geven de weinig lichtdoorlatende gevels aanleiding tot een zeker minimalisme en kunnen deze gezien worden als een bescherming tegenover de buitenwereld. Het dagelijks leven in deze woning staat geheel in functie van deze groene omgeving. De architect heeft de binneninrichting ontworpen volgens het principe van de ruimte in de ruimte. Bovendien is de slaapkamer zo georganiseerd dat ze ook zicht heeft op het weidelandschap. Het eenvoudig volume, bestaande uit zwarte baksteen, laat zich vervoegen met een metalen traliewerk. Met deze truc beantwoordt het ontwerp aan de bouwvoorschriften en geeft zo ook diepte aan de tuinzijde van de woning.

BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 19 Een waterpartij verfraait het terras. De beweging van het water geeft een zekere kalmte in overeenstemming met het ruimtelijk uitzicht. Dit eenvoudig volume is een voorbeeld van een eigentijdse woning die zijn plaats gevonden heeft en zijn binneninrichting kan laten aanvaarden in een traditionele verkaveling. Het steenverband met inliggende voeg creëert een horizontaal ritme en verlengt zo het volume van het gebouw.

20 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 BUITENLANDSE ARCHITECTUUR Foto s: Dorte Krogh Photos: Serge Brison Metselwerk en muzikaliteit Kopenhagen Architecten RIA In een voorstad ten zuid-westen van Kopenhagen, Vigerslev, is de gemeentelijke muziekschool Lykkebo ingeplant langs een zeer drukke verkeersweg. Ze bleef jaren discreet verborgen in het stedelijke landschap en haar aanwezigheid viel nauwelijks op. Het ging om een eerder banale constructie zonder grote architecturale achtergrond. Sinds de school in 2001 van een nieuw voorgebouw werd voorzien, heeft ze als het ware een nieuwe huid. Sindsdien wordt de blik van de voorbijganger aangetrokken en raakt hij geïntrigeerd door een rode bakstenen muur die golft als een muzikale beweging en door een afdak dat ondersteund wordt door slanke zuilen. Achter deze muur werden de nieuwe lokalen van de muziekschool ondergebracht die voorzien werden om kinderen te laten experimenteren met akkoestiek. De architectuur van het gebouw is een vertaling in alle finesse van de taal van de muziek. De zuilen drukken de nauwkeurigheid van het ritme uit terwijl de golving van de muur de poezie en de geestdrift die muziek kan overbrengen, laat doorschemeren. De verticale ramen doen denken aan de halve, kwart en achtste noten die van de ene lijn op de andere springen op de notenbalk en die, achter elkaar gezet, de melodie vormen.

22 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 TECHNIEK Baksteen een ontmoeting tussen natuurelementen Tegenwoordig prijzen producenten van bouwmaterialen steeds vaker hun producten aan op basis van de milieukwaliteit. Europese normen en regelgeving hebben tot gevolg dat architecten reeds in de ontwerpfase aandacht moeten hebben voor het aspect leefmilieu, niet alleen wat betreft de eigenschappen van het product zelf maar ook betreffende het productieproces en de bijdrage tot een aangenaam en gezond leefklimaat in de toekomstige woning. Een sector als de baksteenindustrie ondergaat een permanente evolutie en is voortdurend op zoek naar milieu-gerelateerde verbeteringen. Tot dit domein behoren o.a. de besparingen op het gebruik van grondstoffen en energie, de vrijwaring van de wateren luchtkwaliteit, de preventie van (bouw)afval, Eén zekerheid is van alle tijden, namelijk het gezond leefklimaat in een bakstenen woning is duidelijk waarneembaar. Voorwaarden zijn uiteraard dat de uitvoering correct is gebeurd en het gebouw goed wordt onderhouden. Bovendien is het opvallend hoe goed een bakstenen gebouw zich integreert in gelijk welke stedenbouwkundige omgeving. Waaraan heeft baksteen dit te danken? Misschien omdat het product zelf bestaat uit aarde die de invloed van de natuurelementen heeft ondergaan aarde, lucht, water en vuur, het vuur dat elementair is in het bakproces. Natuurlijker kan niet een product dat het resultaat is van een ontmoeting tussen deze vier symbolische elementen! In sommige theoriëen heeft men het over het evenwicht tussen deze vier elementen die door de filosofen uit de antieke oudheid aanzien werden als de vier elementaire bestanddelen van ieder lichaam. Aan dergelijke beschouwingen willen we ons niet wagen maar we wensen toch de nauwe relatie tussen aarde, water, lucht en vuur bij het vervaardigen van baksteen onder de aandacht te brengen. Tevens wensen we te benadrukken dat gebakken aarde zich als bouwelement heel goed gedraagt ten opzichte van de andere elementen: lucht, water en vuur, gedurende de hele levensduur van een gebouw! Is het deze vaststelling die aanleiding geeft tot de creatie van een gevoel van stille kracht en van evenwicht die bakstenen gebouwen uitstralen we laten het aan uw eigen appreciatie over! Als men zich afvraagt waaruit een baksteen uit gebakken aarde eigenlijk bestaat, komt men tot de vaststelling dat dit product het resultaat is van een ontmoeting tussen de vier elementen namelijk aarde, lucht, water en vuur. Elk van deze elementen maakt een wezenlijk onderdeel uit van het fabricatieproces. In de loop der eeuwen is men erin geslaagd, ook al bleef het basisprincipe ongewijzigd, om de verschillende fasen in het productieproces te optimaliseren. De nauwe relaties tussen lucht, water, vuur en aarde worden steeds beter beheerst en permanent gecontroleerd met als doel een optimaal product en het behoud van een kwaliteitsvol leefmilieu. Deze wisselwerking tussen de natuurelementen eindigt niet wanneer de baksteen gebakken is Gedurende de hele levensduur van het gebouw zal het materiaal af te rekenen krijgen met de elementen. Door zijn intrinsieke eigenschappen heeft een baksteen het voordeel dat hij zich, ook in de meest extreme situaties goed gedraagt. Aarde en baksteen: van klei tot baksteen Klei is de basisgrondstof voor de pro-

BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 23 ducten uit gebakken aarde. In een ruimere betekenis verstaat men onder klei ook leem en leisteen die eveneens als grondstof worden aangewend. Klei ligt dus aan de oorsprong van het steenbakkersberoep. De kwaliteit van de kleilaag de korrelverdeling, de afwezigheid van onzuiverheden, de mineralogische samenstelling, het vochtgehalte,ì is van essentiëel belang voor het verdere productieproces en bepalend voor het eindproduct. De kleiontginning en de beschikbaarheid van de gepaste grondstof moet zekerheid kunnen bieden voor een fabricatie die loopt gedurende verschillende decennia. Deze exploitatie vergt een ontginningsplan dat deze zekerheid biedt en tevens voorziet in een eindafwerking en nabestemming van de kleigroeve, eens de ontginning is beëindigd. Hoe komt men nu van klei tot baksteen? Klei ondergaat verschillende bewerkingen om uiteindelijk te komen tot baksteen. De klei wordt voorbereid, gevormd, gedroogd en gebakken. Bij ieder van deze productiefasen spelen de vier elementen aarde, water, lucht en vuur een belangrijke rol. Aarde en water Baksteen en water Iedere kleisoort heeft een bepaald vochtgehalte. Naargelang het soort baksteen dat men als eindproduct wenst te bekomen, hetzij strengperssteen (als gevelsteen of als binnenmuursteen) of handvormgevelsteen zal de plasticiteit van de klei of met andere woorden het vochtgehalte van de klei, een rol spelen. Bij de vormgeving van het product is het vochtgehalte essentiëel. Voor de handvorm is klei nodig die plastischer is. Dit verklaart waarom klei of leem bestemd voor het maken van handvorm buiten kan worden opgeslagen. Dit vochtgehalte zal tijdens het drogen drastisch worden verlaagd. Zo zal een vochtgehalte van 20 à 35% teruggebracht worden tot enkele procenten. Een laatste aspect wat het beheer van het element water in het productieproces betreft is het water dat in een gesloten circuit wordt aangewend voor de reiniging van de vormbakken. Wat wordt de link tussen water en baksteen? We onderscheiden twee fasen, het vermetselen en de periode van in gebruikname. Tijdens het vermetselen van traditioneel metselwerk komt de baksteen in contact met water aangemaakt voor de mortel. Zeer belangrijk voor een kwalitatief metselwerk is een goed gedoseerde samenstelling van de mortel. Een te groot watergebruik of niet afgedekt metselwerk liggen waarschijnlijk aan de basis van bijvoorbeeld uitbloeiingen. Maar in dat geval komt de regen ons een handje toesteken en wast de uitbloeiingen die het metselwerk kunnen bevuilen, weg. Tijdens de levensduur van een gebouw moet men het gedrag tussen de baksteen en het regenwater bekijken. De voordelen van baksteen in dit domein zijn: de baksteen heeft de eigenschap het regenwater te absorberen en gemakkelijk weer af te geven, wat van baksteen natuurlijk een zeer goed bouwmateriaal maakt in ons regenklimaat. Zijn waterabsorptievermogen is van een orde van 10%. Vuilstrepen, veroorzaakt door stromend water, zullen overigens nooit op metselwerk te zien zijn. Water is eveneens in een permanente relatie met de aarde, wat betreft klei of gebakken klei. Aarde en lucht Baksteen en lucht Eénmaal ontgonnen, wordt de klei tijdens een bepaalde periode gestockeerd. Het is de bedoeling dat door contact met de lucht organische bestanddelen worden aangetast. In de droogkamer varieert de atmosfeer (waarvan een deel warme lucht afkomstig uit de oven) van een vochtige, met een niet te hoge temperatuur, naar een meer droge en warmere atmosfeer. Deze cyclus laat toe dat een groot deel van de vochtigheid de baksteen verlaat vòòr het bakproces, dit alles om het delicate krimpfenomeen te beheersen en om barsten, die het gevolg zijn van een te snelle droging, te voorkomen. Tijdens het bakken van de bakstenen is de atmosfeer die heerst in de oven een bepalende factor voor de kleur van de eindproducten. Zo zal bij een reducerende ovenatmosfeer (zonder toevoer van zuurstof), het ijzeroxide dat aanwezig is in de klei reduceren zodat een donkere blauwachtig gekleurde baksteen bekomen wordt.

24 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Wat de emissie naar de lucht betreft, is de baksteensector onderworpen aan strikte reglementering die beperkingen oplegt naar de uitstoot van polluenten in de atmosfeer. Wat is de link tussen de lucht en de baksteen? Baksteen is een materiaal dat zorgt voor een gezond en comfortabel binnenklimaat. Door zijn goede thermische eigenschappen voldoet het volledig aan de eisen inzake thermisch comfort. Wat is het gedrag van de baksteen ten opzichte van vuur? De baksteen behoort tot de klasse A 0, dat wil zeggen dat ze onbrandbaar is en onontvlambaar. De onderstaande tabel geeft een overzicht van de brandweerstand van muren in baksteen: Breedte van de muur niet-bepleisterd Bepleisterd aan twee zijden 9 cm Rf 1u Rf 2u 14 cm Rf 2u Rf 4u 19 cm Rf 4u Rf 6u Aarde en vuur baksteen en vuur Tijdens het bakproces bereikt de ovenatmosfeer een temperatuur tussen 850 C en 1200 C afhankelijk van het type klei. De baktechnologie is enorm geëvolueerd. In het verleden werd als het ware een stapel bakstenen waartussen zich kolen bevonden in brand gestoken. In het midden van de 19 de eeuw werden de eerste continu ovens toegevoegd aan deze techniek Sinds enkele decennia maken de steenbakkerijen gebruik van tunnelovens. En het is zo dat bakstenen onstaan is uit aarde, water, lucht en vuur! Elementaire dingen die vaak niet meer of onvoldoende geweten zijn.

BOUWEN MET BAKSTEEN is het driemaandelijks tijdschrift van de Belgische Baksteenfederatie. Voor meer informatie, aarzel niet ons te contacteren. Abonnement: Catherine Bral Redactie: Laurie Dufourni Verantwoordelijke uitgever: Jozef Van Den Bossche http://www.baksteen.be e-mail: info@baksteen.be Adres: Visverkopersstraat 13 bus 22, 1000 Brussel tel. (02) 511 25 81 ~ fax (02) 513 26 40 Druk: INHOUD Kantoorgebouwen herontdekken.................................1 Kantoorgebouw te Namen Francis Haulot.....................2 Labo Van Waes te Brugge Architectenbureau Pol Salens.........4 Kantoorgebouw te Bierges Anne Catherine de Crayencour en Pierre Paul Lannoy........................................6 Kantoorgebouw «Le Clairvaux» te Louvain-la-Neuve Atelier d Architecture et d Urbanisme de Malèves en Atelier d Architecture J.H. Pigeolet.................................8 Zoeklicht op A33...........................................10 Binnenlandse architectuur....................................18 Woning te Melsele Joseph Vanderperren Buitenlandse architectuur.....................................20 Metselwerk en muzikaliteit Kopenhagen Techniek..................................................22 Baksteen

BELGISCHE DAKPAN- EN BAKSTEENFABRIKANTEN Bakstenen voor gewoon metselwerk: V : volle baksteen voor gewoon metselwerk P : geperforeerde baksteen voor gewoon metselwerk L : geperforeerde baksteen met lichte scherf Bakstenen voor gevelmetselwerk S : strengpersgevelsteen ( machinale gevelsteen) H : handvorm en vormbakperssteen K : klampsteen A : andere soorten (traditionele en rustieke gevelstenen zoals veldovensteen, baksteen op basis van leisteen, enz.) Andere producten: W : welfsels D : dakpannen en muurdeksels T : Boomse kerktegels, ongeglazuurde tegels O : straatklinkers Voor details over het productiegamma van elke fabriek, kan men zich best rechtstreeks tot de bedrijven wenden. De lijst is samengesteld op basis van de ledenlijsten van de B.B.F. Vele producenten verkopen hun producten al dan niet exclusief, via een afzonderlijke verkoopsorganisatie. In de gevallen waar dit nuttig lijkt, is de naam tussen haakjes bijgevoegd. Oost-Vlaanderen Kleiprodukten HOVE Lindendreef 101 9400 Ninove Tel. (054) 33 26 67 Fax (054) 32 82 38 (V-H-A) Steenfabriek VANDE MOORTEL Scheldekant 7 9700 Oudenaarde Tel. (055) 33 55 61 Fax (055) 33 55 70 (H-O) SVK Aerschotstraat 114, 9100 Sint-Niklaas Tel. (03) 760 49 00 Fax (03) 777 47 84 (V-P-L-S-H-W) AMT Gentstraat 129 9140 Temse Tel. (03) 771 00 92 Fax (03) 771 03 52 (P-L) West-Vlaanderen Steenbakkerij AMPE Brugsesteenweg 170 8740 Egem (Pittem) Tel. (051) 46 07 01 Fax (051) 46 07 04 (V-P-L-S) DESIMPEL Hoogledestraat 92, 8610 Kortemark Tel. (051) 57 57 00 Fax (051) 57 57 01-02 (V-P-L-S-H) TERCA - ZONNEBEKE Ieperstraat 186 8980 Zonnebeke Tel. (051) 78 80 60 Fax (051) 77 10 38 (V-P-S) Steenbakkerij DE KEIGNAERT Stationsstraat 30, 8460 Oudenburg Tel. (059) 25 50 50 Fax (059) 26 89 87 (V-S-H) Steenbakkerij DUMOULIN Rollegembosstraat 9 8880 Ledegem Tel. (056) 50 98 71 Fax (056) 50 41 92 (V-P) TERCA Ter Bede Business Center 8500 Kortrijk Tel. (056) 24 96 16 Fax (056) 22 87 11 (V-P-L-S-H-A-O) KORAMIC Kapel-ter-Bede 86 8500 Kortrijk Tel. (056) 24 95 11 Fax (056) 20 23 59 (D) Limburg Siersteenfabriek HEYLEN 2de Carabinierslaan 145 3620 Veldwezelt-Lanaken Tel. (089) 71 51 38 Fax (089) 72 28 80 (H) Steenfabriek NELISSEN - HAESEN Kiezelweg 460 3620 Veldwezelt Tel. (012) 45 10 26 Fax (012) 45 53 89 (H) TERCA - SCHOUTERDEN Venlosesteenweg 70 3680 Maaseik Tel. (089) 56 10 75 Fax (089) 56 81 83 (H-A) Steenfabrieken VANDERSANDEN Riemstersteenweg 300 3740 Spouwen Tel. (089) 51 01 40 Fax (089) 49 28 45 (H) Steenfabriek VANDERSANDEN Nijverheidslaan 11 3650 Lanklaar Tel. (089) 79 02 50 Fax (089) 75 41 90 (H) TERCA - TESSENDERLO Havenlaan 10 3980 Tessenderlo Tel. (013) 67 16 31 / 67 14 34 Fax (013) 67 18 64 (P-L) Antwerpen Steenbakkerijen DAMMAN Steenbakkerijen 32 2845 Niel Tel. (03) 888 00 46-888 21 66 Fax (03) 844 47 54 (P-L) Steenbakkerij HEYLEN (DESIMPEL) Oude Baan + 48 2840 Terhagen (Rumst) Tel. (03) 880 51 80 Fax (03) 880 51 89 (P-L) Steenbakkerij GEBR. LAUWERS Noeveren 74 2850 Boom Tel. (03) 888 02 32 Fax (03) 844 57 86 (K-A-T) Steenfabriek van NIEL (DESIMPEL) Landbouwstraat 98 2845 Niel Tel. (03) 880 70 61 Fax (03) 880 70 66 (H) SYNDICAAT MACHIENSTEEN II Nieuwstraat 44 2840 Rumst Tel. (03) 880 15 20 Fax (03) 844 28 11 (V-P-L-S) Swenden Nieuwstraat 2 2840 Rumst Tel. (03) 844 22 22 Fax (03) 844 38 02 DESTA Heerle 11 2322 Minderhout (Hoogstraten) Tel. (03) 315 70 99 Fax (03) 315 81 48 (S) Steenbakkerij FLOREN Vaartkant Rechts 4 2960 St.-Lenaarts Tel. (03) 313 81 98 Fax (03) 313 71 56 (V-S) TERCA - NOVA Steenbakkersdam 10 2340 Beerse Tel. (014) 61 10 99 Fax (014) 61 04 32 (V-P-L-S) TERCA - SAS Sint Jozefslei 6 2310 Rijkevorsel Tel. (03) 312 05 05 - Fax (03) 312 47 40 (H-A) TERCA - BEERSE Absheide 28 2340 Beerse Tel. (014) 61 19 75-61 19 46 Fax (014) 61 22 33 (H) TERCA - QUIRIJNEN Sint Jobbaan 58 2390 Westmalle Tel. (03) 311 51 12 Fax (03) 311 62 56 (V-S-H-A) Brabant Steenfabrieken VANDERSANDEN Kortenbos 14 1790 Hekelgem Tel. (053) 66 85 51 Fax (053) 66 71 41 (H) Henegouwen Briqueterie de PERUWELZ (DESIMPEL) Rue de l Europe, 11 7600 Péruwelz Tel. (069) 77 97 10 Fax (069) 77 97 11 (H) Briqueterie de PLOEGSTEERT Barry Chaussée de Bruxelles 33 7534 Barry Tel. (056) 56 56 56 Fax (056) 56 55 02 (S) TERCA - GHLIN Route de Wallonie 33 7011 Ghlin Tel. (065) 35 38 85 Fax (065) 36 10 92 (V-S-O) TERCA - WARNETON Chaussée du Pont Rouge 57 7784 Warneton (Comines) Tel. (056) 58 88 10 Fax (056) 58 85 35 (H) Steenbakkerij van PLOEGSTEERT Touquetstraat 228 7782 Ploegsteert Tel. (056) 56 56 56 Fax (056) 56 55 01 (P-L-W) Namen Briqueterie de WANLIN (DESIMPEL) Route de Beauraing 131 5564 Wanlin Tel. (082) 66 55 00 Fax (082) 66 55 17 (S-A-O)

Pour recevoir cette revue en français, contactez-nous au 02/511.25.81