Ondernemerschap steeds vaker alternatief voor pensioen De afgelopen 1 jaar startten steeds meer 5-plussers een eigen bedrijf, al dan niet vanwege (dreigende) werkloosheid. Recent beschikbaar gekomen cijfers van de Kamer van Koophandel tonen een spectaculaire trend. Terwijl het totaal aantal nieuwe inschrijvingen in het Handelsregister in 29 stabiliseerde, was sprake van een opmerkelijke groei van het aantal seniorstarters. Het aantal 5-plussers dat zich in 29 bij de Kamer van Koophandel inschreef als starter lag circa 7% hoger dan in 28; bij 65-plussers was zelfs sprake van een verdubbeling. In dit artikel gaan we in op ontwikkelingen in het ondernemerschap onder ouderen en ook op wat die oudere starters kenmerkt. Hanna van Solinge (l) en Kène Henkens Dr. ir. H. van Solinge en prof. dr. C.J.I.M. Henkens zijn onderzoekers bij het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI); de laatste is tevens hoogleraar Pensioensociologie aan de Universiteit van Tilburg. Met dank aan Ivo de Jong van de Kamer van Koophandel Nederland Het heft in eigen hand Voor ouderen die na een vrijwillige of gedwongen vervroegde uittreding weer betaald aan de slag willen, liggen de banen niet voor het opscheppen. De arbeidsmarktkansen voor personen boven de 5 zijn ronduit slecht. Perspectieven op nieuw of ander werk zijn gering. Steeds meer ouderen nemen het heft in eigen hand en proberen via zelfstandig ondernemerschap de loopbaan te verlengen. De afgelopen 1 jaar startten steeds meer 5-plussers een eigen bedrijf, al dan niet vanwege (dreigende) werkloosheid. Sinds 21 is het aantal nieuwe inschrijvingen in het Handelsregister door personen van 5 jaar en ouder meer dan verdriedubbeld. Figuur 1 toont de ontwikkelingen in het aantal inschrijvingen sinds 21. In de figuur is het jaar 21 als ijkpunt genomen. Sinds dat jaar is het totaal aantal inschrijvingen met 7% toegenomen. Het aantal inschrijvingen door personen onder de vijftig jaar hield gelijke tred met de algemene trend. Bij leeftijden boven de vijftig zien we echter een meer dan gemiddelde stijging. Het aantal startende ondernemers in de leeftijdsgroep van 5 tot 55 jaar steeg tussen 21 en 29 met 266%; bij de 55 tot 65-jarigen bedroeg de groei zelfs 425%. Een opmerkelijk fenomeen is de sterke stijging van het aantal 65-plussers dat een onderneming start. Hoewel het om relatief kleine aantallen gaat, duiden de cijfers wel op een interessante trend. Ondernemerschap is kennelijk voor steeds meer gepensioneerden een manier om hun arbeidsloopbaan te verlengen. 18 juni/juli 21
Figuur 1. Aantal inschrijvingen in Handelsregister sinds 21 6 Inschrijvingen in het Handelsregister naar leeftijd van de startende ondernemer (21=1) 5 4 3 2 1 21 22 23 24 25 26 27 28 29 < 5 5-55 55-64 65 + totaal Ondernemerschap is kennelijk voor steeds meer gepensioneerden een manier om hun arbeidsloopbaan te verlengen Startersprofiel Sinds 21 houdt de Kamer van Koophandel het zogenoemde Startersprofiel bij, op basis van de inschrijvingen bij de Kamers. De statistische gegevens in figuur 1 over starters in Nederland zijn ontleend aan deze Startersprofielen. Bij ouderen moet men erop bedacht zijn dat een deel van de nieuwe inschrijvingen zogenoemde pensioen-bv s betreft. Deze inschrijvingen worden door de Kamer van Koophandel als niet-actieve ondernemingen geregistreerd. De hier gepresenteerde cijfers hebben alleen betrekking op actieve ondernemingen. Met de invoering van de nieuwe Handelsregisterwet in 28 moeten bepaalde groepen ondernemers en rechtspersonen zich sinds juli 28 inschrijven die hiertoe niet eerder verplicht waren. Het betreft bijvoorbeeld eenmanszaken en maatschappen in de land- en tuinbouw en vrije beroepen, zoals notarissen en artsen. Deze groepen hadden tot uiterlijk 31 december 29 de tijd om zich in te schrijven. Naar schatting zou deze inhaalslag circa 15% extra inschrijvingen opleveren, wellicht iets minder in de jongere leeftijdsgroepen. Onderzoek naar oudere werknemers: inzicht in keuzen rond stoppen met werken Ouderen die al dan niet via een carrièreswitch hun loopbaan voortzetten als zelfstandige, vormen een groeiende groep. Wat is het profiel van deze zelfstandigen? Wat voor type werk wordt verricht? Hoe verhoudt het werk zich tot het vroegere werk? En, in hoeverre verschillen deze zelfstandigen van leeftijdgenoten die niet meer werken? We gaan deze zaken na met gegevens uit een recent NIDI-onderzoek. 1 Voor dit onderzoek zijn op twee tijdstippen (21 en 27) gegevens verzameld bij ruim 167 werknemers van 5 jaar en ouder, werkzaam bij een drietal grote ondernemingen in Nederland en bij de rijksoverheid. Tussen beide tijdstippen stopte ruim 6% van deze oudere werknemers met werken bij de oorspronkelijke werkgever. De overgrote meerderheid maakte daarbij gebruik van een regeling voor (vervroegde) uittreding. De gemiddelde leeftijd bij stoppen was 58,2 jaar. De resultaten suggereren dat het merendeel van de werknemers eerder stopt dan gepland. Gemiddeld is sprake van een vervroeging in de orde van 1,6 jaar. In drie op de tien gevallen was sprake van een onvrijwillig vertrek. Een op de vijf maakt een doorstart Uittreding betekent niet per definitie dat de band met de arbeidsmarkt geheel wordt doorgesneden. Van de werknemers in het NIDI-onderzoek die stopten, maakte een op de vijf een doorstart. Tien procent zette de loopbaan voort als zelfstandige; eveneens tien procent ging aan de slag bij een andere organisatie. Het ondernemerschap is niet voor iedereen weggelegd. Voor sommige werknemers is het voortzetten van de werkzaamheden als ondernemer een veel meer voor de hand liggende optie dan voor anderen. Niet iedereen kan zijn tijdens de loopbaan opgebouwde ervaring en competenties op eenvoudige wijze te gelde maken als zelfstandige. Figuur 2 laat zien dat er een duidelijke relatie is met het beroepsniveau. Oudere werknemers met een hoger beroepsniveau wagen na uittreding veel vaker de stap naar zelfstandig ondernemerschap dan personen met een beroep op lager of middelbaar niveau, die ingeval van een doorstart toch vooral in loondienst aan de slag gaan. 1 K. Henkens, H.P. van Dalen & H. van Solinge (29), De vervagende grens tussen werk en pensioen; over doorwerkers, doorstarters en herintreders. NIDI report nr. 78. Amsterdam: KNAW Press. juni/juli 21 19
ouderen en ondernemerschap Figuur 2. Percentage doorstarters als zelfstandige of in loondienst naar beroepsniveau in 21 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 laag middelbaar hoog doorstart in loondienst doorstart als zelfstandige definitief gestopt De doorstarters kiezen over het algemeen niet meer voor een fulltime baan. Gemiddeld wordt er iets minder dan 18 uur per week gewerkt. Een vergelijking van de werkzaamheden vóór en na uittreden leert dat bij zelfstandigen veel vaker sprake is van een voortzetting van de oude werkzaamheden (onder andere advieswerk, coaching en onderwijs, consultancy, onderzoek en ontwikkeling), terwijl bij degenen die een doorstart maken bij een andere werkgever, veel vaker sprake is van een carrière switch (onder andere postbezorger, koerier, chauffeur, klussenbedrijf, verkoopfunctie). Geld speelt duidelijk niet de hoofdrol als motief om door te werken. Dat geldt voor zowel de zelfstandigen als degenen die bij een andere organisatie de loopbaan voortzetten. Vooral het ondernemerschap lijkt te worden gedreven door intrinsieke motivatie (zie tabel 1). Bijna de helft geeft aan dat de huidige situatie als zelfstandige meer ontplooiingsmogelijkheden biedt dan de periode vóór uittreden, toen men nog in loondienst werkte. Ontplooiingsmogelijkheden vindt men vooral in de combinatie van vrijheid, flexibiliteit, blijvende ontwikkeling en maatschappelijk nuttig blijven. Geld speelt duidelijk niet de hoofdrol als motief om door te werken. Dat geldt voor zowel de zelfstandigen als degenen die bij een andere organisatie de loopbaan voortzetten Tabel 1. Kenmerken van het werkverband van doorstarters doorstart als zelfstandige doorstart bij andere organisatie omvang werkzaamheden: < 2 uur 68% 69% 2-3 uur 14% 22% >3 uur 18% 9% gemiddeld aantal uren werkzaam 18,6 18,1 motieven: vanwege geld 18% 2% omdat ik het leuk vind 72% 54% vanwege sociale contacten 4% 9% overige redenen 6% 17% (o.a. kwam op mijn pad; gevraagd) veelgenoemde werkzaamheden: advieswerk advieswerk coaching koerier/postbezorger consultancy chauffeur docent klussen onderzoek/ontwikkeling verkoopfunctie 2 juni/juli 21
Tabel 2. Profiel van personen die definitief stopten met werken en doorstarters definitief gestopt doorstart als zelfstandige doorstart bij andere organisatie demografisch profiel: geslacht: man 73% 96% 54% opleiding: hbo of hoger 28% 53% 41% gezondheid: heeft geen doorlopende 64% 81% 68% gezondheidsklachten in 21 vermogen (gemiddelde voor groep) 163. 265. 175. psychologisch profiel: vertrouwen in eigen 6,5 7,2 6,6 ondernemingszin (-1) wanneer ik de indruk heb dat iets 18% 28% 16% ingewikkeld is, begin ik er niet aan (percentage helemaal oneens) gerichtheid op nieuwe ervaringen 5,1 6, 5,4 (-1) nieuwe ongewone ervaringen geven mij de spanning die ik nodig heb in het leven (percentage mee eens) 6% 13% 1% Profiel van de seniorstarter De cijfers uit figuur 2 suggereerden al dat degenen die een doorstart maken als zelfstandige de zogenoemde seniorstarters een bevoorrechte groep vormen. Dit beeld wordt bevestigd als we meer in detail inzoomen op wat deze groep karakteriseert. Een vergelijking van de seniorstarters met personen die een doorstart maken bij een andere organisatie én met personen die na uittreden niet meer terugkeren op de arbeidsmarkt zie tabel 2 maakt duidelijk dat seniorstarters over het algemeen mannen zijn, met een hogere opleiding, goede gezondheid en relatief goede vermogenspositie. Het psychologische profiel duidt op een groter vertrouwen in de eigen ondernemingszin en een sterkere gerichtheid op nieuwe ervaringen. Reacties van seniorstarters Zorg voor plezier in je werk. Dingen die je leuk vindt doen, niet leuk, direct stoppen en wat anders zoeken. Blijven werken zolang je er plezier in hebt! (man, 62 jaar, gestopt bij IBM op 61-jarige leeftijd, thans interim manager). Ik raad iedereen aan, als zij dat willen, bij vervroegd uittreden om zelf een bedrijfje te beginnen. Ik ga als zzp er met adviezen en mijn ervaring door het leven, kost mij drie dagen per week. Heb wel alle vrijheid hoe laat en wanneer ik werk. (man, 61 jaar, gestopt op 57-jarige leeftijd bij Unilever, thans adviseur nieuwe producten). Seniorstarters zijn over het algemeen mannen, met een hogere opleiding, goede gezondheid en relatief goede vermogenspositie Langer doorwerken als ondernemer? Veel oudere werknemers stoppen (aanzienlijk) eerder dan voorzien met werken. Voor velen is dit geen vrijwillige keuze. Een doorstart als zelfstandig ondernemer is een van de manieren om de loopbaan te verlengen. Een interessante vraag is of het ondernemerschap vooral wordt gebruikt als overbrugging van de periode tussen vervroegde uittreding en ingang van het ouderdomspensioen, of dat het fungeert als duurzame mogelijkheid van doorwerken voor ouderen die actief willen blijven op de arbeidsmarkt. Het NIDI-onderzoek geeft hier geen direct antwoord op, maar geeft wel zicht op een interessante ontwikkeling. Aan alle deelnemers werd zowel in 21 als in 27 gevraagd hoe men aankeek tegen doorwerken na 65 jaar. De belangstelling daarvoor was in 21 uitermate gering. Meer dan 8% van de oudere werknemers was er niet voor te porren. De antwoorden op eenzelfde vraag in 27 laten echter een heel ander beeld zien. Vooral onder personen die na (vervroegde) uittreding als zelfstandige aan juni/juli 21 21
ouderen en ondernemerschap Figuur 3. Verschuivingen in belangstelling voor doorwerken na 65 jaar tussen 21 en 27 35 aandeel dat na 65 jaar wil doorwerken 3 25 2 15 1 5 21 27 21 27 21 27 doorstart als zelfstandige doorstart als werknemer niet uitgetreden: nog werkzaam de slag zijn gegaan, is de bereidheid om ook na de pensioengerechtigde leeftijd door te werken toegenomen (zie figuur 3). Drie op de tien geeft in 27 aan (zeker) door te willen gaan na het 65e jaar, daarenboven overweegt een derde het. Kennelijk hebben de ervaringen met het zelfstandig ondernemerschap geleid tot een andere kijk op werken na pensioen. Ten slotte Het aantal 5-plussers dat zich als starter inschrijft in het Handelsregister van de Kamer van Koophandel groeit al enkele jaren gestaag. De meest recente cijfers voor 29 duiden op een spectaculaire toename van het aantal seniorstarters sinds 28. Terwijl het aantal inschrijvingen door personen onder de vijftig afnam, was bij 5-plussers juist sprake van een stijging. Een opmerkelijk fenomeen is de sterke stijging van de belangstelling voor het ondernemerschap onder 65-plussers. Degenen die de stap wagen naar het zelfstandig ondernemerschap vormen een vooralsnog bevoorrechte groep ouderen (voornamelijk mannen) met een hogere opleiding, goede gezondheid en de nodige financiële armslag. De motieven om een doorstart te maken als zelfstandige zijn primair nietfinancieel van aard. Dat hangt wellicht deels samen met het feit dat oudere starters veelal kunnen terugvallen op een basisinkomen in de vorm van een (vervroegde) uit tredingsuitkering of beschikken over een afkoopsom als startkapitaal. Hierdoor draagt men niet of nauwelijks ondernemersrisico en is men voor het levensonderhoud niet afhankelijk van de onderneming. Het zelfstandig ondernemerschap biedt oudere werknemers perspectieven die de oude baan hen vaak niet (meer) bood: nieuwe ontplooiingsmogelijkheden, betaalde arbeid en een grote mate van flexibiliteit in de vormgeving van de eigen arbeidsomstandigheden. Mensen die de stap naar het ondernemerschap hebben gemaakt, zijn veel meer geneigd langer door te werken dan toen men nog in de oude baan werkzaam was. Ondersteuning van het senior ondernemerschap lijkt derhalve een belangrijke weg om langer werken verder te stimuleren. 22 juni/juli 21