Naar een toekomstbestendig vmbo Modellen voor de herinrichting van het curriculum De beroepsgerichte programma s in het vmbo worden ingrijpend vernieuwd. Dat moet het eenvoudiger maken leerlingen onderwijs op maat te bieden. Een ander doel is dat hierdoor de aantrekkelijkheid van de beroepskolom groter wordt. Door de vernieuwingen zo is de gedachte kunnen leerlijnen naar het mbo beter worden vormgegeven en kunnen meer leerlingen met een mbo-diploma uitstromen. Voor het vmbo en ook het mbo zijn dit weliswaar ingrijpende wijzigingen, maar het zijn ook wijzigingen die kansen bieden. Kansen om het onderwijs van 2025 goed in te richten. De modellen in dit rapport bieden daarbij een eenvoudig en flexibel houvast. Ze tonen u niet hoe het moet, maar hoe het kan. Opdat u, in uw specifieke situatie, toekomstbestendige keuzes kunt maken over de inrichting van uw vmbo.
2 De Context Vanaf 2016 verdwijnen de afdelingsprogramma s die we nu in het vmbo nog kennen. Die dertig programma s worden dan vervangen door tien profielen. In 2018 krijgen alle leerlingen een examen beroepsgericht nieuwe stijl voorgelegd. De programma s dienen dan aan te sluiten op actuele ontwikkelingen in de (beroeps)werkelijkheid en de vervolgopleidingen in het mbo. Ze houden rekening met leerroutes van leerlingen en ze dragen bij aan een betere organiseerbaarheid van het onderwijs, ook bij dalende leerlingenaantallen. Belangrijkste uitgangspunten De belangrijkste uitgangspunten voor de vernieuwing van de programma s: het aantal examenprogramma s moet doelmatig en te organiseren zijn; de beroepsgerichte programma s zijn het fundament van de beroepskolom: in het vmbo leggen leerlingen de basis voor het mbo; Loopbaan Oriëntatie en Begeleiding (LOB) wordt verankerd in alle beroepsgerichte programma s; elke sector kent een gemeenschappelijk beroepsgericht deel: het kernprogramma. Hierin worden de belangrijkste competenties, vaardigheden, houdingen en kennis van de beroepspraktijk weerspiegeld; daarnaast kent elke sector keuzedelen. De keuzedelen bieden mogelijkheden voor verbreding en verdieping en houden in sterke mate rekening met verschillen tussen leerlingen en met individuele voorkeuren en, indien van toepassing, met regiokenmerken; in de examenprogramma s worden de verschillen tussen de leerwegen in het vmbo duidelijk benoemd; de indeling in domeinen en kwalificatiestructuur wordt gestroomlijnd met het mbo, zodat het beroepsgerichte examen vmbo als eerste proeve van bekwaamheid van de route naar het mbo kan worden gezien. Doorlopende leerroutes Daarnaast kunnen scholen experimenteren met twee doorlopende leerroutes vmbo-mbo: een vakmanschapsroute, die opleidt tot gespecialiseerde vakmensen op mbo-niveau, en een technologieroute, die studenten een doorlopende leerlijn biedt van het vmbo naar het hbo. De technologieroute wordt vanaf 2016 verbreed naar beroepsroute. 1 Doordat de nieuwe leerroutes korter en intensiever zijn, kunnen ze studenten meer uitdagen en beter voorbereiden op wat de arbeidsmarkt vraagt. 1 Ministerie van OCW (2 juni 2014), Ruim baan voor vakmanschap: een toekomstgericht mbo, via: www.rijksoverheid.nl.
3 De leerroutes: 1. de vakmanschapsroute voor de basisberoepsgerichte en kaderberoepsgerichte leerweg, gericht op eindniveau mbo 2 en vanaf 2016 ook eindniveau mbo 3 (zowel BOL als BBL); 2. de beroepsroute voor de gemengde en theoretische leerweg, gericht op eindniveau mbo 4 (zowel BOL als BBL). Figuur: Ministerie van OCW (2 juni 2014), Infographic doorlopende leerroutes mbo, http://www.rijksoverheid.nl/documenten-enpublicaties/publicaties/2014/06/02/infographic-doorlopendeleerroutes.html In het schooljaar 2014-2015 starten de eerste experimenten met de vakmanschapsroute. Vanaf schooljaar 2016-2017 starten er experimenten met mbo-3 en met de beroepsroute. Binnen de experimentele leerroutes kunnen scholen een samenhangend programma aanbieden en flexibel omgaan met de examinering. Een deel van de vmbo-vakken in de vakmanschapsroute (sectorvakken en beroepsgericht vak) hoeft niet geëxamineerd te worden.
4 De modellen De nieuwe vmbo-profielen bestaan uit kern-, profiel- en keuzedelen. Ongeveer 50 procent is verplicht, de andere helft kunnen leerlingen zelf invullen uit het aanbod van de school. Samen staan ze aan de basis van het vmbo-diploma. Terwijl vroeger de keuzevakken gekoppeld waren aan specifieke afdelingsprogramma s, is het nu mogelijk dat leerlingen keuzevakken volgen die niet per se gekoppeld zijn aan hun initiële profiel. Door de introductie van de verkorte routes kan binnen de vakmanschapsroute het beroepsgerichte deel van het vmbo bovendien al in leerjaar 3 worden afgerond en dat biedt mogelijkheden voor een gezamenlijke vormgeving met het mbo van de rest van het programma. Veel scholen hebben een verzoek ingediend om los van de vakmanschapsroute in leerjaar 3 het beroepsgerichte examen af te nemen. Op de komende pagina s vindt u achtereenvolgens de volgende modellen: I. B/K/GL/TL-model leerjaar 1 en 2 II. BK-model Diensten & Producten III. BK-model leerjaar 3 en 4 IV. BK-model leerjaar 3 en 4 MT, PIE, BWI V. GL-model leerjaar 3 en 4 VI. TL-model leerjaar 3 en 4 VII. Mbo leerjaar 5 en 6
5 I. B/K/GL/TL-model leerjaar 1 en 2 Uitgangspunt bij dit model is het aanbieden van LOB-keuzemodules voor alle leerwegen. De leerlingen starten in periode 1 t/m 3 met talentontwikkeling. Dit zijn modules waarbij de leerling kiest naar belangstelling. Wij kunnen ons voorstellen dat deze modules naast het LOB-aanbod blijven doorlopen tot leerjaar 3 of zelfs leerjaar 4. Vanaf periode 4 worden LOB-modules aangeboden. De leerling kiest elke periode een module. In dit model wordt de keuze voor een profiel na het tweede leerjaar gemaakt. Dat is usance, maar niet verplicht. Het is dus mogelijk om in leerjaar 3 door te gaan met LOB-modules. Na elke periode vindt er met de loopbaancoach/mentor een LOB-coachingsgesprek plaats. Daarin wordt teruggekeken en wordt de volgende keuze gemaakt. Uiteindelijk leidt dat tot een keuze voor profielmodules (periode 7 en 8) en tot de keuze van een profiel. De LOB-modules worden ontworpen op basis van de uitgangspunten van het profiel Diensten & Producten. Het belang hiervan is dat ze een basis bieden voor elke LOB-module; vaardigheden (2025 skills) die voor elke leerling van belang zijn, komen systematisch in de modules terug. De modules kunnen voor alle leerlingen in de onderbouw gebruikt worden: van basis tot theoretisch. Op deze wijze ontstaat voldoende massa om een breed aanbod te realiseren. In het model staat elk blokje voor ongeveer 20-22 leerlingen. Het model biedt ook flexibiliteit omdat het elk jaar mogelijk is om modules aan te passen of te vervangen.
6
7 II. BK-model Diensten & Producten Wij hebben een uitdagend model ontworpen op basis van het programma Diensten & Producten. Uitganspunt is dat in leerjaar 1 en 2 is gewerkt met het model B/K/GL/TL (model I In dit rapport). De leerlingen die niet kiezen voor een technische of horecaopleiding, gaan in het derde leerjaar aan de slag met de profieldelen van Diensten & Producten (periode 9 t/m 12). Dit zijn de profieldelen die landelijk geëxamineerd worden. Ideaal zou het dan zijn als deze profieldelen na periode 12 geëxamineerd kunnen worden. Tot op heden kan dat niet, maar er liggen vele verzoeken bij OCW om dit toe te staan. Scholen die het beroepsgerichte examen in leerjaar 3 willen afnemen, kunnen opteren voor een vakmanschapsroute, waarin dit wel is toegestaan in een doorlopende lijn naar mbokwalificatieniveau 2/3. Na het beroepsgerichte examen gaan de leerlingen door met keuzemodules. Door een breed aanbod te realiseren kunnen leerlingen uit het aanbod elke periode een keuze maken. Ook hierbij vinden na elke periode weer LOBcoachinggesprekken plaats. (Elk blokje in het model staat voor ongeveer 18-20 leerlingen.) De leerlingen mogen een vrije keuze maken die past bij de doorstroming naar het mbo. De modules worden met het mbo ontwikkeld en de toetsing wordt door vmbo en mbo gedaan. Daarmee wordt bereikt dat de keuzedelen gevalideerd worden door het mbo en kunnen worden meegenomen naar kwalificatie. Na periode 17 gaan de leerlingen de overige onderdelen van het centraal examen doen (Nederlands, Engels, twee profielvakken). Na het examen worden in samenwerking met het mbo een module communicatie en een module leren studeren op het mbo aangeboden. Ook een ander aanbod is uiteraard mogelijk.
8
9 III. BK-model leerjaar 3 en 4 Dit model sluit aan bij de bestaande situatie. Leerlingen doorlopen het LOB-programma in leerjaar 1 en 2 en kiezen aan het eind van leerjaar 2 voor een profiel: techniek (zie model IV. BK-model leerjaar 3 en 4 MT/PIE/BWI) of voor het profiel Economie & Ondernemen, Zorg & Welzijn, Diensten & Producten of Horeca, Bakkerij en Recreatie (dit model). Eigenlijk zien we hier de oude afdelingsstructuur terug. Per profiel volgen de leerlingen de verplichte profieldelen ( ) en vier keuzedelen die bij het profiel passen. Scholen kunnen de leerlingen de mogelijkheid bieden om naast de keuzedelen van het profiel, ook keuzedelen uit een ander profiel te kiezen. Dat zal altijd afhankelijk zijn van het aanbod (lees de aantallen) van de school. De in het model genoemde keuzedelen zijn in overleg met het mbo vastgesteld.
10
11 IV. BK-model leerjaar 3 en 4 MT, PIE, BWI Dit model sluit aan op de profielen techniek. In leerjaar 1 en 2 past het B/K/GL/TL-model (model I.) als voorbereiding. Hierbij is er voor elke leerling de mogelijkheid om tot uitstel van keuze te komen. Dit in tegenstelling tot een model waarbij de leerling al in het eerste jaar voor techniek kiest. De leerlingen volgen dan een techniekbreed programma om aan het einde van leerjaar 2 te kiezen voor één van de techniekprofielen. In leerjaar drie kiest de leerling dus een van de techniekprofielen. Dit model sluit het meest aan op de bestaande situatie. Per profiel worden de vier verplichte profieldelen aangeboden (V). Daarnaast worden er vier keuzedelen aangeboden (K). In het model wordt ook de afkorting K/V gebruikt. Dat zijn keuzedelen waarvan in overleg met het mbo is vastgesteld dat eigenlijk alle leerlingen die module moeten volgen. In leerjaar 3 worden de profielen aangeboden, in leerjaar 4 de keuzedelen. Het zal voor veel scholen niet mogelijk zijn om drie profielen aan te bieden. In de praktijk zal dat betekenen dat er samengewerkt moet worden met collega-scholen en het mbo om een volwaardig aanbod te kunnen realiseren.
12
13 V. GL-model leerjaar 3 en 4 In dit model worden per profiel de verplichte delen ( ) aangeboden (periode 9-10 en 13-14) en moet er per profiel nog een keuze gemaakt worden uit twee keuzedelen (periode 11-12 en periode 15-16). In het aanbod kunnen keuzedelen uit het profiel worden aangeboden maar ook uit andere profielen. Het aantal leerlingen zal bepalen in hoeverre de scholen die mogelijkheid kunnen bieden. In de praktijk zal het o.i. betekenen dat de scholen een verplicht keuzeaanbod zullen presenteren. Mogelijk liggen er kansen om het aanbod te combineren met het aanbod aan kaderleerlingen of een combinatie met een beroepsgericht vak in de TL.
14
15 VI. TL-model leerjaar 3 en 4 In dit model gaan we ervan uit dat de leerlingen in leerjaar 1 en 2 kennisgemaakt hebben met de LOB-modules (zie model I. B/K/GT/TL-model leerjaar 1 en 2). De mogelijkheden van het aanbod in de TL hangen sterk af van de investering in uren die de school wil doen. Wij zijn ervan uitgegaan dat er zowel in leerjaar 3 als 4 tachtig klokuren worden geïnvesteerd. In periode 11 worden vanuit het profiel Diensten & Producten modules aangeboden voor alle leerlingen. Dus ook voor leerlingen die een technisch profiel hebben gekozen (voor zover daar sprake van is in de TL). In deze modules kunnen ook bedrijfsbezoeken en stages zitten. In periode 12 wordt nadrukkelijker naar mbo-profielen toegewerkt. In periode 13 en 14 worden er domein- en keuzemodules aangeboden die in samenwerking met het mbo worden ontwikkeld en door mbo-collega s worden verzorgd. Na periode 14 maken de leerlingen een keuze voor een mbo-opleiding waarvoor zij zich voor 1 mei van het schooljaar dienen in te schrijven. De leerlingen hebben dus de mogelijkheid om zich van periode 11 t/m periode 14 te oriënteren op vervolgopleidingen binnen het mbo. Na elke periode vinden er LOB-coachinggesprekken plaats.
16
17 VII. Mbo leerjaar 5 en 6 Met dit model wordt weergegeven dat op basis van het voortraject het programma naar kwalificatie gezamenlijk (vmbo-mbo) wordt vorm gegeven. Daarbij gaan we ervan uit dat het kwalificatiedossier van het mbo als uitgangspunt dient om de leerjaren 6, 5, 4 en 3 inhoudelijk vorm te geven. Vanaf 2016 worden de kwalificatiedossiers op dezelfde manier opgebouwd als het mbo: algemene vaardigheden, profielen en keuzedelen. Wij zullen enkele dossiers in overleg met het mbo vormgeven en die publiceren in een volgende versie van dit rapport. Via de website www.vanbeekveldenterpstra.nl houden wij u op de hoogte.
18
19 Ten slotte Wij hopen u met de modellen in dit rapport handvatten te hebben gegeven voor een toekomstbestendige herinrichting van het vmbo. Een herinrichting die voldoet aan de eisen van de toekomst, die leerlingen optimale kansen biedt om zich te ontwikkelen en die leidt tot een onderwijsaanbod dat tegemoetkomt aan de behoeften van de hedendaagse en toekomstige arbeidsmarkt. We realiseren ons dat de herinrichting van het onderwijs een ingrijpende operatie is voor het vmbo, waarbij vele aspecten betrokken dienen te worden. Desalniettemin zien we deze ontwikkeling vooral als kans. Een kans op een werkelijk toekomstbestendig vmbo. Overal in Nederland. Contact Wilt u ons laten weten of u dit rapport zinvol vond? Heeft u vragen naar aanleiding van de inhoud? Of wilt u eens verder met ons van gedachten wisselen over uw eigen situatie? Neem dan gerust contact met ons op. Wij zijn u graag van dienst. Hans Sandtke, senior adviseur en partner bij Van Beekveld & Terpstra (hans.sandtke@vbent.org; 06 23611840) Tijmen Bolk, senior adviseur en partner bij Van Beekveld & Terpstra (tijmen.bolk@vbent.org; 06 23538550) Ton Balk, associé bij Van Beekveld & Terpstra (t.balk@planet.nl; 06 51039119) Over de auteurs Van Beekveld & Terpstra begeleidt in Zeeland sinds 2012 het proces dat moet leiden tot de herinrichting van het onderwijs in Zeeland. Hans Sandtke doet dat in de Oosterschelderegio, Tijmen Bolk op Walcheren en Ton Balk in Zeeuws-Vlaanderen.
20 Over Van Beekveld & Terpstra Van Beekveld & Terpstra is een gerenommeerd organisatieadviesbureau gespecialiseerd in het onderwijs en de zorg. Hier werken specialisten en generalisten, met diverse achtergronden, kennis en ervaring, maar allen met hart voor onderwijs en zorg en allen gericht op kwaliteit en resultaat. Voor inspirerend advies, resultaatgerichte begeleiding, een gemotiveerde interim-manager, gedegen werving & selectie... Op al deze terreinen zijn wij u graag van dienst. Contactgegevens Van Beekveld & Terpstra Organisatieadviesbureau Nieuwe Steen 18 1625 HV Hoorn T: 0229-24 42 24 E: advies@vbent.org I: www.vanbeekveldenterpstra.nl Twitter: @vbent_advies 2014 Van Beekveld & Terpstra Organisatieadviesbureau