Jaargang 7 - Nieuwsbrief januari 2016 INLEIDING Sinds 2009 zijn we binnen de AOS Noordoost Brabant bezig om in een partnerschap van zeven scholen voor voortgezet onderwijs en vier lerarenopleidingen toekomstige leraren op te leiden. Deze aanstaande collega s worden voor een belangrijk deel op de werkplek opgeleid. Hierbij werken instituutsopleiders, schoolopleiders en werkplekbegeleiders nauw samen. De samenwerking tussen scholen en opleidingen wordt nog intensiever doordat we samenwerken in het project VSLS. De afkorting staat voor Versterking Samenwerking Lerarenopleidingen en Scholen. In deze nieuwsbrief beschrijven we kort de doelstellingen, de werkwijze en de opbrengsten tot nu toe. De bedoeling is de betrokkenen en geïnteresseerden op de scholen en de lerarenopleidingen te informeren. Daarnaast kan deze nieuwsbrief aanleiding zijn om interessante informatie door te spelen of deskundigheid uit het project te benutten voor de eigen organisatie. De aanvoerders van de leergemeenschappen en de projectleider nodigen u hier van harte toe uit. ONZE AANPAK We werken in het project in vier leergemeenschappen van gemengde samenstelling: de deelnemers komen zowel van de scholen als van de opleidingen. We gaan vanuit een onderzoekende houding te werk en sluiten aan bij de werkwijze volgens een cyclus waarin de volgende fases worden onderscheiden: Plannen: voorbereiding voordat een verbeteractiviteit wordt ondernomen; Uitvoeren: uitproberen van de geplande verbetertheorie (validiteit); Bestuderen: analyse van de kwantitatieve en kwalitatieve gegevens; Actie ondernemen (op basis van de nieuwe kennis). HET PROJECT In 2013 heeft het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen de subsidieregeling Versterking samenwerking lerarenopleidingen en scholen 2013-2016 in het leven geroepen. Doelstelling van de regeling is een impuls te geven aan de generieke samenwerking tussen lerarenopleidingen en scholen en aan de samenwerking op gebied van belangrijke onderwijsthema s. Het betreft de thema s omgaan met verschillen (inclusief toptalenten), opbrengstgericht werken, begeleiding van beginnende leraren, ouderbetrokkenheid en pesten. Een betere aansluiting tussen lerarenopleidingen en scholen moet ertoe leiden dat startende leraren in de praktijk effectiever zijn en dat uitval onder de starters voorkomen wordt. Voorwaarde is wel een goede samenwerking tussen lerarenopleidingen en scholen (DUO 2013). Er wordt dus vanuit een gezamenlijke verantwoordelijkheid, planmatig en volgens een cyclisch leerproces gewerkt. De leden van de leergemeenschap komen op jaarbasis minimaal tien keer bij elkaar om te werken aan hun plan, elkaar te inspireren en kennis te delen. De leden van de verschillende leergemeenschappen treffen elkaar ook om zaken te uit te wisselen. Zij ontmoeten mensen uit andere VSLS-projecten tijdens conferenties en studiemiddagen. Projectleider: Corry Kocken (cko@fioretticollege.nl) 1
DE THEMA S UIT HET PROJECT Opbrengstgericht werken (OGW) In 2011 publiceerde het Ministerie van OCW het Actieplan Beter Presteren voor het voorgezet onderwijs. Het plan was erop gericht te komen tot een ambitieuze leercultuur waarin opbrengst gericht gewerkt wordt met het doel de leerresultaten van alle leerlingen te verbeteren. De leraar speelt hierbij een cruciale rol. Als vervolg op dit Actieplan is er door schoolleidingen een visie ontwikkeld voor Opbrengst gericht werken binnen de school. Verschillende definities van OGW worden gehanteerd. De leergemeenschap OGW gaat uit van het systematisch en doelgericht werken aan het maximaliseren van prestaties van leerlingen. Aangezien leraren een belangrijke rol hebben als het gaat om de verbetering van de leerresultaten van hun leerlingen richt de leergemeenschap zich op het versterken van de pedagogisch-didactische vaardigheden in relatie met OGW. De opbrengst van de leergemeenschap moet dus bijdragen aan de verbetering van de lespraktijk van de leraar om zo de prestaties van leerlingen te maximaliseren. Vanuit een onderzoekende houding zijn door een groepje leraren van drie verschillende scholen tegenvallende prestaties van leerlingen gesignaleerd en geanalyseerd. Op grond van bestudeerde literatuur is vervolgens een kijkwijzer ontworpen op basis waarvan de leraren elkaar in duo s feedback geven. Naar aanleiding hiervan worden in ontwerpsessies verbeteringen en aanpassingen aangebracht in lesopzetten en didactische uitwerking. Het Kohnstaminstiuut heeft in samenwerking met Oberon onderzoek verricht naar OGW. Literatuuronderzoek in het kader van dit onderzoek geeft inzicht in de condities waaronder OGW op scholen gerealiseerd kan worden. Samenwerking tussen docenten en motivatie om opbrengstgericht te gaan werken worden genoemd als belangrijke bevorderende voorwaarden voor OGW. De deelnemers van de leergemeenschap OGW merken in hun samenwerking hoe waardevol het is om met elkaar in gesprek te zijn over en samen systematisch te werken aan verbeteringen die de prestaties van leerlingen ten goede komen. De leergemeenschap ontwikkelt zo een werkwijze die de leraar eigenaar maakt van het opbrengstgericht werken. Bovendien krijgen de deelnemers werkenderwijs inzicht in welke data geschikt zijn voor analyse en hoe die geïnterpreteerd kunnen worden. De schoolleiding heeft een belangrijke rol om binnen de school een opbrengstgerichte cultuur te bevorderen. Behalve docenten maken ook een rector en twee conrectoren deel uit van de leergemeenschap. Aanvoerder van de leergemeenschap OGW: Jean Wiertz (j.wiertz@eckartcollege.nl) Omgaan met verschillen (OMV) Opbrengstgericht werken wordt vaak genoemd in samenhang met differentiëren. Omgaan met verschillen is daarom een ander belangrijk (voorgeschreven) thema in het VSLS-project. Onderwijs wordt veelal klassikaal of groepsgewijs ingericht. De leerlingen uit zo n klas of groep verschillen in allerlei opzichten van elkaar. Ze komen uit verschillende milieus, hebben verschillende interesses en ambities en ook hun capaciteiten lopen uiteen. De volgende stap is om feedback in het proces te betrekken. Taakgerichte feedback aan zowel docenten (over hun handelen) als aan leerlingen (over hun leerproces) wordt wel het werkzame mechanisme in opbrengstgericht werken genoemd. Daarbij kunnen docenten gebruik maken van toetsen en ook van andere gegevens over de ontwikkeling van de leerling. 2
Er is inmiddels veel onderzoek verricht naar omgaan met verschillen. De leergemeenschap OMV is dan ook begonnen om op basis van literatuur inzicht te krijgen in het thema. Er zijn veel manieren om te differentiëren. De docent kan differentiëren op het leerproces. Daarbij staat de vraag centraal: hoe wordt er gewerkt? Bij differentiëren kan de inhoud het uitganspunt zijn, waarbij het dan gaat om kennis en vaardigheden of er kan gedifferentieerd worden ten aanzien van het product: hoe wordt het leren vastgelegd. Kijkend naar het leren van de leerlingen kan er ge- differentieerd worden op basis van hun motivatie, hun interesse of leerbehoeften. De leergemeenschap houdt zich vooral bezig met de keuzes die de leraar in zijn pedagogisch didactisch handelen kan maken bij zijn opdracht om te gaan met de verschillen die er tussen de leerlingen bestaat Aanvoerder van de leergemeenschap OMV: Harry Havekes (h.havekes@docentenacademie.ru.nl) Motivatie Interesse Leerbehoefte Proces Meervoudige intelligentie Expert methode Veel/weinig sturing Veel/weinig sturing Brainstorm Deductie/inductief Variatie in werkvormen Groepen op interesse Big picture/details Zone van naaste Flow in de les Klassikaal/groepjes/individueel ontwikkeling (Vygotsky) Bekend-Benieuwd- Extra materiaal Epistemologische Bewaard Stappenplannen opvattingen Autonomie Opbouw in lessen/werkvormen Autonomie Autonomie Ritme en tempo Wel/geen huiswerk Variatie in vraagtechnieken Epistemologische opvattingen Inhoud Persoonlijke keuze Gevarieerde bronnen/materiaal Product Talig Visueel Audio ICT Arts Deelthema s Zone van naaste ontwikkeling (Vygotsky) Talig Visueel Audio ICT Arts Gesloten vragen/open opdrachten Meer gericht op kennis/meer gericht op vaardigheden Meer gericht op constructie van kennis/meer gericht op inslijpen/oefenen/herhalen Grote producten of juist deelproducten Pedagogisch klimaat Vanuit het project VSLS dient er ook aandacht besteed te worden aan de thema s pesten en ouderbetrokkenheid. Voor deze thema s is de leergemeenschap Pedagogisch Klimaat samengesteld. Alvorens aan de slag te gaan met de opgelegde thema s heeft deze groep zich gericht op de kenmerken van een goed pedagogisch klimaat. De leden hebben het boek Pedagogische tact uitgegeven door Nivoz bestudeerd. Een goed pedagogisch klimaat vergt pedagogische tact van van de leraar, maar dat is geen vaardigheid die hij uit een boekje of een cursus leert. Bij pedagogische tact gaat het om de hele persoon van de leraar, die op het goede moment het juiste doet, ook in de ogen van de leerling (Stevens en Bors, 2014). Aandacht voor en de relatie met de leerling vormt de basis voor pedagogische tact. In een omgeving waarin de leerling zich gezien en gekend weet, kan hij zich veilig voelen. Een klimaat van veiligheid is voorwaardelijk voor de ontwikkeling van de leerling. 3
Pedagogisch klimaat en pesten Vanuit deze visie is een deel van de leergemeenschap Pedagogisch klimaat zich bezig gaan houden met het thema pesten. Inmiddels is algemeen bekend dat pesten het gevoel van veiligheid fundamenteel aantast. Pestgedrag kan diepgaande gevolgen hebben voor de verdere ontwikkeling van degene die slachtoffer is (geweest) van pesten. Pesten kan blijvende schade aanrichten en zelfs leiden tot de keuze om het leven te beëindigen. algemeen bekend dat pestgedrag snel de kop ingedrukt moet worden als het zich voordoet. Beter nog is te zorgen voor een klimaat waarin pestgedrag niet kan gedijen. Wat kan de leraar in preventieve zin betekenen? De groep richt zich nu op de vraag op welke manier de leraar inzicht kan verwerven in de groepsdynamische processen in een klas om op basis daarvan met pedagogische tact de onderlinge relatie te bevorderen of te verstevigen. Pedagogisch klimaat en ouderbetrokkenheid Onderzoek geeft aangetoond dat het voor het ambitieniveau van leerlingen en voor hun schoolsucces gunstig uitwerkt als ouders betrokken zijn bij de schoolloopbaan van hun kind en als ze samenwerken met leraren. Het gaat om korte lijnen tussen thuis en school die niet alleen benut worden wanneer er problemen zijn op school of als de resultaten tegenvallen. De wet Veiligheid op school die sinds juni 2015 van kracht is verplicht scholen een sociaal veiligheidsbeleid moeten uitvoeren en de sociale veiligheid en het welzijn van leerlingen te volgen. De scholen hanteren een antipestprotocol en pestincidenten dienen te worden gemeld. De leergemeenschap is geïnteresseerd in welke werkzame bestanddelen voor een goede aanpak tegen pesten zijn opgenomen in de opgestelde anti-pestprotocollen van de deelnemende scholen. Maar meer nog is ze geïnteresseerd in de preventieve interventies die mogelijk zijn op klas- of groepsniveau, waarbij ook de digitale media betrokken worden. Het is immers Wat wordt er verstaan onder ouderbetrokkenheid? Een vorm van ouderbetrokkenheid is de betrokkenheid die ouders thuis hebben bij hun kind en de schoolloopbaan. Met ouderbetrokkenheid kan ook bedoeld worden de mate waarin ouders participeren of assisteren in de school of vertegenwoordigd zijn in overlegorganen als MR of ouderpanels. Ook de frequentie en vormen waarin ouders contact hebben met de school is een aspect van ouderbetrokkenheid. Hoe moet die samenwerking tussen ouders en leraren vorm krijgen? Insteken op een goede samenwerking met ouders heeft betekenis voor iedereen die op een school werkt. Het is belangrijk dat ouders zich welkom weten op school en zich gekend voelen. Samenwerken met ouders als pedagogische partners vraagt deskundigheid om met hen (en hun kinderen) de goede dialoog te kunnen voeren. Het vraagt ook een andere kijk op de georganiseerde contactmomenten met ouders, zoals de tienminutengesprekken. De groep bestudeert hoe je als leraar gesprekken met ouders zo kunt voeren dat ze bijdragen aan het pedagogisch partnerschap. Dat heeft mogelijk ook gevolgen voor hoe de school deze gesprekken in de jaarplanning opneemt en organiseert. Aanvoerder van de leergemeenschap Pedagogisch klimaat: Clemens Geenen (cge@fioretticollege.nl) 4
Begeleiding startende leraren Als beginnende leraren hun entree maken in het onderwijs brengen ze vanuit hun opleiding en hun stages de nodige kennis en ervaring mee. Toch ervaren starters in hun nieuwe job vaak spanningen en merken ze dat de praktijk weerbarstiger is dan wat ze gedurende hun opleiding hebben meegemaakt. Dit heeft tot gevolg dat in de eerste vijf jaar na afstuderen nogal wat starters het onderwijs vaarwel zeggen. Door starters beter te begeleiden en door een verbinding te leggen tussen de opleiding die recent afgesloten is en het nieuwe werkveld zou deze uitval terug gedrongen kunnen worden. De leergemeenschap Begeleiding startende leraren heeft eerst literatuuronderzoek verricht om zo zicht te krijgen op de problematiek. Daarbij kwamen de leden onder andere tot de volgende inzichten: De begeleiding van startende leraren moet erop gericht zijn dat zij een eigen visie en onderwijsstijl ontwikkelen. Door ruimte en tijd te maken voor dialoog en intervisie kan een startende leraar samen met coaches keuzes onderzoeken en oplossingen vinden. Geleidelijk kunnen eigen competenties groeien en uitgebouwd worden bij de uitoefening van verschillende taken en rollen. Crisis en praktijkschok kunnen deze groei stimuleren. Dit heeft ook veel te maken met de ontwikkeling van de eigen professionele identiteit: Wat betekent het voor de starter met zijn eigen geschiedenis en zijn eigen persoonlijkheid om leraar te worden? Op verschillende scholen wordt er veel ondernomen om de beginnende collega s te ondersteunen. Veel mensen in diverse rollen zijn erbij betrokken. De leergemeenschap heeft deze rollen en hun taakomschrijving geïnventariseerd en heeft op basis daarvan een begrippenlijst samengesteld, die straks op alle scholen en opleidingen gebruikt kan worden. In deze fase zijn de leden van leergemeenschap bezig een staalkaart samen te stellen waarin modules worden opgenomen die in de praktijk succesvol zijn gebleken in het tackelen van concerns van startende leraren. Tegelijkertijd kijkt de groep ook naar de verbinding met de lerarenopleidingen. Wat zou een starter vanuit zijn opleiding al mee moeten brengen om stevig aan de start te komen? Daarbij kijken ze er ook naar in hoeverre de andere thema s vanuit het VSLS- project daarmee verbonden kunnen worden. Op 23 maart organiseert deze groep een mini-conferentie met als doel de opbrengsten vanuit de andere leergemeenschappen te verbinden met de opleidings- of de beginfase van aankomende en beginnende leraren. Aanvoerder van de leergemeenschap Begeleiding Startende Leraren: Anita O Connor (aoconnor@zwijsencollege.nl) AGENDA Donderdag 25 februari 13.00-17.30 uur Werkveldconferentie Holthurnse Hof in Berg en Dal voor alle AOS en die samenwerken met de Nijmeegse lerarenopleidingen. Woensdag 23 maart 14.00-17.00 uur Miniconferentie Zwijsen College Veghel Concerns van startende leraren. Vrijdag 8 april 13.30-17.30 uur Kennisdelingsbijeenkomst Tilburg met de AOS en van OMO, ZAOS en het Koning Willem I College. 5