PW-PRAKTIJK Een belangrijke taak voor apothekers Geneesmiddelenvoorlichting aan vluchtelingen Evelyn Schaafsma Wetenschapswinkel Geneesmiddelen, Groningen Hilka Wolschrijn Wetenschapswinkel Geneesmiddelen, Utrecht Arsenio Paes Faculteit Farmacie, Utrecht Elk jaar komen duizenden asielzoekers uit de hele wereld in Nederland aan. Slechts een deel van hen krijgt een officiële vluchtelingenstatus. Voor de periode dat de asielzoekers op Nederlands grondgebied wachten op een juridische beschikking, heeft de Nederlandse overheid zich verplicht adequate medische zorg te leveren. [1840] Dit betekent dat ook Nederlandse apotheken in meerdere of mindere mate, nu of in de toekomst, geconfronteerd (zullen) worden met farmaceutische zorg aan vluchtelingen. Dat voorlichting van apothekers aan allochtonen specifieke problemen kan opleveren, is reeds besproken in een artikel van Dettingmeyer en Paes dat eerder dit jaar in het verscheen [1]. In dit artikel zal aan de orde komen hoe de medische zorg rond asielzoekers momenteel georganiseerd is en vooral welke rol apotheken kunnen spelen bij de optimalisering van de geneesmiddelenvoorlichting aan vluchtelingen.
Gezondheidszorg en vluchtelingen in Nederland ASIELZOEKERSCENTRA Zodra vluchtelingen in Nederland aankomen, worden ze ondergebracht in een onderzoek- en opvangcentrum. Meestal verblijft men daar niet lang. Vluchtelingen zonder officiële vluchtelingenstatus worden in Nederland asielzoekers genoemd. Kansrijke asielzoekers, die waarschijnlijk in Nederland mogen blijven, worden vaak overgeplaatst naar een asielzoekerscentrum. In die centra worden activiteiten georganiseerd gericht op integratie, zoals taallessen en het geven van voorlichting op het gebied van inrichting van de Nederlandse samenleving en over gezondheidsthema s. Dergelijke thema s, waar vaak in groepsverband aandacht aan wordt besteed zijn: gezondheidszorg in Nederland (met behulp van een video), moeder kindzorg, geboorteregeling en aidspreventie. PREVENTIE In een asielzoekerscentrum is altijd een afdeling Medische Opvang aanwezig. Op centraal niveau wordt deze zorg gecoördineerd door de Medische Opvang Asielzoekers in Rijswijk (Ministerie van VWS). In principe is de structuur van medische opvang in de centra gericht op preventie. Medische screening, gericht op wegwerken van zorg- en informatieachterstand, wordt standaard uitgevoerd door verpleegkundigen. Als er specifieke redenen voor zijn, wordt een arts ingeschakeld. Als er curatieve zorg nodig is, is het de bedoeling dat er een beroep gedaan wordt op de reguliere gezondheidszorg. CENTRALE ROL VERPLEEGKUNDIGEN In de praktijk blijkt het niet altijd haalbaar te zijn gebruik te maken van de reguliere zorg. In sommige gebieden zijn bijvoorbeeld niet voldoende huisartsen beschikbaar om alle asielzoekers daar als patiënt onder te brengen. In die situaties wordt vaak speciaal voor het centrum een huisarts (of een basisarts) aangetrokken. Verpleegkundigen spelen echter een centrale rol in de medische voorziening van het centrum. In alle centra zijn zogenaamde inloopspreekuren ingesteld. Zonder afspraak kunnen asielzoekers daar aankloppen met medische vragen en klachten. Verpleegkundigen beoordelen of het nodig is dat patiënten gezien worden door een arts. Zelf kunnen ze bij minder ernstige klachten adviseren en geneesmiddelen verstrekken uit de huisapotheek. Meestal zijn dit zelfzorgproducten, maar ook slaapmedicatie behoort soms tot de huisapotheek. DECENTRALE OPVANG Asielzoekers die in Nederland mogen blijven en een officiële vluchtelingenstatus ontvangen, krijgen uiteindelijk woonruimte in een gemeente toegewezen. Meer dan 500 gemeenten in Nederland hebben het Ministerie van VWS toegezegd woonruimte voor vluchtelingen te reserveren en introductieactiviteiten te organiseren. Soms worden asielzoekers zonder status ook in woningen van de gemeente gehuisvest. Dit heet decentrale opvang. Vluchtelingen en asielzoekers moeten in dat geval voor zichzelf zorgen en ze zijn PW-PRAKTIJK Sommige asielzoekerscentra hebben eigen Engelstalige etiketten ontwikkeld voor middelen uit de huisapotheek. [1841]
PW-PRAKTIJK [1842] dan volledig aangewezen op de reguliere gezondheidszorg. Wel is er vaak een vrijwilliger van Stichting VluchtelingenWerk beschikbaar die kan helpen als er problemen ontstaan. Problematiek rond geneesmiddelenvoorlichting CULTUURVERSCHILLEN Vluchtelingen zijn veelal afkomstig uit een cultuur waar anders met ziekte, gezondheidszorg en geneesmiddelen wordt omgegaan. Dit kan ertoe leiden dat er misverstanden ontstaan over het gebruik van onze geneesmiddelen. Vluchtelingen kunnen daarbij ook andere ideeën hebben over bijvoorbeeld geboorteregeling en dus ook over het gebruik van de pil. Het komt voor dat vrouwen alleen een tablet slikken op de dag dat gemeenschap heeft plaatsgevonden. Ook kan het voorkomen dat vrouwen de pil wantrouwen omdat in hun eigen land nog de oudere, zwaardere anticonceptiepillen gebruikt worden, die vaker vervelende bijwerkingen veroorzaken. In veel thuislanden van vluchtelingen bestaan overigens geen huisartsen en een groot gedeelte van de geneesmiddelen worden daar zonder recept verkocht. Deze vluchtelingen zijn dus niet gewend eerst naar een huisarts te gaan voor een recept en vervolgens pas naar een apotheek. Ook bestaat er vaak onbekendheid met verschillende geneesmiddelenvormen die in Nederland beschikbaar zijn en vindt men het soms moeilijk deze uit elkaar te houden. Zetpillen worden bijvoorbeeld wel eens opgegeten. Overigens gebruikt ook een groot gedeelte van alle autochtone patiënten in Nederland hun geneesmiddelen verkeerd. Dit is dus niet alleen voorbehouden aan vluchtelingen. Voor élke geneesmiddelengebruiker geldt dat goede voorlichting een verantwoord gebruik van geneesmiddelen bevordert. TAALPROBLEMEN Ondanks het feit dat asielzoekers tegenwoordig vrij snel intensieve Nederlandse lessen volgen, zullen ze het Nederlands vaak nog niet goed beheersen, zeker niet als ze hier net zijn aangekomen. Maar zelfs vertalen naar de moedertaal van een vluchteling kan problemen opleveren. Zo zijn letterlijke vertalingen van belangrijke termen soms niet mogelijk of deze leveren verwarring op. Remska in het Somalisch is bijvoorbeeld zowel een virus als een bacterie. Uitleggen dat verkoudheid vaak een virale infectie is en het gebruik van antibiotica dan niet helpt, is zo wel érg moeilijk. Een ander voorbeeld zijn onderwerpen die te maken hebben met seksualiteit, zoals voorlichting over het gebruik van anticonceptiva. In het Arabisch of Somalisch is het niet mogelijk dit letterlijk te vertalen. De gekozen woorden zullen altijd als schuttingtaal overkomen. Dit bleek een probleem bij het vertonen van de in het Somalisch vertaalde video over gezondheidszorg in Nederland. Hier was het nood- zakelijk bedektere termen of metaforen te gebruiken. PROFIEL VAN DE VLUCHTELING Hoe ziet de groep vluchtelingen er eigenlijk uit? Uit een onderzoek van de Universiteit van Amsterdam blijkt dat het opleidingsniveau in het algemeen relatief hoog is [2]. Het blijkt dat deze hoog opgeleiden zelfstandig op zoek gaan naar informatie uit deskundige bronnen. Dit betekent een grotere behoefte aan schriftelijk materiaal of meer vragen aan professionele hulpverleners. Hoog opgeleide vluchtelingen zijn sterk gemotiveerd snel de Nederlandse taal te beheersen [3]. Deze groep spreekt of verstaat bovendien vaak een tweede taal, zoals Engels of Frans. Andere groepen vluchtelingen zijn echter zeer laag opgeleid. Problemen in voorlichting aan deze groep komen vaak voort uit een gebrekkige kennis van het menselijk lichaam. Dit is een herkenbaar probleem bij voorlichting aan traditionele migranten [4]. Lager opgeleiden hebben relatief meer behoefte aan algemene voorlichting over ons stelsel van medische zorg [3]. Bij deze groep moet men bovendien rekening houden met analfabetisme, in het bijzonder bij vrouwen. Vluchtelingen hebben in het algemeen een slechtere gezondheidstoestand dan de traditionele migranten en Nederlanders [5]. Ze hebben vaak onder erbarmelijke omstandigheden geleefd en veel traumatische ervaringen opgedaan. Relatief veel patiënten van asielzoekerscentra komen in de psychiatrische hulpverlening terecht. Geneesmiddelenvoorlichting in asielzoekerscentra ARTS De huisarts van het centrum vindt in het algemeen de voorlichting over geneesmiddelen tot zijn taak behoren. Hoe artsen de informatie overbrengen, is sterk afhankelijk van de persoon. Sommige artsen doen het met handen en voeten, anderen gebruiken veel beeldend materiaal of geven vertaalde folders mee, indien voorhanden. Als er grote taalproblemen zijn, en men er niet uitkomt, wordt een tolk ingeschakeld voor het consult. Op die manier kunnen de gebruiksinstructies voor geneesmiddelen mondeling overgebracht worden. VERPLEEGKUNDIGE In de meeste asielzoekerscentra worden de geneesmiddelen uitgedeeld door de verpleegkundigen. Bij het afleveren geven de verpleegkundigen vaak (nog eens) mondelinge toelichting. Als het nodig is schrijven ze op het etiket Engelse, Franse of Duitse gebruiksaanwijzingen of maken ze tekeningetjes. Verder zijn de verpleegkundigen hoofdverantwoordelijk voor de voorlichting van de geneesmiddelen die verstrekt worden uit de huisapotheek. Tijdens het eerder genoemde inloopspreekuur, gerund door de verpleegkundigen, worden ook vragen over
Relevante adressen: NIGZ Postbus 500 3440 AM Woerden tel.nr. 0348 437600 Stichting Pharos (waaronder Steunpunt Gezondheidszorg Vluchtelingen) Herenstraat 35-39 3512 KB Utrecht tel.nr. 030 2349800 Centrale Opvang Asielzoekers Medische Opvang Postbus 3002 2280 ME Rijswijk tel.nr. 070 3071452 Wetenschapswinkel Geneesmiddelen Rijksuniversiteit Groningen A. Deusinglaan 2 9713 AW Groningen Wetenschapswinkel Geneesmiddelen Universiteit Utrecht Postbus 80.082 3508 TB Utrecht Faculteit Farmacie Universiteit Utrecht Sectie Farmaco-epidemiologie en farmacotherapie Postbus 80.082 3508 TB Utrecht geneesmiddelen beantwoord. APOTHEEK De rol van de apotheek in de voorlichting is heden ten dage nog vrij marginaal. Veelal is het ook niet haalbaar de asielzoekers zelf de middelen te laten ophalen omdat de apotheek te ver van het centrum verwijderd is. Slechts een enkele apotheker geeft extra service, bijvoorbeeld door het bijleveren van vertaalde etiketten. In veel apotheken is niet bekend hoe geneesmiddelenvoorlichting gegeven zou kunnen worden. In de centra is men zich bovendien niet altijd bewust van het feit dat vanuit de apotheek een bijdrage geleverd zou kunnen worden aan optimale geneesmiddelenvoorlichting. Meer samenwerking tussen asielzoekerscentra en apotheken is dan ook gewenst. Hieronder wordt een overzicht gegeven van het materiaal dat beschikbaar is om voorlichting over geneesmiddelen te geven aan vluchtelingen. In een eerder artikel in het is aandacht besteed aan communicatie met anderstaligen in het algemeen [1]. Hiernaar verwijzen wij wat betreft tips voor mondelinge communicatie met vluchtelingen in de praktijk van een apotheek. Beschikbaar voorlichtingsmateriaal NEDERLANDSTALIGE INFORMATIE Bij de keuze van materiaal voor anderstaligen moeten voorlichters in eerste instantie kijken naar de informatie die regulier gebruikt wordt bij geneesmiddelenvoorlichting. Er zijn voldoende asielzoekers en vluchtelingen die prijs stellen op een Nederlandse bijsluiter. Veel vluchtelingen kunnen zich immers redelijk redden met het Nederlands. Als ze niet alles begrepen hebben van de mondelinge voorlichting, kunnen ze het in elk geval nog eens rustig nalezen. Bovendien is het voor sommigen een teken serieus genomen te worden. Nederlandstalig materiaal hoeft dus niet vanzelfsprekend terzijde te worden geschoven. CENTRALE OPVANG ASIELZOEKERS Door de Centrale Opvang Asielzoekers zijn algemene informatiefolders uitgegeven over diverse onderwerpen die met gezondheid te maken hebben. Er zijn ook enkele folders over geneesmiddelen, zoals anticonceptie, vitamine A/D, fluoridetabletten, vaccinaties en antiwormmiddelen. Deze folders worden in vijfentwintig talen uitgegeven. De opmaak is eenvoudig, de informatie is adequaat. De folders zijn bedoeld ter ondersteuning van groepsvoorlichting. Ze worden echter ook bij individuele voorlichting toegepast. BUREAU VOORLICHTING GEZONDHEIDSZORG BUITENLANDERS Bij het Bureau Voorlichting Gezondheidszorg Buitenlanders, tegenwoordig onderdeel van het Nationaal Instituut Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ), zijn folders voor anderstaligen over geneesmiddelengebruik en anticonceptie uitgegeven. De geneesmiddelenfolders, ontwikkeld in samenwerking met apothekers en gebruikers, zijn gericht op traditionele migranten (Turken en Marokkanen). Een overzicht van de materialen is te vinden in de brochure Apotheek & Migranten, verkrijgbaar bij het bureau. Met het beeldende materiaal uit de folders is in diverse asielzoekerscentra een groot plaatjes-en-aanwijsboek samengesteld. Dit wordt gebruikt bij mondelinge uitleg over het gebruik van geneesmiddelen. Bij het bureau is veel deskundigheid in huis als het gaat om voorlichting aan anderstaligen op het gebied van gezondheidszorg. FARMACEUTISCHE INDUSTRIE Verschillende farmaceutische bedrijven kunnen anderstalig voorlichtingsmateriaal leveren. Bijsluiterteksten kunnen op verzoek meestal in korte tijd geleverd worden in het Engels, soms in het Frans en/of Duits. De kwaliteit, verscheidenheid in talen en vorm varieert echter sterk per merk en per fabrikant. Deze onoverzichtelijke situatie beperkt het gebruik PW-PRAKTIJK [1843]
land decentraal gehuisvest. Mocht zich aan uw balie een vluchteling melden, probeer dan met creativiteit een geschikte communicatievorm te vinden, toegespitst op die cliënt. Bestel eventueel vertaalde bijsluiters bij de industrie of kopieer een tekst uit de USP DI. Noteer in uw softwaresysteem hoe de communicatie het beste verliep: welke taal heeft u gebruikt, heeft u een tolkentelefoon ingeschakeld, heeft u (vertaalde) bijsluiters meegegeven, enzovoort. Op die manier zijn u of uw collega s de volgende keer beter voorbereid op een gesprek met deze anderstalige cliënt. Voor meer informatie over mogelijkheden om deze groep voor te lichten, kan men contact opnemen met Het Bureau Voorlichting Buitenlanders van het NIGZ [1844] van dit materiaal. Een Engelstalig alternatief is een kopie uit de USP Drug Information (deel II: Patient Information) [6] over het desbetreffende middel. Een aantal fabrikanten heeft materiaal ontwikkeld voor de traditionele migrantengroepen, zoals Turken en Marokkanen. Organon is de enige fabrikant die direct bruikbare patiënteninformatiefolders heeft ontwikkeld, in achttien talen. Conclusie en aanbevelingen Apothekers hebben in Nederland een belangrijke taak in de voorlichting over geneesmiddelen. Ook de vluchtelingen die in ons land verblijven hebben recht op goede voorlichting. Hoe kan dat in de praktijk worden gerealiseerd? Apothekers die al te maken hebben met een asielzoekerscentrum zouden vaker en actiever in overleg kunnen treden met het centrum. De behoeften die bestaan op het gebied van de voorlichting moeten eerst worden gepeild en vervolgens kan samen worden gezocht naar mogelijkheden om de voorlichting te verbeteren. Apothekers die in de toekomst te maken krijgen met een asielzoekerscentrum in de buurt zouden zich beter kunnen voorbereiden op de komst van zo n centrum. Apotheken worden vaak pas geconfronteerd met een asielzoekerscentrum op het moment dat de eerste vluchtelingen er al een tijdje zitten. Apotheken worden niet altijd vanzelfsprekend in de voorbereidingen betrokken. Uit eigen initiatief zal daarom contact met het centrum moeten worden gezocht en eventueel met de gemeente. Inventariseer wat de komst van een dergelijk centrum voor de apotheek betekent en wat de apotheek voor het centrum kan doen. Tot slot is het van belang erop te wijzen dat elke apotheek in Nederland geconfronteerd kan worden met vluchtelingen; ze worden immers door het hele LITERATUUR 1Paes AHP, Dettingmeyer M. Geneesmiddelenvoorlichting aan allochtonen. Pharm Weekbl 1997;132(15):481-5. 2 Hulshof M, De Ridder L, Krooneman P. Asielzoekers in Nederland. Amsterdam: Instituut voor Sociale Geografie, Universiteit Amsterdam, 1992. 3 Hamburger S, Kuipers H. Voorlichting in asielzoekerscentra. Knelpunten, ervaringen en behoeften. Leiden: Wetenschapswinkel Rijksuniversiteit Leiden, 1992. 4Van Hattum M. Migranten in de apotheek. Communicatiewijzer voor apothekersassistenten. Bunnik: Bureau Voorlichting Gezondheidszorg Buitenlanders, 1989. 5 Aerts M, Van Liempt A. Vluchtelingen in hulpverleningsland. Een vooronderzoek. Tilburg: Wetenschapswinkel KUB, 1994 6 United States Pharmacopoeia Dispensing Information. Volume II: Advice for the patient. Drug Information in Lay Language. 16e ed. Washington: US Pharmacopeial Convention, 1996.