Inhoudsopgave 1 Introductie 17 1.1 Ontwikkelingspsychopathologie 17 1.2 Opbouw van het boek 20 1.3 Hoofdstuk 1 in tien punten 25 Belangrijke begrippen 25 2 Classificatie, diagnostiek en epidemiologie 27 2.1 Inleiding 27 2.2 Classificatie 28 2.2.1 Definitie van classificatie 28 2.2.2 Een categoriale benadering van classificatie: de dsm 29 2.2.3 Een dimensionale benadering van classificatie 34 2.2.4 Categoriaal en dimensionaal classificeren vergeleken 34 2.2.5 Classificatie in dit boek 35 2.3 Diagnostiek 35 2.4 Diagnostische methoden en instrumenten 37 2.4.1 Vier diagnostische methoden 37 2.4.2 Betrouwbaarheid en validiteit bij classificatie en diagnostiek 39 2.4.3 Betrouwbaarheid van de informanten 39 2.5 Epidemiologie 40 2.6 Hoofdstuk 2 in tien punten 42 Belangrijke begrippen 43 3 Theorieën over ontwikkeling 45 3.1 Inleiding 45 3.2 De bio-ecologische systeemtheorie 46 3.3 Ontwikkelingsopgaven 49 3.3.1 Vooronderstellingen bij de theorie over de ontwikkelingsopgaven 49 3.3.2 Omschrijvingen van ontwikkelingsopgaven en opvoedingstaken 50 3.3.3 Extra ontwikkelingsopgaven 52 3.4 Risico- en beschermende factoren 52 3.4.1 Groepsniveau en individueel niveau 52 3.4.2 Indeling van risicofactoren 53
3.4.3 Beschermende factoren 57 3.4.4 Effecten van en invloeden op risicofactoren en beschermende factoren 60 3.5 Ontwikkelingstrajecten 62 3.6 Hulpverlening 63 3.6.1 Classificatie en diagnostiek 63 3.6.2 Preventie 64 3.6.3 Behandeling 65 3.7 Hoofdstuk 3 in tien punten 65 Belangrijke begrippen 66 4 De invloed van zwangerschap en geboorte op de ontwikkeling van het kind 67 4.1 Inleiding 67 4.2 Ontwikkeling tijdens de zwangerschap 68 4.2.1 Fasen tijdens de zwangerschap 68 4.2.2 Erfelijk materiaal 69 4.2.3 De prenatale hersenontwikkeling 72 4.2.4 Prenatale programmering 73 4.2.5 Stress tijdens de zwangerschap 75 4.2.6 Psychische stoornissen bij de moeder 76 4.2.7 Leeftijd van de ouders 76 4.3 De geboorte 77 4.3.1 Te vroeg geboren, en te licht 77 4.3.2 Effect op vader en moeder 79 4.3.3 De post-partumdepressie 80 4.4 Preventie en hulpverlening 81 4.5 Hoofdstuk 4 in tien punten 83 Belangrijke begrippen 84 5 Slaapstoornissen en slaapproblemen 85 5.1 Inleiding 85 5.2 Wat is slaap? 85 5.2.1 Slaapstadia 86 5.2.2 Kenmerken van rem- en nrem-slaap 86 5.2.3 Biologische klokken 87 5.3 De normale ontwikkeling van de slaap 88 5.4 Slaapstoornissen 90 5.4.1 Dyssomnieën (vormen van slechte slaap) 91 5.4.2 Parasomnieën (vormen van vreemd gedrag tijdens de slaap) 94 5.4.3 Slaapgebonden bewegingsstoornissen 95 5.4.4 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 96 5.4.5 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 97 5.4.6 Verschillen tussen jongens en meisjes 97
5.5 Culturele en maatschappelijke invloeden 98 5.5.1 Culturele normen 98 5.5.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 98 5.6 Risico- en beschermende factoren 99 5.6.1 Risico- en beschermende factoren voor insomnie 99 5.6.2 Slaapproblemen als risicofactor voor verdere ontwikkeling 100 5.7 Preventie en behandeling van slaapstoornissen 101 5.7.1 Psycho-educatie: het bevorderen van slaaphygiëne 101 5.7.2 Registratie en diagnostiek 102 5.7.3 Behandeling van insomnie met behulp van gedragstherapie 102 5.7.4 Medicatie bij slaapproblemen 103 5.7.5 Interventies bij slaapwandelen en pavor nocturnus 104 5.8 Hoofdstuk 5 in tien punten 104 Belangrijke begrippen 105 6 Voedings- en eetstoornissen bij jonge kinderen 107 6.1 Inleiding 107 6.2 De normale ontwikkeling van voedingspatronen bij baby s en jonge kinderen 108 6.2.1 De zoog- en zuigfase 108 6.2.2 De overgangsfase 110 6.2.3 Mee-eten met wat de pot schaft 111 6.2.4 Factoren die een rol spelen bij het leren eten 111 6.3 Voedings- en eetstoornissen 113 6.3.1 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 115 6.3.2 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 115 6.3.3 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 115 6.3.4 Verschillen tussen jongens en meisjes 116 6.4 Culturele en maatschappelijke invloeden 116 6.4.1 Culturele normen 116 6.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 117 6.5 Risico- en beschermende factoren 117 6.5.1 Risico- en beschermende factoren voor voedingsproblemen en -stoornissen 117 6.5.2 Voedingsproblemen en -stoornissen als risicofactor voor verdere ontwikkeling 119 6.6 Preventie en behandeling van voedings- en eetstoornissen op jonge leeftijd 120 6.6.1 Pedagogische adviezen voor preventie van voedings- en eetproblemen 120 6.6.2 Behandeling 121 6.7 Hoofdstuk 6 in tien punten 122 Belangrijke begrippen 123
7 Gehechtheid en hechtingsstoornissen 125 7.1 Inleiding 125 7.2 De normale ontwikkeling van gehechtheid 126 7.2.1 Kenmerken en functies van gehechtheid 126 7.2.2 Hechtingsprocessen vóór de geboorte, en in de eerste twee levensjaren 128 7.2.3 Gehechtheid na het tweede jaar: cognitieve vermogens worden belangrijker 130 7.3 Indelingen van gehechtheid en hechtingsstoornissen 131 7.3.1 Indelingen van gehechtheid 131 7.3.2 De hechtingsstoornissen 135 7.3.3 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 136 7.3.4 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 138 7.3.5 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 139 7.3.6 Verschillen tussen jongens en meisjes 139 7.4 Culturele en maatschappelijke invloeden 139 7.4.1 Culturele invloeden 139 7.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 140 7.5 Risico- en beschermende factoren 141 7.5.1 Risico- en beschermende factoren voor gehechtheidsproblemen en hechtingsstoornissen 141 7.5.2 Gehechtheidsproblemen en reactieve hechtingsstoornis als risicofactor voor verdere ontwikkeling 142 7.6 Preventie en behandeling van onveilige gehechtheid en hechtingsstoornissen 143 7.6.1 Preventie 143 7.6.2 Behandeling 145 7.7 Hoofdstuk 7 in tien punten 146 Belangrijke begrippen 147 8 Autismespectrumstoornissen 149 8.1 Inleiding 149 8.2 De normale ontwikkeling van sociaal gedrag tot het vijfde jaar 150 8.3 Autismespectrumstoornissen 153 8.3.1 Algemeen 153 8.3.2 Kenmerken van het gedrag 153 8.3.3 Vijf theorieën om ass te verklaren 159 8.3.4 Subgroepen binnen het autistisch spectrum 161 8.3.5 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 163 8.3.6 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 164 8.3.7 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 167 8.3.8 Verschillen tussen jongens en meisjes 167
8.4 Culturele en maatschappelijke invloeden 168 8.4.1 Culturele normen 168 8.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 168 8.5 Risico- en beschermende factoren 169 8.5.1 Algemene risico- en beschermende factoren 169 8.5.2 ass als risicofactor voor verdere ontwikkeling 170 8.6 Ondersteuning en begeleiding van kinderen met autisme 170 8.6.1 Inleiding 170 8.6.2 Vroege detectie 170 8.6.3 Samenwerken met, begeleiden en adviseren van het gezin 171 8.6.4 Praktische adviezen voor ondersteuning bij opvoeding 172 8.6.5 Trainingen 174 8.6.6 Nieuwe ontwikkelingen 174 8.7 Hoofdstuk 8 in tien punten 175 Belangrijke begrippen 176 9 Zindelijk worden en zindelijkheidsstoornissen 177 9.1 Inleiding 178 9.2 Normale ontwikkeling van zindelijkheid 178 9.3 Zindelijkheidsstoornissen 180 9.3.1 Inleiding 180 9.3.2 Enuresis: zindelijkheidsstoornis bij urine 180 9.3.3 Encopresis: zindelijkheidsstoornis bij ontlasting 181 9.3.4 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 182 9.3.5 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 182 9.3.6 Prevalentie en verschillen tussen jongens en meisjes 183 9.4 Culturele en maatschappelijke invloeden 184 9.4.1 Culturele invloeden 184 9.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 185 9.5 Risico- en beschermende factoren 186 9.5.1 Risicofactoren 186 9.5.2 Beschermende factoren 189 9.5.3 Zindelijkheidsstoornissen als risicofactor voor verdere ontwikkeling 190 9.6 Preventie en behandeling van zindelijkheidsstoornissen 190 9.6.1 Algemeen 190 9.6.2 Preventie: adviezen aan opvoeders 190 9.6.3 Behandeling 192 9.7 Hoofdstuk 9 in tien punten 194 Belangrijke begrippen 195
10 Taal- en leerstoornissen 197 10.1 Inleiding 197 10.2 Normale ontwikkeling van taal, geletterdheid, leren en rekenen 198 10.2.1 De ontwikkeling van taal en geletterdheid 198 10.2.2 Ontwikkeling van rekenen 204 10.2.3 Ontwikkeling van het leren 204 10.3 Taal- en leerstoornissen 205 10.3.1 Het verschil tussen taal- en leerstoornissen, en taal- en leerproblemen 205 10.3.2 De indeling en criteria uit de dsm-5 206 10.3.3 Specifieke taalontwikkelingsstoornis 207 10.3.4 Leerstoornissen: dyslexie en dyscalculie 208 10.3.5 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 209 10.3.6 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 210 10.3.7 Prevalentie: hoe vaak komen taal-, spraak- en leerstoornissen voor? 210 10.3.8 Verschillen tussen jongens en meisjes 211 10.4 Culturele en maatschappelijke invloeden 211 10.4.1 Culturele normen 211 10.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 212 10.5 Risico- en beschermende factoren 213 10.5.1 Risicofactoren voor taal-, spraak- en leerstoornissen en/of -problemen 213 10.5.2 Beschermende factoren voor taal-, spraak- en leerstoornissen en/of -problemen 214 10.5.3 Taal-, spraak- en leerstoornissen als risicofactor voor verdere ontwikkeling 215 10.6 Preventie en behandeling van taal- en leerstoornissen 216 10.6.1 Vroegtijdige signalering 216 10.6.2 Psycho-educatie 216 10.6.3 Preventie van algemene taal- en leerstoornissen 217 10.6.4 Behandeling van taal- en leerstoornissen 218 10.7 Hoofdstuk 10 in tien punten 218 Belangrijke begrippen 219 11 Zelfregulatie en de aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (adhd) 221 11.1 Inleiding 221 11.2 Normale ontwikkeling van zelfregulatie en executieve functies 222 11.2.1 Zelfregulatie 222 11.2.2 Executieve functies 225 11.3 Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit 227 11.3.1 Inleiding 227
11.3.2 Kenmerken van kinderen met adhd 229 11.3.3 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 235 11.3.4 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 235 11.3.5 Prevalentie van adhd 237 11.3.6 Verschillen tussen jongens en meisjes 237 11.4 Culturele en maatschappelijke invloeden 238 11.4.1 Culturele normen 238 11.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 239 11.5 Risico- en beschermende factoren 240 11.5.1 Risico- en beschermende factoren voor adhd 240 11.5.2 adhd als risico voor verdere ontwikkeling 242 11.6 Preventie en behandeling van adhd 243 11.6.1 Inleiding 243 11.6.2 Preventie 243 11.6.3 Behandeling van adhd 243 11.7 Hoofdstuk 11 in tien punten 248 Belangrijke begrippen 249 12 Agressie en gedragsstoornissen 251 12.1 Inleiding 251 12.2 Normale ontwikkeling: agressie, gehoorzaamheid en moraliteit 252 12.2.1 Algemeen 252 12.2.2 Ontwikkeling van agressie 254 12.2.3 Ontwikkeling van gehoorzaamheid 255 12.2.4 Ontwikkeling van prosociaal gedrag en moraliteit 256 12.3 Gedragsstoornissen 257 12.3.1 Algemene kenmerken van kinderen met gedragsstoornissen 257 12.3.2 Kenmerken van beide gedragsstoornissen afzonderlijk 258 12.3.3 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 263 12.3.4 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 263 12.3.5 Prevalentie 264 12.3.6 Verschillen tussen jongens en meisjes 264 12.4 Culturele en maatschappelijke invloeden 265 12.4.1 Culturele normen 265 12.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 266 12.5 Risico- en beschermende factoren 267 12.5.1 Risico- en beschermende factoren voor gedragsstoornissen 267 12.5.2 Gedragsstoornissen als risico voor verdere ontwikkeling 273 12.6 Preventie en behandeling van gedragsstoornissen 273 12.6.1 Preventie 273 12.6.2 Ambulante behandeling 274 12.6.3 Residentiële behandeling 278 12.7 Hoofdstuk 12 in tien punten 279 Belangrijke begrippen 280
13 Angst en angststoornissen 281 13.1 Inleiding 281 13.2 De normale ontwikkeling van angst 282 13.2.1 Leeftijdsontwikkeling van angst 283 13.2.2 Kinderen met een handicap 285 13.2.3 Wanneer moet je je zorgen maken? 285 13.3 Angststoornissen 286 13.3.1 Algemene kenmerken van kinderen met angststoornissen 286 13.3.2 Beschrijving van angststoornissen 287 13.3.3 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 294 13.3.4 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 294 13.3.5 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 295 13.3.6 Verschillen tussen jongens en meisjes 295 13.4 Culturele en maatschappelijke invloeden 295 13.4.1 Culturele normen 295 13.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 296 13.5 Risico- en beschermende factoren 297 13.5.1 Risico- en beschermende factoren voor angststoornissen 297 13.5.2 Angststoornissen als risico voor verdere ontwikkeling 300 13.6 Preventie en behandeling van angststoornissen 301 13.6.1 Inleiding 301 13.6.2 Preventie 301 13.6.3 Behandeling 301 13.7 Hoofdstuk 13 in tien punten 305 Belangrijke begrippen 306 14 Stemming en stemmingsstoornissen 307 14.1 Inleiding 307 14.2 Normale ontwikkeling van stemming en emotie 308 14.3 Stemmingsstoornissen 312 14.3.1 Inleiding 312 14.3.2 Depressieve stoornis 312 14.3.3 Verklaringen van de depressieve stoornis 315 14.3.4 Beloop en indeling van de ernst van een depressieve stoornis 315 14.3.5 Bipolaire stoornis 316 14.3.6 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 317 14.3.7 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 318 14.3.8 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 318 14.3.9 Verschillen tussen jongens en meisjes 319 14.4 Culturele en maatschappelijke invloeden 320 14.4.1 Culturele normen 320 14.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 321
14.5 Risico- en beschermende factoren 321 14.5.1 Risico- en beschermende factoren voor depressie en bipolaire stoornis 321 14.5.2 De stoornis als risico voor verdere ontwikkeling 326 14.6 Preventie en behandeling van depressie 327 14.6.1 Inleiding 327 14.6.2 Preventie 327 14.6.3 Behandeling 328 14.7 Hoofdstuk 14 in tien punten 330 Belangrijke begrippen 331 15 Eetstoornissen 333 15.1 Inleiding 333 15.2 Normale ontwikkeling van gewichtsgroei en lichaamsbeeld 334 15.3 Eetstoornissen 337 15.3.1 Inleiding 337 15.3.2 Vijf eetstoornissen 337 15.3.3 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 340 15.3.4 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 341 15.3.5 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 341 15.3.6 Verschillen tussen jongens en meisjes 343 15.4 Culturele en maatschappelijke invloeden 344 15.4.1 Culturele normen 344 15.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 344 15.5 Risico- en beschermende factoren 345 15.5.1 Risico- en beschermende factoren bij eetstoornissen 345 15.5.2 Eetstoornissen als risico voor verdere ontwikkeling 350 15.6 Preventie en behandeling van eetstoornissen 351 15.6.1 Inleiding 351 15.6.2 Preventie 351 15.6.3 Behandeling 353 15.7 Hoofdstuk 15 in tien punten 356 Belangrijke begrippen 357 16 Middelengebruik en middelenmisbruik 359 16.1 Inleiding 369 16.2 Normale ontwikkeling van middelengebruik 360 16.2.1 De adolescentie 360 16.2.2 Middelengebruik bij jongeren 361 16.3 Stoornis in middelengebruik en gokverslaving 366 16.3.1 Inleiding 366 16.3.2 Het vierfasenmodel 366 16.3.3 De stoornissen zoals omschreven in de dsm-5 367
16.3.4 Differentiaaldiagnose: waar lijkt het op? 369 16.3.5 Comorbiditeit: waarmee gaat het vaak samen? 369 16.3.6 Prevalentie: hoe vaak komt het voor? 370 16.3.7 Verschillen tussen jongens en meisjes 371 16.4 Culturele en maatschappelijke invloeden 371 16.4.1 Culturele en maatschappelijke normen 371 16.4.2 Wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag 372 16.5 Risico- en beschermende factoren 373 16.5.1 Risico- en beschermende factoren voor stoornissen in het gebruik van alcohol en cannabis 373 16.5.2 De stoornis als risico voor verdere ontwikkeling 377 16.6 Preventie en behandeling van middelenmisbruik en verslaving 378 16.6.1 Inleiding 378 16.6.2 Preventie 378 16.6.3 Behandeling 380 16.7 Hoofdstuk 16 in tien punten 382 Belangrijke begrippen 383 Literatuur Register Over de auteurs 385 419 431