PLAN 05 2013 Amsterdam Verbindende samenwerking Naar open stadsontwikkeling Stadscoaches Maatschappelijk betrokken stedelingen Van schaarste naar overvloed Verandering van tijden 04 10 16 Working on the city in new ways Demand-driven, enterprising and in concert with English captions and summary Anders werken aan de stad Vraaggericht, ondernemend en in samenwerking
infographics De gemeente ondersteunt initiatieven voor tijdelijk gebruik van braakliggende terreinen: van studentenhuisvesting en festivals tot horeca en mobiele zonnecollectoren. / The City Council backs initiatives for temporary use of undeveloped sites: from student accommodation and festivals to cafés/restaurants and mobile solar collectors. Infographic: Beukers Scholma kaart Steeds meer inwoners vragen de gemeente om in hun buurt (samen) een moestuin te mogen aanleggen in de openbare ruimte. Amsterdam krijgt zo steeds meer groene plekken door en voor stadslandbouw. / More and more city-dwellers are asking the City Council to help them establish vegetable gardens in the public space. This means that in Amsterdam there are growing numbers of green locations, thanks to and for urban horticulture. Kaart: DRO Moestuinen / Vegetable gardens bestaand en in uitvoering / existing and in progress aanvraag ingediend / application submitted tijdelijk wonen tijdelijke cultuur tijdelijke energie tijdelijk groen tijdelijke recreatie tijdelijke commercie temporary homes temporary culture temporary energy temporary greenery temporary recreation temporary commerce
1 Een tijdelijke buurtbios in de Reimerswaalbuurt in stadsdeel Nieuw-West was een van de bestemmingen van het braakliggende Reimersveld. / A temporary local cinema in the Reimerswaal neighbourhood in the borough of Nieuw-West was one of the uses for the undeveloped space of Reimersveld. Foto: Anton van Daal Auteurs van dit nummer Femke Haccoû Zef Hemel Jurgen Hoogendoorn Anouk de Wit Andere vormen van stadsontwikkeling Colofon PLAN Amsterdam is een uitgave van de Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO) en geeft in acht themanummers per jaar informatie over ruimtelijke ontwikkelingen in de stad en de regio. DRO is een van de centrale diensten van de Gemeente Amsterdam en zorgt voor een samenhangende ruimtelijke ontwikkeling van stad en regio. De Dienst Ruimtelijke Ordening is onderdeel van de OntwikkelingsAlliantie van de Gemeente Amsterdam en werkt daarin intensief samen met de diensten Infrastructuur Verkeer en Vervoer, Economische Zaken, het Ontwikkelingsbedrijf, ProjectManagement Bureau en het Ingenieursbureau. (Eind)redactie en coördinatie Juultje Joosten, Hubertine Peters Vormgeving Beukers Scholma, Haarlem Hoofdbeeld cover Amaury Miller, Hollandse Hoogte Kaarten en fotografie binnenwerk zie bijschrift Lithografie en druk Zwaan Printmedia, Wormerveer Vertaling Andrew May Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Er kunnen echter geen rechten aan worden ontleend. Mocht ons iets zijn ontgaan bij de vermelding van afbeeldingen of heeft u andere vragen, neem dan contact op met de redactie via planamsterdam@ dro.amsterdam.nl of 020 2551550. Een gratis abonnement is aan te vragen via planamsterdam@dro.amsterdam.nl. Jaargang 19, nr 5, juli 2013 Ook te downloaden vanaf www.amsterdam.nl/planamsterdam 1 De manier van werken binnen de ruimtelijke sector is aan het veranderen. Er is behoefte aan een werkwijze met minder regels, meer ruimte voor experimenten en tijdelijkheid, meer maatwerk. De financiële en economische crisis heeft de roep om deze aanpak versterkt. Tien jaar geleden begonnen planologen binnen de DRO zich al te roeren. De Planologische Discussie was onder andere een pleidooi voor een andere vorm van stadsontwikkeling waarbij de overheid veel meer in dialoog met de samenleving ruimtelijke plannen zou moeten ontwikkelen. Tegelijkertijd was er een beweging gaande naar een zich terugtrekkende overheid, De Grote Vereenvoudiging. Ook nu wordt de discussie over de rol van de overheid weer gevoerd: Moeten we uitnodigen en meebewegen of juist loslaten? In de stad wordt niet gewacht op de uitkomst van deze discussie. In deze tijden van crisis is sprake van een opleving van maatschappelijke betrokkenheid bij bedrijven en burgers die zich inzetten voor een betere samenleving. In de stad ontstaan nieuwe gemeenschappen, bijvoorbeeld in buurten waar bewoners een gezamenlijke moestuin beginnen. Een ander fenomeen zijn de stadscoaches, jonge stedelingen die hun kennis en enthousiasme onbezoldigd inzetten om overal in de stad projecten op te zetten of organisaties verder te helpen door middel van kleine interventies. De tijden zijn veranderd. Daarnaast is er ook een verandering van tijden: het uitgangspunt van economische groei wordt ter discussie gesteld en steeds vaker wordt gedacht in termen van beter in plaats van meer en toegang lijkt in de nabije toekomst belangrijker dan bezit. Lokale initiatieven, collectieven en coöperaties op het gebied van woningbouw, voedsel en energie schieten als paddenstoelen uit de grond. Dankzij internet kunnen zij zich snel organiseren. Wat betekenen deze ontwikkelingen voor de werkwijze van de overheid in de ruimtelijke sector? Dat zij anders moet gaan werken is evident; hoe zij dat moet doen is nog niet duidelijk, maar een daadkrachtig bestuur is zeker een voorwaarde. De redactie 05 2013 03
Verbindende samenwerking door Zef Hemel z.hemel@dro.amsterdam.nl Naar open stadsontwikkeling In 2004 startte DRO een uniek proces, genaamd de Planologische Discussie. In ruim twee jaar tijd ontwikkelden planologen, ontwerpers en stedenbouwkundigen binnen de dienst een nieuwe werkwijze die opener is, minder expertgedreven, en waarbij van meet af aan een brede samenwerking wordt gezocht met de Amsterdamse samenleving. Na de crisis van 2008 bestaat juist aan dit soort open planning sterke behoefte. Aanleiding voor de discussie van destijds was het teruglopende werkpakket van planologen. Aan traditioneel planologisch beleid bleek steeds minder behoefte. Ook de cultuur van plannen maken was aan erosie onderhevig. Op de achtergrond speelde de sterke technocratische cultuur binnen het gemeentelijke apparaat, waarbij projectmanagement dominant was geworden: stedenbouwkundigen bedienden projectmanagers met ontwerpen en planologen mochten alleen nog programmatische vulling voor de stedenbouwkundige ontwerpen leveren. Het was een getrapte opdrachtgever-opdrachtnemerrelatie, alsof stadsontwikkeling gereduceerd was tot een efficiënte uitvoeringsmachine van omvangrijke vastgoedprojecten waarbij planologen voor de vulling van de plinten zorgden. Of de machine toentertijd werkelijk zo efficiënt draaide, was nog maar de vraag. In werkelijkheid werden de doorlooptijden van de grote projecten alleen maar langer. Hieraan lagen diverse oorzaken ten grondslag: juridische procedures als gevolg van groeiende maatschappelijke weerstand, moeizame en langdurige onderhandelingen tussen publiek en privaat, telkens nieuwe rijks- en EU-regelgeving, wantrouwen tussen partijen, en ook interne gemeentelijke strubbelingen. Waar mondde de Planologische Discussie in uit? Vanaf 2006 traden meer strategische, cyclische, open en interactieve vormen naar voren van concrete ruimtelijke interventies in plaats van de traditionele objectieve, op statistisch onderzoek gebaseerde beleidsnota s en planvormen die binnen de dienst lange tijd gebruikelijk waren. Een multidisciplinair Metropoolteam werd opgericht en produceerde zelfgebouwde scenario s, spellen, verhalen en open platforms die aan de verbeeldingskracht van velen appelleerden. Met dit experimentele > 04 PLANAmsterdam
1-6 Bij de tentoonstelling Vrijstaat Amsterdam in 2009 kon iedereen meedenken over de ruimtelijke toekomst van Amsterdam. Deze tentoonstelling nodigde uit om op een vrije manier na te denken over stadsontwikkeling. Negen stedenbouwkundige bureaus uit Amsterdam en Rotterdam gaven in grote maquettes hun visie op vrijheid in Amsterdam voor delen van de toekomstige metropool. Ook waren er op de tentoonstelling film-, verhalen- en discussieprogramma s en een speciaal programma voor kinderen. / In 2009 everyone could share their ideas for Amsterdam s spatial future at the Free State of Amsterdam exhibition. This wide-ranging event asked whether it is possible to think about city development in an unconstrained manner. Nine urban planning bureaus from Amsterdam and Rotterdam shared their visions of freedom in Amsterdam using scale models of sections of the future metro polis. The event included film, storytelling and debate, as well as a special programme for children. Foto s: Katrien Mulder (1,4), DRO (2,3), Edwin van Eis (5), Herm van Leeuwen (6) 1-6 05
door Anouk de Wit a.de.wit@dro.amsterdam.nl Oosterdok United in gesprek met de stad a-d Om knelpunten en wensen te inventariseren zijn tijdens Oosterdok United publieke en minder publieke bijeenkomsten georganiseerd: fietsexcursies, debatten, schouwen, (junior) workshops, lezingen, expert meetings en ontdekkingstochten. / During Oosterdok United a series of public and professional gatherings was organized in order to draw up an inventory of bottlenecks and ambitions: bike excursions, debates, surveys, workshops (for youngsters as well as adults), lectures, expert meetings and expeditions. Foto s: DRO De afgelopen jaren investeerde de overheid in talloze nieuwe culturele voorzieningen in het cultuurcluster Oosterdok, het voormalig havengebied ten oosten van het Centraal Station: NEMO, Muziekgebouw aan t IJ en Bimhuis, de Openbare Bibliotheek, het Conservatorium van Amsterdam en het Scheepvaartmuseum. Hotels, zoals Amrath en Doubletree by Hilton Hotel Amsterdam, de Appel, TomTom, Vodafone en allerlei ondersteunende voor zieningen volgden, zoals cafés en fietsverhuur. Alleen al de culturele voorzieningen trokken in 2012 3,5 miljoen bezoekers. In de toekomst gaat veel van het autoverkeer door de tunnel achter het Centraal Station (CS), een deel van de bussen zal eindigen bij het Buikslotermeerplein in Noord waarna reizigers met de metro naar de binnenstad en stadsdeel Zuid zullen reizen. Dit biedt kansen voor de verhoging van de kwaliteit van het voormalig havengebied Oosterdok ten oosten van CS waar ook de Passagiersterminal is gevestigd. Nu ook het Marine Etablissement Amsterdam langzaam van karakter verandert, wordt het des te belangrijker om over de toekomst van het cultuurcluster Oosterdok na te denken en te debatteren met de nieuwe gebruikers en om-wonenden. Manifestatie toekomst Oosterdok Van eind januari tot half maart 2013 organiseerde ARCAM (Architectuurcentrum Amsterdam) daarom in samenwerking met DRO de manifestatie Oosterdok United over de toekomst van het Oosterdok. 3.000 mensen kwamen naar de expositie of namen deel aan ontdekkingstochten, debatten, lezingen, workshops en schouwen. De bezoekers en deelnemers waren bewoners, ondernemers, professioneel geïnteresseerden en professioneel betrokkenen (beleidmakers, architecten, stedenbouwkundigen). Tijdens de manifestatie stond de vraag centraal hoe het cultuurcluster Oosterdok verder ontwikkeld kan worden. Aanbevelingen Onder de deelnemers heerste veel eensgezindheid. Het merendeel was goed te spreken over wat tot dusver tot stand is gebracht. Tegelijkertijd gaf vrijwel iedereen aan hinder te ondervinden van de werkzaamheden en de rommelige inrichting en ergerden de deelnemers zich aan de onveiligheid, de slechte luchtkwaliteit en de abominabele bewegwijzering. De inrichting van de openbare ruimte, de programmering en het beheer van het Oosterdok konden volgens hen veel beter. De instellingen traden bovendien niet als bespelers van één cluster naar buiten. De grootste knelpunten en de ideeën voor verbeteringen zijn vastgelegd op kaart. Met een viertal aanbevelingen zijn deze aangeboden aan het college van B enw en de portefeuillehouders van Stadsdeel Centrum. De breed gedeelde aanbevelingen zijn: Stel op korte termijn een dokmanager aan die de programmering en het dagelijks beheer van het water en de openbare ruimte onder zijn/ haar hoede krijgt. Stel een vijfjarenplan op en maak van de verrijking van het programma rond het dok een centraal punt in het stedelijk en het stadsdeelbeleid. a-d metroteam wilde de DRO-directie een R&D-poot aan de dienst toevoegen een kweekvijver van nieuw talent en een broedplaats van nieuwe werkwijzen. De Structuurvisie 2040 Economisch Sterk en Duurzaam (2011) kwam vervolgens in een open dialoog, met hulp van velen, tot stand. De nieuwe wethouder Stadsontwikkeling Maarten van Poelgeest sprak op een gegeven moment zelfs van een paradigmawisseling op kousenvoeten als gevolg van de nieuwe communicatieve aanpak. Vereenvoudigen Ongeveer tegelijk met het begin van de Planologische Discussie was de toenmalige wethouder Stadig een heel ander proces gestart: De Grote Vereenvoudiging (DGV). Ook dat proces nam twee jaar in beslag. DGV was erop gericht om de snelheid van de woningbouwproductie op te voeren door gemeentelijke procedures terug te dringen, doorzettingsmacht te organiseren, inspraak te reduceren en meer risico s bij de markt- 06 PLANAmsterdam
e Een van de resultaten van de manifestatie Oosterdok United is een kaart met locaties die vragen om actie en oplossingen. / One of the outcomes of the Oosterdok United event was a map with locations that demand action and solutions. Kaart: Bartele van der Meer knelpunt verkeer en/of inrichting openbare ruimte / bottleneck for traffic and/or layout of the public space moderne bebouwing / recent construction front oude stad / frontage of the historical city centre tijdelijke bestemming / temporary function f Het Oosterdok ontwikkelt zich als culturele hotspot waar vele culturele instellingen zijn gevestigd en evenementen worden georganiseerd. / Oosterdok Amsterdam s Eastern Docklands is a burgeoning cultural hotspot that is home to many cultural institutions and serves as a venue for events. Kaart: Rudi Chang detailhandel / retail trade horeca / cafés and restaurants hotels / hotels cultuur / culture sexbedrijven / adult entertainment maatschappelijke functies / social functions hoger onderwijs / higher education overheid / government overige bedrijven / other businesses ov-terminals / transport terminals Onderzoek hoe het Oosterdok het beste opgenomen kan worden in het programma en de organisatie van het culturele Plantagecluster in de oostelijke binnenstad. Begin nu al met de aanpak van de grootste knelpunten in de openbare ruimte in het gebied: de Odebrug, de verbinding tussen het Oosterdokseiland en de Prins Hendrikkade, en de IJtunnelentree. Speel in op de knip bij het Damrak (2014), de opening van de autotunnel achter CS (2015) en de oplevering van de Noord/Zuidlijn (2017). De verblijfsfunctie en de ruimte voor voetgangers en fietsers moeten een veel hogere prioriteit krijgen. Op korte termijn kan al worden geëxperimenteerd met een veiliger en attractiever inrichting in de weekeinden en de zomer. Neem het water en de thema s duurzaam - heid en milieu als leitmotiv voor verdere ontwikkeling. e f partijen te leggen. Het bouwproces was volgens de wethouder te ingewikkeld geworden, de doorlooptijden liepen op doordat volgens hem te veel overheidsdiensten te lang waren betrokken. Bouwenveloppen moesten (grote) marktpartijen meer ruimte geven om vastgoed te realiseren en winst te maken. Deze actie luidde het einde in van een sterk door krediet gedreven consumptieve economie die erop was gericht de vastgoedproductie zo ver mogelijk op te voeren, maar die uiteindelijk vastliep in grootschalige kantorenleegstand, overproductie van winkels en woningen in krimpgebieden en in talrijke vastgoedschandalen aan het begin van deze eeuw. Beide synchroon verlopende processen, de Planologische Discussie en De Grote Vereenvoudiging, stonden eigenlijk haaks op elkaar. Het ene was van onderop geïnitieerd, communicatief, sociaal en op permanente > 05 2013 07
7 Tweehonderd ambtenaren, ondernemers en wetenschappers uit Amsterdam spraken op 13 september 2012 met elkaar over de toekomst van de stad met het oog op 2025 wanneer Amsterdam 750 jaar bestaat. Aanleiding voor dit Amsterdam Gesprek was de zoektocht van de gemeente naar een nieuwe werkwijze in de ruimtelijke sector en de wens om de cultuur in het gemeentelijk apparaat te veranderen. / On 13 September 2012 some 200 civil servants, entrepreneurs and academics from Amsterdam discussed the future of the city with an eye towards 2025, when Amsterdam marks its 750th anniversary. The reason for this Amsterdam Consultation was the municipality s quest for a new modus operandi in the spatial sector and the desire to change the culture within the municipal apparatus. Foto: Caroline Combé 7 samenwerking gericht; het andere verliep top-down, was rationeel en zocht juist een zakelijker haasje-oververhouding tussen overheid en commerciële marktpartijen. Uitgangspunt van de Planologische Discussie was dat de overheid zich méér gelegen moet laten liggen aan de samenleving en zich minder eenzijdig economisch-zakelijk moet opstellen, De Grote Vereenvoudiging predikte juist een terugtredende overheid en een veel zakelijker opstelling van zijn kant. Waar de eerste hoopte op minder projectmanagement, daar vertrouwde de tweede juist op méér. Waar de een zocht naar nieuwe vormen van zachte planning, daar koos de ander een hardere, meer instrumentele en zakelijke planning. Vele betrokkenen konden destijds niet goed kiezen of geloofden niet dat er iets moest veranderen; zij dachten dat beide alternatieve werkwijzen politiek ingegeven of modieus waren en dat het wel zou overwaaien. Minder middelen In 2008 begon de financiële crisis. Banken vielen om en/of verstrekten geen leningen meer aan ontwikkelaars, corporaties en ontwikkelaars kregen de duimschroeven aangedraaid, kopers van woningen kregen hun hypotheken niet meer gefinancierd, de woningverkopen staakten. Terwijl de kantorenmarkt al eerder verzadigd was en ondertussen met chronische leegstand kampte, dreigde nu ook de eerder sterk opgevoerde woningbouwproductie volledig stil te vallen. Opnieuw is aan de orde hoe de stadsontwikkeling te organiseren. Gedwongen door de crisis moet het in ieder geval sneller en met minder middelen. Opnieuw zijn er twee werkwijzen denkbaar. De ene predikt nog minder bemoeienis van de overheid en maximale vrijheid voor burgers en het bedrijfsleven en ziet procedures en de overheid onverminderd als de belangrijkste hinderpalen in een door de markt aangedreven stadsontwikkeling. De andere lessen trekkend uit de financiële crisis zoekt juist een opener werkwijze waarbij samenleving en overheid van meet af aan samen optrekken in een brede verkenfase, waarna het projectmanagement van gemeentezijde lichter, sneller en opener kan worden georganiseerd en waarbij de kans op juridische procedures door betere communicatie sterk wordt verminderd. Waar de eerste alle kaarten zet op snelle verkoop van kavels en publieke stedenbouw en planologie beschouwt als kostenverhogend, vertragend en overbodige luxe, daar zoekt de ander naar een meer communicatieve en maatschappelijke planologie die inzet op een Amsterdamse samenleving die functioneert als een civil society. Waar de ene spontaniteit en loslaten predikt, daar wil de ander inspireren en verbinden. De Nieuwe Wibaut De komende tijd zal duidelijk worden welke van de twee werkwijzen gaat winnen. Dat het met minder middelen moet is duidelijk. Een reorganisatie van de ruimtelijke sector wordt voorbereid. Tegelijkertijd start in september 2013 vanuit de Wibautleerstoel aan de Universiteit van Amsterdam een nieuwe leergang, De Nieuwe Wibaut, die inzet op verbinden en inspireren en die koerst op eerdere en ruimere participatie van burgers, een meer gebiedsgerichte benadering, geen vrijblijvende termijnen en de afsluiting van de brede verkenfase met een helder politiek besluit. Economie, ruimte, milieu en sociaal worden in die nieuwe leergang weer in samenhang tot elkaar gebracht, dialoog en samenwerking zijn in deze nieuwe werkwijze de crux. Dit alles aangevuld met een sterke inhoudelijke toekomstgerichte ambitie die anders is dan de vanouds bekende publiek geformuleerde productiedoelstellingen, die nog sterk getuigden van een maakbaarheidsgedachte en waarbij externen de gemeentelijke organisatie moesten helpen de publiek geformuleerde doelen te bereiken. Voortaan gaat het om een aansprekend toekomstverhaal dat mensen boeit en waaraan door inwoners actief kan worden bijgedragen. Maatschappelijke verantwoordelijkheid De hier beschreven verbindende samenwerking binnen en buiten de gemeente is er een van grote maatschappelijke verantwoordelijkheid en zal zich moeten uitstrekken tot de hele Amsterdamse regio. Ze vereist een zelfbewuste houding van de stad, haar bestuur en haar ambtenaren. Openheid, gedeeld besef van de opgave en een permanente dialoog moet de stijl van optreden typeren. Meer bestuurskracht is dringend geboden. Dan kan Amsterdam werkelijk haar rol als hoofdstad van het land en als historische wereldstad gaan spelen. In dat geval ligt een derde Gouden Eeuw in het verschiet. 08 PLANAmsterdam
8-11 In Amsterdamse Laboratoria (A-labs) zijn in 2010 ideeën over de ontwikkeling van de stad in beeld gebracht, onder meer over de wijk Gaasperdam in Zuidoost. De werkvorm was experimenteel: de A-labs hadden geen vastgelegd traject of einddoel, de deelnemers bepaalden het proces. / In 2010 the Amsterdam Laboratories, or A-labs, amassed ideas about the development of the city, including ideas for the Gaasperdam neighbourhood in Amsterdam-Southeast. The methodology was experimental: the A-lab participants determined the process, instead of pursuing a preordained pathway or goal. Foto s: DRO 8-11 05 2013 09
1 Starbucks wil dat medewerkers tot 2015 ieder jaar samen meer dan één miljoen uur vrijwilligerswerk doen. Het bedrijf richt zich op projecten die een positieve bijdrage leveren aan de buurt van een vestiging. Dit voorjaar bijvoorbeeld hebben Starbucksmedewerkers samen met medewerkers van de Regenboog Groep een opvanghuis in stadsdeel West opgeknapt. / Starbucks wants its staff to carry out more than one million hours of voluntary work each year between now and 2015. The company is focusing on projects that make a positive contribution in the vicinity of its outlets. For example, in spring 2013 a group of Starbucks employees cooperated with staff from the Rainbow Group to renovate a shelter for the homeless in Amsterdam-West. Foto: Starbucks 2 Steeds meer mensen willen wat doen voor hun omgeving. Deze maatschappelijke betrokkenheid bevordert de sociale ontwikkeling van de stad. / More and more people want to do something for their surroundings. This social engagement boosts the city s social development. Foto: Juultje Joosten Stadscoaches 1 door Femke Haccoû f.haccou@dro.amsterdam.nl Maatschappelijk betrokken stedelingen Partijen als de gemeente, woningcorporaties, ondernemers of huiseigenaren herpositioneren en vernieuwen zich. Het grote geld is er niet meer, de verdienmodellen moeten onder de loep worden genomen en projecten in de ruimtelijke sector krijgen andere tijd - s pannes. Deze herontdekkingstocht begint met terug te gaan naar de essentie: Wat is echt belangrijk? 2 Op deze vraag wordt ingespeeld door de commerciële wereld met maatschappelijk verantwoord ondernemen. Ook burgers reageren en ontplooien initiatieven, bijvoorbeeld in de buurt of in het verlengde van hun werk. Commerciële maatschappelijke betrokkenheid Het maatschappelijk verantwoord ondernemen is uit de Verenigde Staten overgewaaid, door bedrijven als Google, Microsoft, IBM en Starbucks. Deze bedrijven willen hoogstwaarschijnlijk ingestoken vanuit het belastingsysteem in de Verenigde Staten iets goeds teruggeven aan de gemeenschap. Hiermee scoren ze bovendien beter op lijstjes van goede bedrijven. Want naast duurzaamheid staat nu ook maatschappelijke betrokkenheid als parameter op deze lijsten. Een goede positie op deze lijsten is goed voor het bedrijf en toekomstige groei en dus commercieel interessant. Twee jaar geleden belde Starbucks de Gemeente Amsterdam met een aanbod van vrijwilligersuren. De gemeente was toen niet in staat om zo n aanbieding snel te kunnen verwerken en er was achterdocht vanwege mogelijke dubbele belangen. Langzamerhand verandert dit en is de gemeente heel blij met dit soort initiatieven. Deze verandering is een worsteling, want het betekent dat overheden bepaalde taken overdragen en meer ruimte bieden aan commerciële partijen. Nu loopt het systeem van de gemeente tegen budgettaire grenzen aan. De overheid kan niet meer overal voor opdraaien; het moet soberder. Bedrijven die nu aanbieden om bij te dragen, zijn op dit moment meer dan welkom. De achterdocht wordt stapje voor stapje minder; het vertrouwen wordt langzaam op gebouwd. Maatschappelijk betrokken buurten Dit maatschappelijk bewust willen zijn is niet alleen merkbaar bij bedrijven, maar ook bij bewoners. De tendens is dat mensen zich proactief opstellen in het leveren van een bijdrage aan hun directe omgeving. Buurtinitiatieven zijn hiervan een voorbeeld. Nieuwe vormen > 10 PLANAmsterdam
1
3 Bewoners van Bos en Lommer delen via de community Boloboost online ideeën en informatie en vragen elkaar hulp om offline activiteiten voor de buurt te organiseren. / Inhabitants of the Bos en Lommer district share ideas and information online via the Boloboost community and ask for each other s help to organize offline activities for the neighbourhood. Foto: Bolo Cards & Maps/Mildred Theunisz 4 Een van de grootste on- en offline communities in Amsterdam is I Love Noord. Deze community schrijft over en organiseert evenementen in Amsterdam Noord, zoals het pontfeest, om Noord nog leefbaarder, bruisender en aantrekkelijker te maken. / One of the biggest on- and offline communities in Amsterdam is I Love Noord. This community writes about and organizes events in Amsterdam-North, such as the ferry party, in order to make this city quarter more liveable, vital and attractive. Foto: ilovenoord.nl 3 4 van gemeenschappen als Geef om de Jan Eef, Boloboost, I Love Noord en Timorplein Community voelen zich betrokken bij de buurt en benutten de talenten van buurtgenoten. Ze werken op de kracht en inzet van mensen. Deze gemeenschappen zijn online georganiseerd, veelal via sociale media als Facebook en leiden vaak tot echte, fysieke ontmoetingen tussen buurtbewoners. Bijvoorbeeld via het pontfeest op de pont tussen Noord en CS, of door Massa Kassa, de koopjesdag in de Jan Evertsenstraat met allerlei leuke evenementen eraan gekoppeld. De ene buur verzorgt het logo, de ander de koffie en weer een ander zorgt voor leuke muziek; bewoners ontmoeten elkaar op straat, op het plein of in het park. De buurten worden sociaal sterker en op lokaal niveau krijgen ondernemers een boost. Buurtgemeenschappen ontstaan op een nieuwe manier: de rol van de overheid verandert en het zijn steeds meer de bewoners zelf die hun buurt helpen ontwikkelen en deze leuk, leefbaar en economisch sterk maken. Meer tijd voor betrokkenheid Het Nieuwe Werken (tijd- en plaatsonafhankelijk werken) kan leiden tot meer tijd voor maatschappelijke betrokkenheid. Het draagt bij aan een ander gebruik van de stad: iemand kan zelf zijn dag indelen door bijvoorbeeld later van huis weg te gaan om zo niet meer op de geijkte tijden in de file te staan, of je kiest ervoor om in een café te gaan zitten werken. Door deze andere manier van werken treedt een vervaging op tussen werk en vrije tijd. Tijd kan nu anders worden ingedeeld waardoor ruimte ontstaat om overdag met je kind naar zwemles te gaan en s avonds even het stuk af te schrijven waar je overdag niet aan toe kwam. Niet alleen werkzaamheden verdelen zich anders over de dag en de stad. Ook maatschappelijke betrokkenheid is beter te organiseren, zoals helpen bij de voedselbank of samen met de buren een collectieve moestuin beheren. Een mens is bewoner, professional, tuinder, sporter of heeft als grote hobby feestjes organiseren. Al deze rollen en talenten in één persoon kunnen worden benut in de stad. Mensen zijn meer dan hun werk alleen. Het gaat steeds meer om wie je bent, wat je talenten zijn en waar en hoe je deze talenten kan inzetten om iets goeds te doen, maatschappelijk een bijdrage te leveren. Slimme combinaties maken tussen werk en maatschappij, dat is de uitdaging. Een dag per week werken bij de voedselbank is moeilijk in te plannen, maar een uurtje per week helpen om een buurman uit de schulden te krijgen is misschien wel mogelijk. Via dit soort maatschappelijke betrokkenheid ontwikkelt de stad sociaal gezien. Proactieve mensen kijken namelijk verder dan alleen hun eigen bankrekening, woonkamer of vriendengroep. Ze willen zichtbaar in de maatschappij staan. Onder andere hierdoor ontstaan steeds meer initiatieven die inspelen op deze behoefte om betrokken te zijn. Een van die initiatieven is PLUG de dag. 12 PLANAmsterdam
5-7 Organisaties die ruimte beschikbaar stellen aan PLUGgers, krijgen als tegenprestatie tijdens de lunch advies over een door henzelf ingebracht dilemma. / Organisations that make space available to PLUGgers are given advice about an issue that they themselves are facing during the lunch break in exchange. Foto s: Femke Haccoû 8 PLUGgers kunnen elke woensdag op een gastlocatie in de stad werken. Vaak zijn dit lege ruimtes bij maatschappelijke instellingen. / Every Wednesday PLUGgers can work at a host location in the city, often in empty spaces at social organizations. Kaart: PLUG de dag PLUG-plek / PLUG-spot potentiële PLUG-plek / potential PLUG-spot 5-7 8 PLUG de dag Verhalen, initiatieven en bovengenoemde communities in de stad inspireerden drie jonge professionals om in 2010 PLUG de dag te starten. PLUG de dag is een online Amsterdams netwerk van meer dan vierhonderd professionals met verschillende achtergronden. De een is zzp er, de ander in loondienst in de commerciële sector en weer een ander ambtenaar. Allen wonen in de metropoolregio Amsterdam. De behoefte om wat bij te dragen aan de maatschappij, nieuwe mensen te ontmoeten en gekke plekken te ontdekken was de basis om een netwerk op te zetten. Elke woensdag organiseert PLUG een alternatieve werkplek in de stad. Deze werkplek is veelal een lege ruimte bij een maatschappelijke instelling. Hier werken de PLUGgers online aan hun eigen projecten. Tijdens de lunch wordt als dank voor de gastvrijheid de vraag van de gastheer of -vrouw behandeld. Alle PLUGgers denken als Amsterdammer, fietser, professional of bijvoorbeeld als moestuinder aan de lunchtafel onbevangen mee en dragen bij. Niet voor geld, niet voor resultaatafspraken, maar vanuit persoonlijke nieuwsgierigheid en vanuit de behoefte om maatschappelijk betrokken te zijn. > 05 2013 13
9 Een van de locaties waar PLUGgers hebben gewerkt, is in de Jan Maijenschool in stadsdeel West waar de Meesteropleiding Coupeur is gevestigd. Als tegenprestatie voor de werkplek hebben PLUGgers met de opleiding nagedacht over een betere zichtbaarheid in de buurt. / One of the locations where PLUGgers have worked is at the Jan Maijen College in the borough of Amsterdam- West, where the Master Tailor Institute is based. In exchange for the workspace, PLUGgers have advised the college on how to achieve greater visibility in the neighbourhood. Foto: Femke Haccoû 9 Aan de PLUG-tafel probeerden bijvoorbeeld projectleiders van de gemeente het contact te verbeteren tussen de AVRO en Stadsdeel Zuid om het Vondelpaviljoen te ontwikkelen. Door een verplichte fusie, tussen de AVRO en de TROS was de aandacht van het mooie project afgeleid. Aan zelf meegebrachte behangtafels, te midden van de lege entreehal werden de betrokken partijen weer enthousiast over hun eigen verhaal en ontstond weer zin in het project. Adviezen direct toepassen, is de kern van het PLUGgen. Op de plek zelf zitten, werken en voelen wat er speelt, geeft meer inzicht in de problematiek. Daarom zat PLUG bijvoorbeeld een dag op het Zonneplein in Noord waar mensen aangaven last te hebben van hangjeugd. Naast beter inzicht in de complexiteit van sommige vraagstukken kan het werken op locatie ook leiden tot de ontdekking dat over sommige problemen juist te complex wordt nagedacht en de oplossing in iets heel kleins zit. Zo ging het bij de Meesteropleiding Coupeur op het Jan Maijenplein in West om de zichtbaarheid van de opleiding in de buurt. De praktische oplossing om paspoppen met studentenwerk achter de ramen neer te zetten was hier het vernieuwende inzicht. De PLUG-acties zijn experimenten die elke keer weer nieuwe inzichten geven in hoe mensen de stad gebruiken. Deze kennis is nodig bij het ontwikkelen van de stad. Met duwtjes in de rug komen bestaande maatschappelijke initiatieven verder. Het gaat daarbij niet om geld, langetermijnplanning, risico-analyses en kosten-baten-inventarisaties. Het gaat wel om luisteren, tips en trucs delen en doen. Inmiddels heeft PLUG in bijna drie jaar tijd 30 locaties aangedaan en meer dan 71 verhalen uit de stad en hernieuwde inzichten van de plekken beschreven. Stadscoaches PLUGgen is een soort coachen: actief luisteren naar de verhalen uit de stad en mensen ruimte geven om iets te ontwikkelen vanuit hun eigen kracht en inzet. Coachen lijkt een nieuwe vorm van stadsontwikkeling te zijn. Om de stad te ontwikkelen is luisteren essentieel: om trends te spotten, netwerken op te bouwen, te horen waar wensen en verlangens liggen en ook waar uitdagingen liggen. Door in de stad te zijn, te zien, te voelen en te luisteren kunnen relaties en verbindingen worden gelegd. Nieuwe gemeenschappen ontstaan rondom moestuinen, parken en panden. Mensen staan open om actief te worden, maar weten soms niet waar ze moeten beginnen. Door ze te coachen in en hun kracht te zetten, zullen ze energie en tijd in de stad steken en dat heeft Amsterdam nodig. PLUG is niet de enige stadscoach ; vele initiatieven en andere vormen van stadscoaches wortelen zich in de stad. De een in een uithoek van een bedrijventerrein in Zuidoost (Glamourmanifest), de ander op de winderige IJburglaan op IJburg (Placemakers) of in een oud schoolgebouw in West (Coop MidWest). Het Glamourmanifest ontwikkelt een alternatieve manier van gebiedsontwikkeling met ludieke acties zoals het poten van prachtige lelies in saaie grasbermen om zo mensen te prikkelen anders naar hun omgeving te kijken. Placemakers heeft met scholieren van het IJburgcollege de IJburglaan en omgeving op een positievere manier onder de aandacht gebracht. Niet door te laten zien wat ontbreekt en wat nog kan komen, maar door billboards te maken van wat er al wel is. Hierdoor werden kinderen en hun ouders weer trotser op hun straat en wijk. Maar ook pandgebonden initiatieven als Coop MidWest waarbij een schoolgebouw is omgebouwd tot creatieve verzamelplek voor zzp ers, kleine bedrijven en buurtbewoners. Hier worden buurtbedrijven geprikkeld om wat terug te geven aan de buurt: wanneer je kantoorruimte huurt in Coop MidWest staat in het huurcontract dat je één uur per week wat terug moet doen voor de buurt, bijvoorbeeld door een kinderprogramma op te zetten of het pand duurzamer te maken. Stimulans voor stedelijke ontwikkeling Opvallend is dat veel van de genoemde initiatieven vanuit kleinschaligheid en betrokkenheid worden opgezet. Wat ook opvalt is dat de initiatiefnemers voornamelijk vrouwen zijn. Dit terwijl de stedelijke ontwikkeling lange tijd werd gedomineerd door de man; niet alleen in sekse maar ook in benadering. Het zogenaamde mannelijke grootschalige en functionele maakt meer plaats voor kleinschaligheid en betrokkenheid. In deze meer vrouwelijke manier van benaderen gaat het niet alleen over de ratio maar ook over de 14 PLANAmsterdam
10 Het bloembollenpootfestijn is een van de ludieke acties van het initiatief Glamourmanifest om Amstel III aantrekkelijker te maken en het imago van het kantorenpark te verbeteren. / The flowerbulb dibbling party is one of the light-hearted happenings staged by the Glamour Manifesto initiative to render the Amstel III office park more attractive and improve its image. Foto: Joris Roovers 11 Coop MidWest is gevestigd in een voormalig schoolgebouw in stadsdeel West en een initiatief van mensen uit de directe omgeving. Zij willen de waarde van het gebouw en de wijk vergroten door ruimte te bieden voor culturele activiteiten, werkplekken en zaalverhuur. / Coop MidWest is housed in a former school in Amsterdam-West and is an initiative by locals from the immediate vicinity. They want to increase the value of the building and the neighbourhood by providing space for cultural activities, workspaces and venue hire. Foto: Linda Rusconi 11 10 emotie van de stad: deze benadering lijkt meer op coachen en het verder brengen wat al de goede richting op beweegt dan radicaal het roer om gooien. Het coachen van stakeholders, bedrijven, buurthuizen en communities kan leiden tot nieuwe inzichten en verbeteringen en kan helpen om de stedelijke ontwikkeling te stimuleren. Nieuwe samenwerkingsverbanden worden ontdekt en experimenten vinden plaats. Vaak gebeurt dit via ludieke en culturele evenementen of campagnes. Het gaat daarbij meer om de programmering van de stad dan de fysieke verandering. En tóch ontwikkelt de stad. Deze sociale betrokkenheid in de stad heeft uiteindelijk indirect invloed op de ruimtelijke en economische ontwikkeling van de stad. De tijd van ontwikkelen met grootse en meeslepende plannen is voorbij; de tijd is gekomen voor accupunctuur en betrokken advies. Het is tijd voor de stadscoach! 05 2013 15
Van schaarste naar overvloed door Jurgen Hoogendoorn j.hoogendoorn@oga.amsterdam.nl Verandering van tijden Bestaande systemen en uitgangspunten, zoals een economie die gebaseerd is op louter en alleen groei, lijken niet meer te werken in de westerse wereld. Ook op sociaal-maatschappelijk terrein is veel in beweging. Er zijn paradigmawisselingen die ook van invloed zijn op de ruimtelijke ontwikkelingen in Amsterdam. Wat dat betekent voor de werkwijzen in stedelijke ontwikkeling, is nog onduidelijk. Na de Tweede Wereldoorlog werden economische groei en werkgelegenheid in Nederland mede gerealiseerd door ruimteproductie, vooral door het bouwen van woningen. Oud-collega en stedenbouwkundige/planoloog wijlen Willem Hartman vergeleek de ruimtelijke ontwikkeling van destijds met een militair-industrieel complex. Woningnood, eerst kwantitatief en later kwalitatief van karakter, vormde daarbij de denkbeeldige vijand. In zijn boek De vloeibare stad (2007) beschrijft Hartman de samenvallende belangen van het Rijk, de Bouw en Kapitaalverschaffers (RBK-complex) in het naoorlogse Nederland. Om het individu tot ruimteconsumptie aan te zetten werd enorm geïnvesteerd in design, advertising, lifestyle en citymarketing. De omzet voor de bouwindustrie was daarmee decennialang gegarandeerd. Tot voor kort waren de financiële, planologische en juridische systemen en de daarbij behorende cultuur van de uitvoerende (overheids-)apparaten en organisaties uitsluitend en volledig toegesneden op ruimteproductie, met name op woningbouw. Voor de koop van een huis werden ruimschoots hypotheken verstrekt door de banken en de hypotheekrente werd in de inkomstenbelasting aftrekbaar gemaakt door de rijksoverheid. Ook voor de realisatie van vastgoed naast woningen, ook commercieel vastgoed zoals kantoren en winkels verstrekten banken onbegrensd krediet aan projectontwikkelaars en andere grote partijen. Van woningnood naar planologische overvloed De financiële en economische crisis heeft sinds 2008 een einde gemaakt aan de ongebreidelde ruimteconsumptie. Daarnaast loopt de consumptie en de vraag naar vastgoed ook structureel terug als gevolg van de vergrijzing en het krimpen van de bevolking de komende decennia, niet alleen in Nederland maar ook in Europa. In Amsterdam loopt de woningproductie volgens voorspellingen de komende jaren terug van 3.500 woningen per jaar naar minder dan 1.000 per jaar. Daarnaast ziet Amsterdam zich door vraaguitval ook geconfronteerd met een situatie van overvloed aan leegstaande gebouwen, grotendeels kantoren, en braakliggende terreinen. 16 PLANAmsterdam
1 Na de Tweede Wereldoorlog werden werkgelegenheid en economische groei mede gerealiseerd door ruimteproductie, vooral door het bouwen van woningen. / After the Second World War, employment and economic growth were in part driven by the production of space, especially by the construction of homes. Bron: Stadsarchief Amsterdam 1 1 Dat de crisis ook in Amsterdam was toegeslagen, werd duidelijk toen wethouder Maarten van Poelgeest in 2010 een bouwstop afkondigde. Het efficiënte ruimtelijke ontwikkelingsapparaat van de gemeente, dat Van Poelgeest in de Volkskrant van 16 februari 2013 vergeleek met een Leopardtank, kwam piepend en krakend tot stilstand. Op 22 april 2013 kondigde de wethouder het einde aan van grootschalige gebiedsontwikkeling. Een tijdvak van meer dan dertig jaar van ongekende vastgoed- ofwel ruimteproductie is afgesloten. Beter in plaats van meer; van bezit naar toegang Bij het naoorlogse economisch paradigma van noodzakelijke (productie-)groei worden nu internationaal en nationaal steeds meer vraagtekens gezet. In plaats van meer lijkt beter vooral in termen van people en planet belangrijker te worden. Het moet anders, vinden ook de bedenkers van de contouren van een circulaire economie: een economisch systeem dat bedoeld is om hergebruik van producten en grond- > 05 2013 17
2010 900.000 800.000 700.000 1910 2 Woningvoorraad en aantal inwoners van Amsterdam, 1910 tot en met 2010. / Amsterdam s housing stock and population, 1910 to 2010. Bron: O+S en Demografisch Eeuwboek Amsterdam, Lukas Wintershoven Infographic: Beukers Scholma woningvoorraad / housing stock aantal inwoners / number of inhabitants 600.000 500.000 2000 400.000 1920 300.000 200.000 100.000 1990 1930 1980 1940 2 1970 1950 7.000 1960 2012 6.000 2002 5.000 2011 4.000 3.000 2003 2.000 1.000 2010 2004 2009 2005 3 2008 2006 18 PLANAmsterdam 2007
3 Productiecijfers woningbouw Amsterdam 2002 t/m 2012. / Residential construction in Amsterdam, 2002 to 2012. Bron: Jan Smit Infographic: Beukers Scholma aantal woningen / number of dwellings 4 Grondstoffen worden schaarser qua beschikbaarheid en betaalbaarheid. Een circulaire economie kan uitkomst brengen: hierbij is zo veel mogelijk sprake van een gesloten kringloop van grondstoffen. / Raw materials are becoming increasingly scarce, in terms of availability and affordability. Restorative by design, a circular economy that involves cycles of raw materials and energy with minimum leakage could provide the answer. Bron: Ellen MacArthur Foundation mijnbouw / vervaardigen van materialen landbouw / jagen en vissen producent van onderdelen producent van producten biologische nutriënten biogas herstel biosfeer biochemische grondstoffen cascadering van verbruik dienstverlener consument gebruiker onderhoud hergebruik / opnieuw distribueren recycling repareren / opnieuw produceren technische nutriënten anaerobe vergisting / compostering inzameling 4 extractie van biochemische grondstoffen energieterugwinning minimalisatie van lekken in de kringloop stortplaats stoffen te maximaliseren en waardevernietiging te minimaliseren. Dit in tegenstelling tot het huidige lineaire systeem, waarin grondstoffen worden omgezet in producten die na verbruik worden vernietigd. Naast bekende economen zoals Herman Wijffels, zijn ook grote bedrijven, waaronder Philips, AkzoNobel en DSM, geïnteresseerd in de nieuwe mogelijkheden die de circulaire economie kan bieden. In een economie waarin toegang en delen belangrijker wordt dan bezit, heeft Amsterdam een uitstekende uitgangspositie. De grond is immers in handen van de samenleving en wordt door de gemeente verhuurd middels erfpacht. Daarnaast heeft Amsterdam in tegenstelling tot andere steden een groot aandeel huurwoningen, namelijk zeventig procent. Het aandeel middeldure huurwoningen zal naar verwachting de komende jaren nog verder stijgen. Krachtige (netwerk)samenleving Dat we leven in een verandering van tijden blijkt uit ook uit talrijke lokale initiatieven, collectieven en coöperaties op het gebied van woningbouw, voedsel en energie, die als paddenstoelen uit de grond schieten. Ze worden opgestart door inwoners die zich dankzij internet snel kunnen organiseren en actie ondernemen vanuit een maatschappelijke behoefte en een drang tot onsystematisering. De netwerksamenleving krijgt steeds meer het karakter van een horizontale wortelstructuur met een aanzienlijke weer- en wendbaarheid. Dit is zeker zichtbaar in Amsterdam met een groot aandeel jonge goed opgeleide inwoners. Inwoners die kracht, kennis, competenties en zin hebben om niet bij de pakken (van de crisis) neer te gaan zitten en zich collectief inzetten voor een heel scala aan onderwerpen, waaronder gebiedsontwikkeling. In de klassieke stadsontwikkeling, de blauwdrukplanning, negeren we tot nu toe dit toenemende maatschappelijk vermogen. Een prachtig voorbeeld is de tijdelijke ontwikkeling van de voormalige scheepswerf Ceuvel Volharding in Amsterdam Noord. De gemeente heeft in 2012 een prijsvraag uitgeschreven voor een broedplek op dit gemeentelijke terrein. Met als resultaat dat een team van initiatiefnemers, waaronder Smeelearchitecture en Space & Matter, Ceuvel Volharding omvormt tot een duurzaam stedelijk gebied. De zwaar vervuilde grond wordt dankzij zuiverende planten na tien jaar schoner > 05 2013 19
5 Op het braakliggende terrein Ceuvel Volharding in stadsdeel Noord wordt een werkomgeving gecreëerd voor creatieve en sociale ondernemingen waar alle afvalproducten worden gebruikt voor het maken van energie en het terugwinnen van grondstoffen. / A working environment for creative and social enterprises where all the waste products are used for the generation of energy or the recovery of raw materials is being created at the former Ceuvel Volharding shipyard in Amsterdam-North. Artist s impression: space&matter 5 aan de stad teruggegeven. Daarnaast streven de initiatiefnemers een hoge mate van zelfvoorziening na, onder andere door het gebruik van organisch afval voor de opwekking van energie en door het terugwinnen van grondstoffen. Regen- en afvalwater wordt opgevangen en hergebruikt. Daarbij wordt getracht een aantal cirkels te sluiten. Noodzaak andere overheidssturing Bestuurskundige Geert Teisman heeft zich uitgebreid gebogen over de rol van de overheid in complexe samenlevingen en verklaart het top-down lineaire blauwdrukdenken en het maakbaarheidsdenken failliet. Teisman stelt onder andere in zijn boek Publiek management op de grens van chaos en orde dat we in de vorige eeuw een overheid hebben gecreëerd die uitgaat van bureaucratische systemen, die niet kan omgaan met een organisch georganiseerde (netwerk-) samenleving. De overheid probeert door wet- en regelgeving antwoorden te formuleren maar voegt daarmee in feite steeds meer chaos toe. Hierdoor is een kloof ontstaan tussen de huidige wensen, vragen en verlangens in de samenleving en het ambtelijk apparaat. Ook andere deskundigen, zoals Jos van der Lans en Hans Bouttelier, en organisaties als de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, hameren op de noodzaak tot andere manieren van overheids - sturing meer vanuit de burger en minder vanuit een systeem en gebruiken termen als improvisatie, loslaten, vertrouwen, en verbinden. Socioloog Frans Soeterbroek bijvoorbeeld geeft aan de hand van metaforen als dansen door de schalen en sturen met lichtheid praktische handvatten als het gaat om effectief zijn in de wereld van taaie systemen, drukdoenerij en ingewikkelde bestuurlijke en ambtelijke spelletjes. De legitimiteit van overheidshandelen moet opnieuw herwonnen worden, ook in Amsterdam. Nieuwe generaties, nieuwe competenties Na de Amsterdamse bouwstop in 2010 werd ook de buitenwereld wakker en zich bewust van de gevolgen van de economische crisis, waaronder het groeiend aantal braakliggende terreinen. Onder de noemer Manifest Leegtevol (inmiddels op LinkedIn bekend als Onder-tussen) stortte een verbond van dertig jonge ruimtelijk betrokken slimmeriken zich op het verzinnen van oplossingen voor de braakliggende terreinen in Amsterdam en Zaanstad. Goede creatieve ideeën te over, maar een overzicht van braakliggende terreinen > 20 PLANAmsterdam