Tranen duwen happen glijden [HEADERSEGMENT 1] [HEADERSEGMENT 2] 2 dwarrelen dwalen dralen zoeken maar vinden mijn kussen niet jouw warme huid want die is koud, nu en jij bent weg, nu en jij bent weg, voor altijd Ik huil huiler huilst Kaat Bollen 10 ROUWEN OP SCHOOL HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
VOORAF Vooraf Er zijn weinig gebeurtenissen die op zo n persoonlijke manier beleefd en verwerkt worden als de dood van en het rouwproces voor een persoon uit je directe omgeving. Dat geldt voor volwassenen en voor jongeren. Een belangrijke factor in het verwerkingsproces is de manier waarop er in je omgeving gereageerd wordt. Niet alleen door de intimi uit je directe omgeving, maar ook door de mensen die je ontmoet in andere contexten. Al te vaak zijn we echter bijzonder onwennig in die situaties. Een cahier met als thema Rouwen op school kan dan ook een leemte vullen op dit terrein. We kozen voor een bijdrage van Magda Habraken. Zij wijdde haar licentiaatsthesis aan het onderwerp Rouwen kinderen anders? en was bereid om de inhoud ervan te herwerken voor dit cahier. Als licentiaat in de godgeleerdheid en godsdienstwetenschappen en vanuit haar ervaring als godsdienstleerkracht en leerlingenbegeleidster heeft Magda Habraken belangstelling voor het religieuze aspect van het rouwproces. Zij staat dan ook stil bij de betekenis van de dood bij rooms-katholieke jongeren en islamitische jongeren. Het ontbreken van een hoofdstukje over de rituelen van niet-gelovige of vrijzinnige jongeren heeft te maken met een gebrek aan ervaring en niet met een miskenning van het belang of met een gebrek aan respect. Als redactie zijn we ervan overtuigd dat de inhoud voldoende inspirerend is, ongeacht de al dan niet religieuze achtergrond van de lezer of oriëntatie van de school. Naast Magda Habraken danken we ook Janne Swolfs. Als leerkracht Nederlands en expressie in de eerste graad van het secundair onderwijs schreef zij een korte, maar daarom niet minder aangrijpende, getuigenis over hoe zij samen met de leerlingen het ziekteproces en overlijden van een medeleerling ervaart. Dit getuigenis willen we graag als introductie meegeven op het cahier van Magda Habraken. De redactie van Handboek Leerlingenbegeleiding Twee HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE ROUWEN OP SCHOOL 11
INTRO Intro Afscheid van een klasgenootje (voor Maxim) Vijf schooljaren geleden was het eerste jaar Artistieke Vorming op onze school, een bonte verzameling pubers met veel energie en verbeelding. Ik was de gelukkige die het vak expressie mocht geven. Bepaalde types vielen op door talenten, anderen door minder prettige eigenschappen. Maar het moet gezegd, het was een toffe groep. Er was een meisje dat extra opviel, omdat ze zo teer en kwetsbaar leek, Maxime M. Ze kon een groep sturen zonder te drammen, ze bezat bovendien een empathisch vermogen, dat voor haar leeftijd, dertien, net iets te groot leek. Ziek Vrij snel kwamen we te weten dat Maxime een zeer slechte gezondheid had. Als klein meisje was ze al vaak opgenomen in het ziekenhuis en onderging ze pijnlijke behandelingen. De tweede helft van het schooljaar begonnen er opnieuw ernstige problemen de kop op te steken. Maxime verdween voor een tijdje uit de klas. Omdat onze school, SISA Antwerpen, heel kindvriendelijk is en een goede leerlingenbegeleiding heeft, werd er gevraagd om taken en leerstof te regelen voor Maxime. Toen gebeurde er iets heel moois. Er werd bijna gevochten om dit te doen. Blijkbaar was er een vaste vriendengroep die al contact had met de ouders van Maxime. Er werden vaak logeerpartijtjes gehouden bij haar thuis en dan werd daar alles voor de school besproken. Op die manier kregen we ook een goed beeld van het ziekteverloop en was het meteen uit de taboesfeer gehaald, want het woord was er: kanker. Keihard was het en het zag er grimmig uit. 12 ROUWEN OP SCHOOL HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
INTRO Maar zoals vaak kende Maxime een periode van schijnbaar herstel. De vriendinnen hadden voor een expressieopdracht zelfs met Maxime een filmpje gedraaid in het Peerdsbos. In het filmpje kon je goed zien dat wanneer Maxime niet moest acteren, de anderen haar toedekten met een warme deken en een sjaal. Wanneer Maxime niet op school was, werd er regelmatig via de leerlingenbegeleiding info gegeven. Het was vooral door Maxime zelf, die een zeer open houding had, dat de anderen er niet krampachtig omheen moesten draaien. Soms vertelde iemand dat Maxime had gehuild, of geroepen had dat ze die stomme kanker haatte. We werden dan allemaal even heel stil en droevig. Maar onmiddellijk werd dat dan omgezet in een of andere daad. Brieven schrijven, zotte fotootjes opsturen... Dat luchtte op. De pruik Maxime zou terug verschijnen. Maar met een pruik, want door de chemotherapie was ze haar haren kwijt. De klas was voorbereid op de pruik, maar niet op de flair waarmee Maxime haar prachtige blonde pruik droeg. Sommige leerlingen werden er stil van. Grote ego s werden kleiner, vanzelf. Hier werd duidelijk welke enorme impact deze leerling op de groep begon te krijgen. Soms zag je hoe ze tijdens de les heel erge pijn had. Het werd steeds minder haalbaar voor haar. Maar ze werd gedragen door haar klasje en ze gaf zelf het goede voorbeeld door nog te vragen naar kwaaltjes van anderen. Maar haar krachten namen af. Maxime verdween alweer uit de klas. De hoop begon bij de klasgenootjes te slinken en er werden steeds meer vragen gesteld of het nog wel goed zou komen. We konden geen pasklare antwoorden geven. De logeerpartijtjes bij Maxime werden ook minder, want het was te belastend voor haar. Dan hebben we maar afgesproken dat er kleine groepjes werden gemaakt van twee leerlingen. De ouders van Maxime hebben de contacten vrij lang opengehouden tot het echt niet meer ging. HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE ROUWEN OP SCHOOL 13
INTRO Maxime is overgegaan Het onvermijdelijke gebeurde op 25 mei, Maxime was overleden. Het was verschrikkelijk, ook al wisten we dat het zou komen. Een aantal dagen was het stil en toen begon iedereen te zeggen dat ze iets wilden doen op de begrafenis. Onze directie is met alle klasgenootjes en vrienden en collega s naar de begrafenis gereden. Hier gaat ook weer alle lof naar de ouders, die ruimte boden voor allerlei dingen van de vrienden. De dienst was hartverscheurend en tegelijk vol hoop, raar... Maxime had zelf haar hondje overgedragen aan haar beste vriendin Kikki, haar kist was beschilderd door de vriendinnen en een leerling van de klas had een liedje geschreven en heeft dat gezongen op de begrafenis. Iedereen was in witte of lichtblauwe kleding, want Maxime wilde geen trieste vertoning. Dan kregen we nog een opdracht van Maxime. Ze had vlak voor haar dood nog op het internet een goed doel gekozen. Hiervoor had ze T- shirts ontworpen en die kon je na de dienst dan kopen. Iedereen ging naar huis in een shirt van Maxime. Niets gaat verloren Het volgende schooljaar hebben we een herdenkingsmoment gehouden. Er werd geld ingezameld. Een leerkracht vertrok naar India en zij heeft dat geld met een foto van Maxime meegenomen op haar reis. We hadden haar gevraagd om het goed te besteden en vooral te vertellen dat een meisje uit Nederland dit zo graag wilde geven. Het was spannend afwachten waar het geld zou opduiken. Op het einde van de zomervakantie kreeg ik een mail met foto s uit India. De Yong Ling Kinder Garten School in Dharamsala bedankte ons en heeft de foto van Maxime in de gang gehangen. Ze stuurden ons ook kindertekeningen met bedankingen. De leerlingen waren blij en trots. Ik dacht ineens aan het grote opschrift dat boven Maximes kistje hing: LOVE IS THE ANSWER. 14 ROUWEN OP SCHOOL HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
INTRO Besluit Ik ben er me ten volle van bewust dat sommige mensen dit verhaal nauwelijks geloven. Toch is het echt gebeurd. De helende werking van al deze activiteiten was zeer groot. Dit is zo optimaal kunnen verlopen, omdat alle betrokken partijen tegelijk kozen voor openheid en samenwerking. Ik kan me goed voorstellen dat sommige ouders dit niet willen of kunnen. Of dat het kind niet de kracht heeft om zo dapper te zijn. Maar toch kan de school een grote rol spelen in het verwerkingsproces en in het verkleinen van de angst voor de dood. Als de dood maar bij het leven mag horen en niet weggemoffeld wordt. Janne Swolfs HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE ROUWEN OP SCHOOL 15
HALT-0027.book Page 16 Monday, May 30, 2011 2:51 PM INTRO zonder jou zal ik niet meer dezelfde zijn natuurlijk zal de wereld blijven draaien en vechten natuurlijk is de school zoveel meer dan eerst gelukkig Kaat Bollen 16 ROUWEN OP SCHOOL HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
INLEIDING 1. Inleiding goede begeleiding van rouwende leerlingen Een goede begeleiding van rouwende leerlingen op school kan ervoor zorgen dat deze leerlingen niet geïsoleerd raken, geen vertraging oplopen in hun schoolloopbaan en niet terechtkomen in een gecompliceerd rouwproces. Een gepaste omkadering maakt dat ook leerlingen met een litteken kunnen uitgroeien tot sterke volwassenen. Rouwen op school probeert volwassenen en kinderen steunend en ondersteunend nabij te zijn wanneer de dood zich aandient op school. achtergrondinformatie, werkvormen, didactisch materiaal Rouwen op school biedt achtergrondinformatie over de eigenheid van rouwprocessen bij pubers. De algemene werkvormen die voorgesteld worden, leren de leerlingen omgaan met rouw en verdriet. Curatieve werkvormen kunnen op school heel nuttig zijn in een rouwgroep. Daarnaast biedt dit cahier nog een waaier aan didactisch en meditatief materiaal. Deze informatie vervangt natuurlijk geenszins een goede plaatselijke begeleiding met alle betrokken partijen, maar hoopt daartoe wel een aantal nuttige instrumenten en perspectieven aan te reiken. 1.1. Enkele opmerkingen overlijden van een ouder Dit cahier focust vooral op het overlijden van een ouder. Het overlijden van een ouder is voor een kind het meest ingrijpend. Dit rouwproces start bij een langdurige ziekte vaak vooraleer de ouder overleden is. Ouders kunnen op verschillende manieren overlijden (langdurige ziekte, ongeval, moord, zelfdoding, ). Deze verschillende vormen geven ook verschillen in het rouwproces. Het is onmogelijk al deze verschillen te bespreken in dit cahier. Als begeleider is het belangrijk rekening te houden met de omstandigheden waarin de ouder overlijdt. Maar kinderen kunnen natuurlijk ook een klasgenoot, grootouder, broer, zus, verliezen. Je kunt in de tekst dan meestal ouder vervangen door broer, zus, klasgenoot, vriend, grootouder, HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE ROUWEN OP SCHOOL 17
INLEIDING betrokkenheid van de lezer In dit cahier wil ik de betrokkenheid van de lezer vergroten door niet te spreken over ouder, maar ouder vaak te vervangen door papa of mama. Mijn opzet is niet een afstandelijk boek te schrijven, maar een cahier dat voor de leerkrachtengroep zowel theoretisch als praktisch bruikbaar is. De lezer van dit cahier wordt aangesproken in de rol van leerkracht of ouder. Ik focus me vooral op het onderwijs, vanuit mijn job als (godsdienst)leerkracht en leerlingenbegeleidster. De theorie verhelder ik regelmatig met eigen praktijkvoorbeelden. Uit respect voor de leerlingen heb ik hun voornamen veranderd. Dikwijls zijn de tips voor leerkrachten of leerlingenbegeleiders ook bruikbaar voor de ouders, jeugdleiders,... Om de aanspreekbaarheid en concreetheid te vergroten, schrijf ik dan ook in de je-vorm. termen kinderen en jongeren Dit boek bestudeert de rouw bij kinderen. Met kinderen worden de 0- tot 18-jarigen bedoeld. Ik gebruik de leeftijdsgrens van 18 jaar, omdat deze grens ook gebruikt wordt bij de rechten van het kind. Wanneer ik expliciet over jongeren spreek, betekent dat specifiek kinderen vanaf 12 jaar. 18 ROUWEN OP SCHOOL HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE