VLAMIGRANT - HOOFDTEKSTEN 12 THEMA S ANTWERPEN VOOR 1585 WERELDSTAD IN OORLOG Georg Braun en Frans Hogenberg, Civitates Orbis Terrarum, 1572-79 Nederlant is een ring en Antwerpen de diamant daer in Antwerpen was rond 1500 het economische hart van Europa. Kooplieden uit Nederland, Spanje, Engeland, Italië, Portugal en Duitsland maakten ongeveer 5% van de Antwerpse bevolking uit. Antwerpen werd een wereldstad dankzij de groeiende handel. Rond 1560 steeg het inwonersaantal boven de 100 000. Zo werd Antwerpen, na Parijs, de grootste Europese stad ten noorden van de Alpen. De enorme bevolkingsgroei kwam vooral door migratie. Antwerpen was ook een culturele metropool. Goederen en geld werden er uitgewisseld, maar ook ideeën en nieuwe technieken. Antwerpse kunstenaars, schrijvers, acteurs, drukkers en uitgevers hadden internationaal invloed. Ze reisden en exporteerden hun werk. Zo trokken ze buitenlanders aan en bepaalden mee het wereldbeeld. In de 16de eeuw kreeg de kerk steeds meer kritiek. De levensstijl van hoge geestelijken lokte veel reacties uit. Het protest was te horen op meerdere plaatsen in Europa. Hervormers pleitten voor radicale veranderingen. Dat protest zorgde ook in Vlaanderen en Brabant voor toenemende spanningen. Keizer Karel, die Vlaamse wortels had, hield de toestand nog onder controle. Onder zijn zoon Filips II liep het echter mis. De kerk stuurde de inquisitie af op echte en vermeende ketters. Europa werd het toneel van bloedige godsdienstoorlogen tussen katholieken en protestanten. Voor 1585 was Antwerpen de grootste protestantse stad van de Lage Landen. Hier klopte ook het hart van de opstand. Het katholicisme, verdedigd door Spanje, overwon uiteindelijk. De protestanten die hun godsdienst wilden behouden, waren verplicht te emigreren. Zij trokken naar Scandinavië, Duitsland en Engeland maar vooral naar Nederland. De helft van de bevolking van Antwerpen trok de grens over. THEMA 1
ANTWERPEN NA 1585 - DE EXODUS De familie de Moucheron, Rijksmuseum Amsterdam. Adieu schoonland, daer wy al meynden in te sterven.' 1585 is een sleuteljaar in de geschiedenis van het huidige Nederland en Vlaanderen. De val van Antwerpen betekende voor de Opstand een zware klap en was een beslissend element in de scheiding van de Lage Landen, van wat uiteindelijk Vlaanderen en Nederland zou worden. De bloeiperiode van het eens zo welvarende Vlaanderen en Brabant was nu voorbij, en de Hollandse Gouden Eeuw kon beginnen. Na 1585 ging het niet meer om een vlucht in volle paniek maar om een rustige, goed voorbereide en weloverwogen uittocht die in de jaren 1558-1589 een absoluut hoogtepunt bereikte. Het waren gezinnen, ouders, met kinderen en huispersoneel, die samen huis en haard achter zich lieten. Niet alleen protestanten trokken weg, ook katholieken, joden en het gewone volk trok massaal naar Holland en Zeeland. De totale emigratie van pakweg 1540 tot 1630 wordt geschat op een 175 000 mensen (1 ste en 2 de generatie). De eerste emigratie ging vooral naar Engeland en Duitsland, de latere was volledig op de Noordelijke Nederlanden gericht. Gezien in de context van de tijd en rekening houdend met het toenmalige bevolkingscijfer was het een massaal verschijnsel. Rond 1625 bestond 42% van de bevolking van de 9 grootste steden van Holland en Zeeland uit Vlaamse en Brabantse migranten van eerste en tweede generatie. De hoop op terugkeer blijft lang leven. De correspondentie met de achtergeblevenen bleef levendig. De gemeenten in de diaspora bezorgden financiële steun aan de gemeenten onder het kruis. Omdat de Zuid-Nederlanders zich bedienden van hun eigen netwerk van handelsrelaties en handelskantoren en werkvolk, verliep de assimilatie soms traag. Ook kregen ze door conservatisme, egoïsme en vreemdelingenangst slechts langzaam toegang tot bestuursfuncties. Volledige assimilatie duurde uiteindelijk 2 tot 3 generaties. Na 1630 werden gemengde huwelijken normaal en de kinderen waren zodanig verhollandst dat zij zich niet meer thuis zouden voelen in de Zuidelijke Nederlanden. THEMA 2
ARM VLAANDEREN De Makelarenplaats aan de Kloosterstraat in Antwerpen omstreeks 1937. In de directe omgeving van iedere migrant zijn er factoren die hem ertoe aanzetten de sprong te wagen, de push-factoren. Over het algemeen zijn die negatief (honger, verveling, armoede, vervolging, hopeloosheid). Het verhaal van de Vlaamse emigratie naar Wallonië, Frankrijk, Canada en Amerika kan niet verteld worden zonder ook stil te staan bij deze factoren. Ook al verschillen de redenen die de migrant naar zijn bestemming lokken (de pull-factoren), Vlaamse emigratie eind 19de eeuw en begin 20ste eeuw was vooral te wijten aan meer dan een eeuw bittere armoede. De negentiende eeuw is de eeuw van Arm Vlaanderen. 150 jaar geleden was het Vlaamse platteland de derde wereld: wie wilde overleven moest dag en nacht werken. Overdag op het land, 's avonds aan het spinnewiel of het weefgetouw. Bijverdienen was noodzakelijk om er zo voor te zorgen dat een gezin kon overleven. Veel gezinnen op het platteland werden in de eerste helft van de negentiende eeuw door een crisis getroffen, vooral in Oost- en West- Vlaanderen, waar 40 tot 50% van de bevolking in de vlasindustrie werkte. De huisnijverheid stortte in elkaar want men kon niet concurreren met buitenlandse, goedkopere, mechanisch geproduceerde garens en weefsels. In de strenge winter 1844-1845 ging een groot deel van de tarwe- en koolzaadoogst verloren. Veel boeren gooiden zich volledig op de aardappelteelt maar twee opeenvolgende misoogsten (18481849) leidden tot een hongersnood. Onder de bevolking braken niet verwonderlijk epidemieën uit. In 1846 tyfus, in 1848 cholera. In sommige regio's stierven in 1846-1847 meer mensen dan er geboren werden. Tussen januari en oktober 1849 stierven er door de cholera alleen al 22.441 op een totale Belgische bevolking van 4,4 miljoen. In 1866 stierven er nog eens 43.000 mensen aan de besmettelijke ziekte. Het was een tijd van schrijnende armoede, hongerende kinderen, rondtrekkende bedelbendes en voedselrellen. THEMA 3
DE FRANSCHMAN - VLAAMSE ARBEIDERS IN FRANKRIJK Parijs 1914, Belgische seizoenarbeiders met balluçon (collectie Dirk Musschoot) Wie niet de moed én het geld had om de oversteek te wagen naar de Verenigde Staten en Canada, werd seizoenarbeider, pendelarbeider of migrant in Wallonië of Frankrijk. Frankrijk en Wallonië hebben steeds geconcurreerd voor Vlaamse arbeidskrachten. Wie hoorde dat er werk was in Roubaix en zich ter plaatse kon wenden tot kennissen, was eerder geneigd om zich daar te vestigen dan om zijn geluk te beproeven in Charleroi. En als Frankrijk zijn deuren sloot, trok men naar Wallonië. De Vlaamse emigratie naar Noord-Frankrijk was massaler dan die naar Wallonië: op het einde van de negentiende eeuw woonden er een half miljoen Belgen (80% van Vlaamse afkomst) in Frankrijk, goed voor 41% van alle immigranten in Frankrijk. Dat aantal was rond 1930 gezakt tot zo'n 300.000, maar dat komt vooral doordat heel wat Belgen tot Fransen waren genaturaliseerd. Door de grotere afstand pendelden Vlaamse arbeiders in Noord-Frankrijk minder en vestigden zich meer. Tijdens WOI vluchtten heel wat boeren eerder naar Frankrijk dan naar het zuiden van België. Eens de oorlog was beëindigd, zagen vele West-Vlamingen een terugkeer naar hun kapotgeschoten hoeven niet zitten. Aan de vooravond van WOII leefden er ook zo'n 40.000 Vlaamse boeren in Frankrijk. Vele van die boerenfamilies baarden de Franse overheid zorgen omdat ze hun Vlaamse 'cultuur' leken te behouden. Zij spraken onderling Vlaams. Maar ook deze families zouden zich na verloop van tijd in Frankrijk integreren. Frankrijk besliste reeds in 1889 om de Franse nationaliteit toe te kennen aan alle (nakomelingen van) migranten die waren geboren op Frans grondgebied. Zij waren volgens de overheid zodanig geassimileerd in de Franse maatschappij dat zij als loyale Franse burgers konden worden beschouwd. Vandaag worden de Vlamingen beschouwd als een 'geslaagde', zelfs een 'vergeten' migrantengroep. THEMA 4
WALLONIË - DE INDUSTRIËLE REVOLUTIE Het typische industriële landschap van mijngebouwen en terrils (collectie Dirk Musschoot) Seizoenarbeid als noodoplossing heeft altijd bestaan, overal ter wereld. Sommige Vlamingen gingen het ver zoeken: bieten rooien in Canada of tabaksoogst, en dan terug. De meesten zochten het dichter bij huis, in het andere landsdeel bijvoorbeeld. Tussen 1840 en 1960 trok een half miljoen Vlamingen naar Wallonië, op zoek naar een betere toekomst. In 1947 telde men circa 750.000 Vlamingen in Wallonië, waarvan veel mijnwerkers. Vandaag schat men hen zelfs op 1 miljoen. Anderen schatten dat 1 op 6 Walen Vlaamse wortels heeft. Men vindt in Wallonië zowat 100.000 namen die beginnen met «Ver» of «Van». Vlaanderen was in verval en het industriële Wallonië was het Eldorado. Daar klaagde men dat ze moesten mee betalen voor de Vlaamse crisis en dat kroostrijke Vlaamse gezinnen zoveel kostten aan kindergeld. De eerste generatie had de meeste aanpassingsproblemen, de tweede generatie kende al enkele succesverhalen. Bewijs daarvan zijn de vele Vlaamse achternamen die in Wallonië opduiken. Namen als Cools, Daerden, Demotte, Onkelinx, Reynders, Spitaels, Van Cauwenberghe, onthullen dat ook families uit de hoogste politieke rangen een geschiedenis gekend hebben van armoede en migratie. 'Werk in eigen streek' werd een vaak gehoorde Vlaamse eis. Vanaf de golden sixties liep Vlaanderen zijn economische achterstand in en de werkgelegenheid steeg. In 1966 was het Vlaamse BNP voor het eerst groter dan dat van Wallonië en in 1967 kregen voor het eerst meer Walen dan Vlamingen een werkloosheidsuitkering. In vrij korte tijd heeft de zware industrie Wallonië verlaten, met dramatische gevolgen. Vandaag ontstaan er een nieuwe dynamiek in Wallonië en verplaatsing van bedrijven naar lagelonenlanden bedreigt opnieuw Vlaanderen. Nu opnieuw trekken boeren, hoteliers en jonge gezinnen naar het zuiden om te werken, omdat de bouwgrond in Vlaanderen onbetaalbaar wordt, om de vrije natuur en nog een stukje leven als god in Frankrijk te zoeken. THEMA 5
NAAR AMERIKA THE 'AMERICAN DREAM'. De leden van de Vlaamse maatschappij Broederenkring poseren bij een Amerikaanse vlag tijdens een picknick in Mishawaka, Indiana (VS) op 3 juni 1928. (collectie ADVN, VFD 237) Tussen 1830 en 1930 vonden naar schatting 60 miljoen Europese landverhuizers hun weg naar andere werelddelen. Enkele pioniers en missionarissen vestigden zich al in de periode 1830-1840, maar vooral na 1864 (einde burgeroorlog) kwamen de Noord-Amerikaanse landbouw en industrie tot volle ontwikkeling. Amerika en Canada zaten verlegen om arbeidskrachten terwijl Europa gebukt ging onder economische crisissen en werkloosheid. Vlamingen waren zeer gegeerd: "zij zijn eerlijk en werkzaam en betalen stipt hun belastingen". De overgrote meerderheid waren land- en seizoenarbeiders die het, wegens het geringe risico, in fabrieksarbeid gingen zoeken en zich in en rond fabriekssteden gingen vestigen. In de periode 1850-1930 zochten zowat 150.000 landgenoten een beter leven in de Verenigde Staten. Aankomen in Noord-Amerika bleek geen garantie op succes: voor veel mensen mislukte het avontuur en zij keerden met stille trom terug. Men schat dat 10% tot 15% van de landverhuizers mislukten en nog meer verpauperd terugkwamen. De emigranten die het wel maakten, gingen vrij snel op in de Amerikaanse en Canadese maatschappij. Zeker in de negentiende eeuw was emigratie naar Noord-Amerika een gedurfde stap: de vertrekkers wisten nauwelijks iets af van hun bestemming, meestal kenden ze alleen de wereld rond hun eigen dorp en er deden allerlei rooskleurige en fel aangedikte verhalen de ronde die beide landen voorstelden als paradijzen. Het avontuur begon nog voor het eigenlijke vertrek: heel wat potentiële emigranten moesten have en goed verkopen om de overtocht te kunnen betalen. Emigreren naar Frankrijk was betrekkelijk makkelijk te organiseren. Emigreren overzee was een ander paar mouwen. Het afscheid van dorp en familie was definitiever, de reis over zee boezemde angst in, en het ticket koste al snel een maandloon, wat velen niet hadden. Voor velen was er ook letterlijk geen weg terug als het misging dan zat je daar, in dat reusachtige land. THEMA 6
VLAMINGEN IN CANADA 1910, drinkende Vlamingen in Swan Lake Hotel (collectie Marc Journée) Vóór 1890 was de emigratie van Belgen naar Canada heel klein. De grote zuiderbuur van Canada had immers een beter ontwikkelde industrie. De economische markt was er groter en de lonen waren er vaak aantrekkelijker. Vanaf 1900 tot de eerste wereldoorlog steekt Canada de Verenigde Staten echter voorbij op het vlak van emigratie. Vanaf het midden van de 19de eeuw startten de Canadese autoriteiten een omvangrijke propagandacampagne om Belgen en meer bepaald Belgische landbouwers te overtuigen naar de uitgestrekte en vruchtbare prairiegronden van Canada te emigreren. Er heerste armoede en de meeste emigranten wilden wil elders een nieuw en beter leven opbouwen. Tussen 1890 en 1961 waagden maar liefst 61.000 Belgen de oversteek naar het beloofde land met zijn uitgestrekte natuur en vele rijkdommen, waarvan de helft in de periode 1900-1930. 70% waren Vlamingen. Precieze cijfers zullen we nooit hebben, illegale migratie was een constant gegeven. Zowel arm als rijk emigreerde, alleen gebruikten de laatsten de 'chiquere' term 's'expatrier'. Ais een emigrant een aanzienlijk kapitaal met zich meenam, werd hij in het land van bestemming een 'investeerder'. De crisis van de jaren 30 na de beurscrash op Wall Street zorgde voor bittere ellende in Canada en de emigratiepolitiek werd stopgezet. Vandaar de uitdrukking als er een brug over de oceaan had gelegen, waren de Vlaamse emigranten misschien wel allemaal naar hun geboorteland weergekeerd. De Vlamingen wisten zich echter te redden door onderlinge solidariteit, sterke familiebanden en door nog harder te werken. Terugkeren betekent immers gezichtsverlies en in je vroegere geboortestreek werd je als een 'loser' bestempeld. De krachtigste emigratiegolf van Belgen naar Canada deed zich voor na de Tweede Wereldoorlog, met elk jaar ongeveer 3.000 uitwijkelingen. Ook nu nog trekken er jaarlijks tientallen landgenoten naar Noord-Amerika, vooral ingenieurs en informatici. THEMA 7
LATIJNS-AMERIKA EEN POPULAIR VLUCHTOORD Dansende en feestende Vlamingen, Paraguay, jaren 1960. (ADVN, VFA 7070) Ook in Latijns-Amerika hebben Belgen getracht om vaste voet aan grond te krijgen. In de 19de eeuw verspreidde de industriële revolutie zich over het Europese vasteland. Tegelijk kreeg de kolonisatie nieuwe impulsen. Het jonge België liep voorop in de industrialisatie, maar had geen kolonie. Al snel gingen stemmen op voor koloniale expansie. In 1843 kocht koning Leopold I een stuk land aan de oostkust van Guatemala. Kolonialen werden gelokt met propaganda, waarin Vera Paz werd voorgesteld als een land van melk en honing. De realiteit was heel anders: het tropische klimaat eiste een zware tol en voor heel wat mensen werd de droom een nachtmerrie. Later zouden landen als Argentinië en de Verenigde Staten de rol overnemen als droombestemming voor mensen die in emigratie de oplossing zagen voor al hun problemen hier. Er waren ook kleine kolonies van Belgen in Mexico, Peru, Cuba en Haïti. Tussen 1847 en 1914 emigreerden bijna 5000 Belgen naar Brazilië. In diezelfde periode trokken bijna 23.000 landgenoten naar Argentinië. Naar schatting leven er nu zeker 1 miljoen Argentijnen met een Belgische achtergrond. De pioniers hier waren belangrijke industriëlen en bedrijven (textiel, stouwers, visserij). Belgische landbouwingenieurs werkten al in 1890 actief mee aan de rundstapel van Argentinië. Men zou kunnen zeggen dat zij meewerkten aan het bekendste exportproduct van het huidige Argentinië: het uitstekende vlees. Latijns-Amerika, vooral Argentinië, werd na de Tweede Wereldoorlog een populair vluchtoord voor Belgische collaborateurs, oostfronters en oorlogsmisdadigers. THEMA 8
CONGO VLAMINGEN IN DE KOLONIE Leopoldstad, 18 mei 1946. De oorlog thuis is achter de rug en honderden Belgische families met kleine kinderen komen in de kolonie aan om een nieuw bestaan op te bouwen. (foto J. Costa, Congopresse) Belgisch-Congo was van 1908 tot 30 juni 1960 een kolonie van België, de 'tiende provincie', bijna 77 keer zo groot als het moederland. Op 1januari 1957 leven er ruim 113.000 niet-inlanders. 78% ofwel 90.000 personen zijn Belgen. Vooral in de jaren 1957 en 1958 komen steeds meer Belgen hun geluk zoeken. Op het hoogtepunt van de Belgische aanwezigheid in Belgisch-Congo in 1960, het jaar van de onafhankelijkheid, wonen iets meer dan 100.000 Belgische staatsburgers in de kolonie. aan de evenaar dan dat er vertrekken. 70% van de Belgische inwoners van Leopoldstad, 50% van alle kolonisten (zelfstandigen), 70% van alle koloniale ambtenaren en 80 tot 90% van alle missionarissen in de hele kolonie zouden Vlaams geweest zijn. Momenteel zouden er nog zo'n 5.000 Belgen in Congo verblijven, waarvan ongeveer 75% zwarte Belgen en dus ongeveer 1500 autochtone Belgen. De meeste kolonialen bleven een welbepaalde tijd, een term, van meestal drie jaar lang en hadden dan recht op een betaalde reis naar huis en een half jaar vrij. Het vertrek van duizenden missionarissen, ambtenaren, militairen, handelaren, zakenlui en personeelsleden van grote koloniale ondernemingen gebeurde op vrijwillige basis en voor een welbepaalde periode, en keerden vervolgens naar het moederland terug. THEMA 9
WOI - EEN UNIEKE VOLKSVERHUIZING Oktober 1914, de Antwerpse kaaien (collectie In Flanders Field Museum) Uit angst voor het Duitse leger vluchtten in augustus 1914 1,5 miljoen Belgen naar het buitenland. Te voet, met kar of fiets, met trein of boot, probeerden de vluchtelingen tot in Nederland, Engeland of Frankrijk te geraken. Bijna één vijfde van de Belgen was op de vlucht... Rond het begin van de 20ste eeuw namen de spanningen tussen de grote Europese landen overhand toe. België leefde al generaties lang in vrede. Op 4 augustus 1914 kwam echter de ontnuchtering: het Duitse leger viel het neutrale België binnen. Honger, vermoeidheid en het instinct tot zelfbehoud leidden tot massahysterie. Velen raakten in paniek na berichten over Duitsers die in verschillende delen van het land gruweldaden en vernielingen verricht hadden. In totaal verloren zo'n 5000 Belgische burgers in de eerste oorlogsperiode het leven. Men schat het totaal aantal Belgische oorlogsdoden op ongeveer 36.000. Tegen de verwachtingen in zou de oorlog blijven duren. Nederland (dat neutraal was) kreeg ongeveer 1 miljoen vluchtelingen te verwerken, Groot-Brittannië zo n 200.000 en Frankrijk 250.000. De meerderheid keerde in de loop van de volgende jaren terug, maar bijna 600.000 van hen bleven er tot het einde van de oorlog, ongeveer 10% van de toenmalige Belgische bevolking. In Nederland kwamen Belgische dorpen tot stand met eigen scholen en kerken, in Groot-Brittannië waren er Belgische winkels en in Frankrijk verschenen Belgische kranten. Zelfs na het einde van de oorlog konden velen nog niet direct naar huis of wachtte een choqueerde confrontatie met de verwoestingen van de oorlog. THEMA 10
WOII DE GESCHIEDENIS HERHAALT ZICH Mei 1940, vluchtelingen ingehaald door de Blitzkrieg Nog geen 22 jaar na WOI was de vrede al weer voorbij. Op de zonnige 10 mei 1940 vielen de Duitsers België binnen en ze waren niet te stoppen. Op enkele dagen tijd was bijna de helft van de Belgische bevolking weg van thuis. Militairen, gewone mannen, vrouwen en kinderen, op de vlucht voor de oorlog. Naar het platteland, naar Frankrijk en Groot-Brittannië... De Belgische regering had haar plannen voor evacuatie van de burgerbevolking laten vallen en had iedereen aangeraden om thuis te blijven.daar zijn ze immers veiliger want ze lopen niet het groot risico gebombardeerd te worden. De vluchtelingenstroom en de verkeersopstoppingen brengen ook de terugtrekking van de troepen in gevaar. Precies het tegenovergestelde gebeurt van wat men hoopt: de mensen gaan massaal op de vlucht. Terwijl Britse en Franse troepen zich oostwaarts spoedden, vluchtte een aanzienlijk deel van de Belgische bevolking in paniek naar het westen, evenzeer opgejaagd door het snel oprukkende Duitse leger als door de angst om, net zoals in augustus 1914, door de vijand te worden doodgeschoten. Ze begonnen op de overvolle wegen aan een ware helletocht. Wagen waren zeldzaam, de meesten gingen te voet of per fiets. Zwaar beladen handkarren, hondenkarren, vrachtwagens, zelfs lijkwagens en kinderwagens werden meegevoerd. Iedereen wilde zoveel mogelijk bezittingen in veiligheid brengen, en geen plaatsje werd onbenut gelaten. De eindeloze, maar onvermijdelijke opstoppingen zorgden er voor dat velen nooit hun bestemming bereikten. Bovendien besloten de Fransen op 17 mei hun grenzen te sluiten, omdat de eindeloze vluchtelingenstroom hun troepenbewegingen in het honderd stuurde. Toen enkele dagen later de Duitse tanks de Franse kust bereikten werd elke uitweg naar het zuiden afgesneden. Daarna begon de tragische stoet in de omgekeerde richting. De zowat anderhalf miljoen Belgen in Frankrijk zijn eind september 1940 zo goed als allemaal weer gerepatrieerd. Maar hoe verder weg van huis, hoe later ze naar huis kunnen vertrekken. De vluchtelingen in Engeland komen pas na het eind van de oorlog terug. THEMA 11
ACTUEEL VLAMINGEN IN DE WERELD VANDAAG Uit promofilm Stichting Vlamingen in de Wereld (VIW) Zich verplaatsen, vertrekken, verhuizen, reizen, migreren, op zoek gaan, op ontdekking of op de dool zijn, vluchten Het is eigen aan de mens. Ook de Vlaming blijft on the move. Uit gewoonte, uit nieuwsgierigheid, uit noodzaak of uit liefde. Momenteel wonen naar schatting 300.000 Vlamingen wereldwijd. Verhuisd omwille van carrièrekansen of om te studeren. Omwille van een droom of omwille van het klimaat. Misschien is dit voor de slachtoffers van de economische crisis opnieuw het moment om te emigreren? Misschien heeft ook u een goede reden om België te verlaten. Vroeg of laat staat dan ook u een cultuurschok te wachten. Eerst leeft u in een gelukkige roes. De mens heeft immers de diepgewortelde neiging om voordelen te overdrijven en risico s te onderschatten. Na een tijd echter barst de zeepbel. Wat eerst romantisch, spannend of interessant was, is nu inefficiënt en frustrerend. De culturele verschillen beginnen u te ergeren. Sluit u zich op, vergeet u wie u bent of zoekt u de gulden middenweg? Kiest u de weg van segregatie, assimilatie of integratie? Hopelijk zal u er op termijn in slagen om u aan te passen. U leert wat belangrijk is in de nieuwe cultuur, krijgt voeling met uw omgeving, maakt vrienden en hebt weer structuur in uw leven. Of is de heimwee zo sterk dat u terugkeert en krijgt u met een omgekeerde cultuurschok te maken? Iedereen heeft het recht op geluk nastreven. Migratie maakt het leven allicht interessanter maar of het ook gelukkiger maakt is maar de vraag Een ieder heeft het recht zich vrijelijk te verplaatsen en te vertoeven binnen de grenzen van elke Staat. Een ieder heeft het recht welk land ook, met inbegrip van het zijne, te verlaten en naar zijn land terug te keren. Universele verklaring van de rechten van de mens, 1948 THEMA 12