Syllabus Opdrachten en achtergrondinformatie bij elearning earning module Alcohol en zwangerschap Verloskundigen (in opleiding) De elearning earning module is ontwikkeld met financiële steun van het Partnership Vroegsignalering Alcohol en Ros Robuust. Een productie van: Ontwikkeld in samenwerking met: 1
Deze elearning is een productie van Mondriaan - Setheater - Voyart Films Film productie Richard Dols - Voyart Films Christiaan Verhoef Scenario An Geenen - Setheater Redactie (inhoudelijke begeleiding) Wilma Noteborn - Mondriaan Spel An Geenen Maria van Kouwen-Haacke Ruud Horrichs Presentatie Wilma Noteborn Naar een idee van/in opdracht van: GGZ-instelling Mondriaan Voor deze productie zijn wij dank verschuldigd aan: - Dhr. Sjoerd van den Dam als Sociaal Psychiatrisch Verpleegkundige verbonden aan het Vincent van Gogh Instituut - Mevr. Dr. Miranda Laurant, Senior onderzoeker bij het Scientific Institute for Quality of Healthcare (IQ healthcare) UMC St Radboud en verbonden aan het Partnership Vroegsignalering Alcohol - Mevr. Kristel Zeeman, MSc, verloskundige en wetenschappelijk medewerker richtlijnontwikkeling bij de Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV) - Mevr. Mieke Aitink MSc, verloskundige en beleidsmedewerker Deskundigheidsbevordering Verloskundige bij de Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV) - Mevr. Marloes Raijer en mevr. Natascha Hebben, verloskundigen te Baarlo - Mevr. Drs. Sandy Swieringa en mevr. Judith van de Nobelen, beiden verbonden aan de afdeling Verslavingspreventie van Mondriaan, binnen het aandachtsgebied Kinderen van Verslaafde Ouders - Mevr. Kirsten Olie, moeder - Mevr. Ir. Nickie van der Wulp, onderzoekster bij STAP (het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid) - Dhr. Mr. Peter Evers MSc, teamleider Bachelor Verloskunde aan de Academie Verloskunde Maastricht - Mevr. Laura Bronneberg-van den Broek, verloskundige te Roermond. - Mevr. Vivianne Castermans en Mireille Waterval van Verloskundigenpraktijk Vita Maastricht - Mevr. Sanne Remeijsen, verloskundige in opleiding aan de Academie Verloskunde Maastricht - Mevr. Fleur Rutzerveld, verloskundige in opleiding aan de Academie Verloskunde Maastricht - Mevr. Cecile van Lümig, verloskundige in opleiding aan de Academie Verloskunde Maastricht voor hun inhoudelijke bijdrage aan de ontwikkeling van deze elearning module. Meerssen, december 2012 2
Inhoudsopgave 1. Inleiding Blz. 2. Werkwijze 3. Leerdoelen 4. Doelgroep 5. Opdrachten 6. Achtergrondinformatie 6.1 Gezondheid 6.1.1. Prevalentiecijfers a. Alcoholgebruik onder zwangere vrouwen b. Waarom drinken zwangere vrouwen alcohol? c. Hoe denken verloskundigen over het alcoholgebruik van zwangere vrouwen? 6.1.2 Risico s alcoholgebruik tijdens zwangerschap en borstvoeding a. Ernstige, levenslange gevolgen b. Geen veilige hoeveelheid alcohol c. Geen veilig moment voor alcoholgebruik d. Alcohol en mannelijke vruchtbaarheid e. Wat weten verloskundigen over de risico s van alcoholgebruik? 6.2 Alcoholgebruik 6.3 Gedragsverandering 6.3.1. Hoe veranderen mensen hun gedrag? 6.3.2. Interventies om toe te passen bij zwangeren in de verschillende motivatiefases 6.3.3. De partner van de zwangere 6.3.4. Gemotiveerd maar toch niet kunnen veranderen? 6.3.5. Alcoholgebruik bij zwangeren bespreekbaar maken a. Waarom alcoholgebruik bespreekbaar maken? b. Gebruik ter sprake brengen 6.3.6. Kortdurende interventies bij zwangeren a. Protocol voor een adviesgesprek b. Protocol motiverend gesprek 6.3.7. Effectiviteit van kortdurende interventies a. Vroegtijdige herkenning b. Effectiviteit van kortdurende interventies c. Effectiviteit van kortdurende interventies bij vrouwen d. Effectiviteit van kortdurende interventies door verloskundigen 6.4 Motiverende gespreksvoering 6.4.1. Wat is motiverende gespreksvoering? 6.4.2. Wat is motivatie? 6.4.3. Wikken en wegen: ambivalentie 6.4.4. Hoe ga je te werk? 3
6.4.5. Wat als je maar 10 minuten hebt? 6.5 Wat als er toch meer aan de hand is? 6.5.1. Meer informatie en ondersteuning 6.5.2. Tips bij het stoppen of minderen 7. Kennistoets 7.5.1. Tien vragen om je kennis te testen 7.5.2. Antwoorden 4
1. Inleiding Deze syllabus behoort bij de elearning voor verloskundigen (in opleiding), gericht op het vroegtijdig signaleren en bespreekbaar maken van alcoholgebruik bij (bijna) zwangere vrouwen en hun partner. Het gaat hierbij om het signaleren van alcoholgebruik bij zwangere vrouwen die voordat ze zwanger waren, niet excessief of problematisch dronken en tijdens de zwangerschap (kleine hoeveelheden) alcohol blijven drinken. In deze module krijg je als verloskundige (in opleiding) gedeeltes van een consult van een zwangere bij de verloskundige, tijdens verschillende fases van de zwangerschap te zien. De film dient met name ter bewustwording. Indien nodig of gewenst kun je aanvullende informatie opzoeken in deze syllabus De module behoort tot het facultatieve onderwijsaanbod van de opleiding tot verloskundige. De studiebelasting voor het doorlopen van deze module bedraagt maximaal 2 uur. De module sluit aan bij het onderwijs in het regulier curriculum van de opleiding wat betreft motiverende gespreksvoering en advisering over gezonde leefstijl tijdens de zwangerschap (waaronder ook de risico s van alcoholgebruik). Voorkennis over motiverende gespreksvoering en de risico s van alcoholgebruik tijdens preconceptie, zwangerschap en borstvoeding wordt dan ook als voldoende aanwezig verondersteld. De elearning is ook goed te gebruiken door verloskundigen die al werkzaam zijn. 2. Werkwijze Je kunt de module stapsgewijs doorlopen. In de module zie je een aantal gesprekken die je als verloskundige met een zwangere vrouw kunt voeren over alcoholgebruik. De gesprekken worden gespeeld door acteurs. Er wordt op verschillende momenten gepauzeerd. Er wordt in een aantal cycli telkens via het geven van informatie (gezondheidsvoorlichting en motiverende gespreksvoering) toegewerkt naar een voorgespeeld gesprek met een zwangere vrouw, waarna je keuzemomenten voorgelegd krijgt over hoe jij het gesprek voort zou zetten. Het antwoord kun je invullen in deze syllabus. Als je klaar bent met de opdracht kun je de film weer starten en verder gaan met de module. In het filmpje wordt niet per vraag het juiste antwoord gegeven. Als je de film herstart na het invullen van een opdracht, wordt de scène waar de vraag over ging hervat en kun je zien hoe het gesprek verder zou kunnen verlopen, waarna er weer een nieuwe opdracht volgt. Op sommige momenten in de film krijg je van een deskundige antwoord op de vraag. Vervolgens gaat de film door naar een volgende scène met een bijbehorende opdracht. Je kunt het antwoord dus zelf afleiden uit het vervolg van de gespeelde scène. Kijk wat je hierin aanspreekt en hoe je dit in je eigen werk zou kunnen toepassen. Daarnaast tref je in deze syllabus allerlei achtergrondinformatie aan. Nog even vooraf: Voordat je aan de module begint, kun je misschien nog even stilstaan bij wat jij zelf als (toekomstig) verloskundige zou willen bereiken met het bespreekbaar maken van alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. Wat zou jouw doel zijn? Het volledig ontmoedigen van het drinken van kleine hoeveelheden alcohol? Het gebruik van alcohol zoveel mogelijk beperken? Het bespreekbaar maken en inventariseren van het drinkgedrag van de moeder en bewustwording creëren over de risico s van drinken tijdens de zwangerschap? Het zaaien van twijfel over het gebruik van alcohol zodat de zwangere tot een gedegen beslissing kan komen? Ook zou je even stil kunnen staan bij de rol van je eigen alcoholgebruik. Welke rol speelt alcohol in jouw leven? Wat is jouw eigen standpunt ten opzichte van alcoholgebruik (tijdens 5
de zwangerschap): in welke mate beïnvloedt dit het bespreekbaar maken / informeren van de zwangere? Vul hieronder je antwoord in: Hoe staat het met je eigen alcoholgebruik, welke rol speelt alcohol in jouw leven? Wat is jouw standpunt ten opzichte van alcoholgebruik (tijdens de zwangerschap)? In welke mate beïnvloedt dit jouw bereidheid om alcoholgebruik met de zwangere (en haar partner) bespreekbaar te maken? Op een schaal van 1 10: in hoeverre vind je het belangrijk om alcoholgebruik met de zwangere en haar partner bespreekbaar te maken? - Wat maakt dat je dit cijfer geeft en niet een lager cijfer? - Wat is er nodig om jezelf een hoger cijfer te geven (zodat je het (nog) belangrijker gaat vinden)? Op een schaal van 1 10: in hoeverre denk je dat je in staat bent om alcoholgebruik met de zwangere en haar partner te bespreken? - Wat maakt dat je jezelf dit cijfer geeft en niet een lager cijfer? - Wat is er nodig om jezelf een hoger cijfer te geven (zodat je er (nog) beter in zou worden)? Op een schaal van 1 10: in hoeverre ben je bereid om alcoholgebruik ook daadwerkelijk met de zwangere en haar partner te bespreken? - Wat maakt dat je jezelf dit cijfer geeft en niet een lager cijfer? - Wat is er nodig om jezelf een hoger cijfer te geven (zodat je er (nog) meer toe bereid zou zijn)? 6
3. Leerdoelen Deze module kent de volgende leerdoelen: 1. Het leren voeren van een motiverend adviesgesprek met een zwangere vrouw (en haar partner) die voor haar zwangerschap alcohol dronk en tijdens haar zwangerschap kleine hoeveelheden alcohol drinkt. 2. Meningsvorming ten aanzien van het gebruik van alcohol tijdens de zwangerschap en het belang van het bespreekbaar maken hiervan tijdens de zwangerschap met de zwangere vrouw en haar partner. De module is gebaseerd op de volgende uitgangsprincipes: - Leren door herhaling - Er wordt gewerkt conform de volgende stappen: 1. Weten 2. Begrijpen/Willen 3. Kunnen. 4. Doelgroep Deze module is bedoeld voor verloskundigen (in opleiding). De module kent de volgende rechtstreekse doelgroepen: - Alle zwangere vrouwen (met uitzondering van vrouwen die reeds onder behandeling zijn (geweest) vanwege alcoholafhankelijkheid) - De partner van de zwangere vrouw - In de module is vooral aandacht voor de hoogopgeleide (eigenwijze) zwangere vrouw, die voorafgaand aan de zwangerschap (redelijk) veel, sociaal gedronken heeft, met name wijn. Deze groep mist vaak tijdens de zwangerschap de smaak van wijn en is moeilijk te overtuigen dat 1 glaasje of slokje ook schadelijk kan zijn. 7
5. Opdrachten Veel succes met het doorlopen van de module. Start de film Introductie door deskundige Op de DVD staan een viertal situaties waarover je vragen krijgt. Wil je een situatie nog eens terugkijken? Keer dan terug via het hoofdmenu. Binnen een situatie kun je ook altijd terugspoelen naar de vorige scène. Start de film SITUATIE A: intakegesprek met zwangere vrouw De film begint bij het doorlopen van de vragenlijst tijdens de intake. De verloskundige vraagt eerst toestemming om over het onderwerp alcohol te praten. Dat is stap 1 bij motiverende gespreksvoering. Meer informatie over motiverende gespreksvoering vind je in deze syllabus. Hierin zit ook een stappenplan dat op maat gemaakt is voor jou: hoe kun je motiverende gespreksvoering als verloskundige gebruiken? Neem dit stappenplan erbij en start het gesprek via de startknop. Start de film Vraag A1 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welk onderwerp? Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Start de film Vraag A2 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welke onderwerp? 8
Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Maak eerst onderstaande vraag A3 en A4 alvorens de film te herstarten. Vraag A3 Uitspraak van een collega verloskundige: Die vrouw heeft daar duidelijk over nagedacht, prima toch! Wat kan ik daar nog aan toevoegen? Heel af en toe een slokje of een glaasje kan immers geen kwaad. Hoe denk jij hierover? Is het bespreekbaar maken van alcoholgebruik een taak voor jou? Licht je antwoord hieronder toe. Vraag A4 Er zijn allerlei voor- en nadelen te bedenken voor het bespreekbaar maken van het alcoholgebruik. Deze gelden voor jou als verloskundige, maar ook voor de zwangere. Vul hieronder in wat volgens jou de voor- en nadelen zijn: Voor de verloskundige Voordelen Nadelen 9
Voor de zwangere Voordelen Nadelen In de syllabus vindt je meer uitleg over de voor- en nadelen van het bespreekbaar maken van alcoholgebruik. Ook lees je bij de achtergrondinformatie hoe je kunt omgaan met de ongerustheid van de zwangere vrouw die alcohol heeft gedronken toen ze nog niet wist dat ze zwanger was. Start de film Vraag A5 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welk onderwerp? Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Start de film Vraag A6 Hoe groot schat je de kans dat deze vrouw alcohol blijft drinken? Vul je antwoord hieronder in en licht toe waarom je dit denkt. 10
Ter overweging In deze casus vraagt de verloskundige of ze de zwangere vrouw nog een keer mag bellen de komende week. Het is goed om er vooraf over na te denken hoe je hier als verloskundige tegenover staat. Vind je dit tot jouw verantwoordelijkheid behoren? Als je jezelf hierin minder directief wilt opstellen kun je ook vragen of de zwangere jou wil bellen als ze nog vragen heeft. Een tussentijds telefonisch contact is te overwegen aangezien in het begin van de zwangerschap de controles minder frequent zijn. Het zou jammer zijn als bij de volgende afspraak, doorgaans vier weken later, blijkt dat de vrouw het nog steeds moeilijk vindt om niet of minder te drinken. Op basis van je gesprek met de zwangere kun je uiteraard ook een inschatting maken of je zelf wilt bellen of niet. Een andere mogelijkheid is om een zwangere te verwijzen naar websites als www.minderdrinken.nl. Hoe denk jij hierover? Vul je antwoord hieronder in. Start de film Vraag A7 Lees de informatie over de stadia van gedragsverandering in deze syllabus. Vervolgens willen we je vragen om onderstaande uitspraken van een zwangere te koppelen aan verschillende stadia van gedragsverandering: Uitspraak zwangere vrouw Mijn moeder begon er gisteren ook al over! Ik dacht dat af en toe een glaasje geen kwaad kan? Ik heb gisteren nog een artikel in de krant gelezen dat uit onderzoek blijkt dat af en toe een glaasje geen kwaad kan. Ik heb me voorgenomen om 9 maanden niet te drinken. Ik drink niet tijdens de zwangerschap. Hoe erg is het dat ik heb gedronken toen ik nog niet wist dat ik zwanger was? Ik vind een wijntje op zijn tijd wel lekker. Ik kijk soms wel uit naar het moment dat ik niet meer zwanger ben. Dan kan ik toch nog even met een roseetje van de zomer genieten. Ook tijdens de borstvoeding wil ik verstandig met alcohol om gaan. Deze vrouw bevindt zich waarschijnlijk in het volgende stadium van gedragsverandering: - Voorbeschouwing - Overwegen - Beslissen - Uitvoeren - Volhouden - Terugvallen 11
Mijn man zegt dat ik goed voor de baby en mijzelf moet zorgen. Einde gesprek 1 met zwangere. SITUATIE B VERVOLGAFSPRAAK BIJ DE VERLOSKUNDIGE Start de film Vraag B1 Stel je voor: je wilt het onderwerp alcoholgebruik graag weer ter sprake brengen in dit volgende gesprek. Hoe pak je dat aan? Vul mogelijke insteken om terug te komen op alcoholgebruik hieronder in: Start de film Vraag B2 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welk onderwerp? Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Start de film Vraag B3 Welke tips kun je aan deze vrouw geven? Vul je antwoord hieronder in: 12
Start de film Einde gesprek 2 met zwangere SITUATIE C Vervolgafspraak met zwangere die zelf vraagt naar tips om niet te drinken Start de film Vraag C1 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welk onderwerp? Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Start de film Vraag C2 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welk onderwerp? Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Start de film 13
Vraag C3 Lees de achtergrondinformatie in de syllabus over alcoholgebruik tijdens de zwangerschap en accentueer de stukken die jij als verloskundige kunt gebruiken in je gesprekken met een zwangere vrouw. Noteer ook zoveel mogelijk tips die je wilt doorgeven aan zwangere vrouwen. Ook in de toekomst kun je hier tips noteren die je krijgt van collega s of die je hoort van zwangere vrouwen. Vul de tips hieronder in: Einde gesprek 3 met zwangere SITUATIE D: Intake met zwangere en partner Start de film Vraag D1 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welk onderwerp? Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Start de film 14
Vraag D2 Welke vraag zou je nu kunnen stellen als je uitgaat van motiverende gespreksvoering? Vul je antwoord hieronder in: Start de film Vraag D3 In welk stadium van gedragsverandering bevindt de partner zich volgens jou? Vul je antwoord hieronder in. Hoe zou je de partner bij het stoppen/minderen kunnen betrekken? Hoe zou je omgaan met partner die het niet nodig vindt dat de zwangere stopt met drinken? 15
Wat is jouw mening: mag je ook naar het alcoholgebruik vande partner vragen? Vul hieronder je antwoord in en licht je antwoord toe. De antwoorden op vraag D3 vind je in de achtergrondinformatie in de syllabus. Einde gesprek 4 met zwangere en partner Start de film Vraag D4 Maak nu de afsluitende toets achter in je syllabus. Start de film SLOTWOORD Hiermee zijn we aan het einde gekomen van deze module. Hopelijk heb je veel geleerd. Mocht je nog vragen hebben, neem dan zeker contact op met de in deze syllabus genoemde deskundigen in jouw regio. Start de film Veel succes met het voeren van motiverende gesprekken met zwangere vrouwen over hun alcoholgebruik; een kortdurende interventie, die niet veel tijd hoeft te kosten. 16
6. Achtergrondinformatie 6.1 Gezondheid 6.1.1. Prevalentiecijfers a. Alcoholgebruik onder zwangere vrouwen Alcoholgebruik onder zwangere vrouwen in Nederland Van de vrouwen drinkt 88% alcohol in de periode voordat zij zwanger willen worden. Uit onderzoek van STAP 1 blijkt dat ruim tweederde (67%) van de vrouwen met een zwangerschapswens alcohol blijft drinken. Van de vrouwen die niet stoppen met drinken, stopt 55% op het moment dat zij ontdekt dat zij zwanger is. Aangezien dit na gemiddeld 5 weken is, kan in de eerste kritieke periode van de ontwikkeling van de foetus al ernstige schade zijn aangericht door alcohol. Van de in voornoemd onderzoek bevraagde zwangere vrouwen heeft 46% wel eens gedronken tijdens de zwangerschap en 32% geeft aan niet te zijn gestopt met drinken van alcohol tijdens de zwangerschap. Deze percentages zijn te vergelijken met de 35-50% schatting uit het rapport van de Gezondheidsraad (2005) 2. De vrouwen die zwanger willen worden, drinken gemiddeld ongeveer vier glazen per week en 35% drinkt vijf of meer glazen per week oplopend tot 10 glazen. Vrouwen die zwanger zijn, maar nog niet bij de verloskundige zijn geweest, drinken gemiddeld 3 glazen per week. Opvallend is dat 32% van deze groep vrouwen 5 glazen of meer per week drinkt. Gedurende de hele zwangerschap wordt gemiddeld tussen de 1 en 2 glazen per week gedronken, waarbij een aantal vrouwen 3 tot 4 glazen alcohol per week drinkt en in de laatste maanden 5 tot 6 glazen. Factoren die alcoholgebruik tijdens de zwangerschap bepalen Internationaal onderzoek naar het alcoholgebruik van zwangere vrouwen laat zien dat er bepaalde factoren gerelateerd zijn aan alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. De kans dat een vrouw alcohol gebruikt tijdens de zwangerschap is groter naarmate ze - ouder is, - een hogere opleiding en hoger inkomen heeft en - meer alcohol dronk voor de zwangerschap 3. Onderzoek (ABCD-studie) onder Amsterdamse zwangere vrouwen 4 laat zien dat autochtone vrouwen, hoogopgeleide en vrouwen in de leeftijd van 30-39 jaar het vaakst rapporteren in de week voorafgaand aan het onderzoek alcohol te hebben gebruikt. Onder autochtone vrouwen neemt het percentage dat alcohol gebruikt, toe, naarmate de zwangerschap vordert. In dit onderzoek (waarvan de gegevens omdat deze allemaal verzameld werden in de regio Amsterdam niet gegeneraliseerd kunnen worden naar het alcoholgebruik van zwangere vrouwen in Nederland in het algemeen) geeft iets minder dan 20% van de zwangere vrouwen aan in de afgelopen week alcohol te hebben gedronken op een consumptieniveau van minder dan gemiddeld 1 glas per dag. Rond de kerstdagen en nieuwjaarsvieringen is het percentage zwangere vrouwen dat de afgelopen week alcohol heeft gebruikt, hoger, namelijk 31%. Recent onderzoek onder ruim 400 zwangere vrouwen in Nederland 5 laat zien dat vrouwen die alcohol hadden gedronken tijdens hun zwangerschap in vergelijking tot vrouwen die geen alcohol hadden gedronken: - ouder waren - een hogere opleiding hadden - een hoger inkomen hadden - minder complicaties hadden in een eerdere zwangerschap - een hoger alcoholgebruik hadden vóór de zwangerschap - minder vaak het advies van hun verloskundige hadden gehad om geen alcohol te drinken tijdens de zwangerschap - zich minder bewust waren van de risico s van alcoholgebruik tijdens de zwangerschap - minder voordelen en meer nadelen zagen van het niet-drinken tijdens de zwangerschap 17
- minder sociale druk hadden (dat wil zeggen, hun partner, vrienden en familie hadden minder vaak de norm dat het beter was om geen alcohol te drinken tijdens de zwangerschap, ze hadden minder vaak vrienden en familie die zelf geen alcohol dronken tijdens de zwangerschap, ze kregen minder vaak steun van partner, vrienden en familie om geen alcohol te drinken tijdens de zwangerschap) - een lagere eigen effectiviteit hadden (dat wil zeggen, ze hadden het idee dat ze minder goed in staat waren om geen alcohol te drinken tijdens de zwangerschap). Alcoholgebruik door de partner van de zwangere Ander onderzoek laat zien dat de partner een rol speelt bij het alcoholgebruik van een zwangere vrouw. Een studie 6 liet bijvoorbeeld zien dat zwaar drinken van de partner samenhing met alcoholgebruik van de zwangere vrouw. En een interventie om alcoholgebruik tijdens de zwangerschap terug te dringen bleek effectiever, als de partner erbij betrokken werd 7. Ook onderzoek op het gebied van roken laat zien dat de steun van de partner belangrijk is om gedragsverandering bij de zwangere vrouw tot stand te brengen 8. In een ander recent onderzoek 9 rapporteerden partners over het algemeen dat ze hun zwangere vrouw in grote mate steunden om geen alcohol te drinken tijdens de zwangerschap. Een analyse van de steun van de partner liet zien dat partners meer steun verleenden naarmate ze - ouder waren - het belangrijker vonden dat hun zwangere vrouw geen alcohol dronk - zich meer bewust waren van de risico s van alcoholgebruik tijdens de zwangerschap - de norm hadden dat een vrouw geen alcohol zou moeten drinken tijdens de zwangerschap - en minder druk voelden om de vrouw te steunen. Analyses van de gegevens van koppels uit dit onderzoek lieten zien dat vrouwen die geen alcohol dronken vaker een partner hadden met de norm dat een vrouw geen alcohol zou moeten drinken tijdens de zwangerschap of vaker een partner hadden die veel steun gaf. Alcoholgebruik en de termijn van de zwangerschap Volgens cijfers van genoemde ABCD-studie blijkt het percentage autochtone vrouwen dat recent alcohol gebruikt, aanmerkelijk toe te nemen naarmate de zwangerschap vordert. Van de vrouwen die 10 weken of minder zwanger zijn, gebruikt 21% alcohol. Bij 11-20 weken is dat percentage 27%, bij 21-30 weken 36% en bij 31-45 weken 31%. Mogelijk is deze bevinding het gevolg van de wijdverspreide misvatting dat alcoholgebruik vooral schadelijk is voor het ongeboren kind in de eerste drie maanden van de zwangerschap. Bij allochtone vrouwen wordt het verband tussen zwangerschapsduur en alcoholgebruik niet gevonden. Dat komt omdat het grootste deel van deze groep pas laat in de zwangerschap aan het onderzoek deelnam en een veel lager percentage van hen aclohol gebruikt. Culturele achtergrond Uit genoemd ABCD-onderzoek blijkt dat het percentage zwangere vrouwen dat aangeeft recent alcohol te hebben gebruikt, het hoogst is bij de Nederlandse vrouwen en het laagst bij de Turkse en Marokkaanse vrouwen. Ook kan uit dit onderzoek worden geconcludeerd dat autochtone vrouwen vaker aangeven een alcoholadvies van hun arts en/of verloskundige te hebben ontvangen dan allochtone vrouwen. Bij autochtone vrouwen is dat ongeveer bij 75% het geval. Bij allochtone vrouwen blijkt slechts ongeveer 50% een alcoholadvies te krijgen. Reden voor het niet krijgen van een alcoholadvies is bij sommige groepen het geringe alcoholgebruik van de vrouwen, daarnaast speelt een gebrekkige beheersing van de Nederlandse taal een rol. b. Waarom drinken zwangere vrouwen alcohol? Uit onderzoek van de Universiteit Maastricht en STAP 10 blijkt dat vrouwen die alcohol dronken tijdens hun zwangerschap, vóór de zwangerschap meer en vaker alcohol dronken, zich minder bewust waren van de risico s van alcoholgebruik en vaker moeilijke situaties ervoeren om geen alcohol te drinken dan de vrouwen die geen alcohol dronken tijdens hun zwangerschap. 18
Uit voornoemd kwalitatief onderzoek blijkt dat vrouwen die gestopt waren met alcohol drinken, zich meer bewust leken van de risico s dan de vrouwen die waren blijven drinken. De vrouwen die waren blijven drinken, dachten dat alcohol niet per se schadelijk was. Van de vrouwen die wel gestopt waren, was een deel er van overtuigd dat alcohol heel schadelijk is voor het ongeboren kind. Een enkeling die gestopt was, wist niet of alcohol zo schadelijk is voor het ongeboren kind, maar dronk toch voor de zekerheid niet. De vrouwen die complicaties hebben gehad bij een eerdere zwangerschap dronken geen alcohol, omdat ze alle risico s op beschadigingen van het ongeboren kind wilden vermijden. Voor- en nadelen van alcoholgebruik De respondenten in dit onderzoek gaven aan dat ze de bescherming van de gezondheid van het ongeboren kind het belangrijkste voordeel van geen alcohol drinken tijdens de zwangerschap vonden. Andere voordelen waren het altijd kunnen autorijden na een feestje en geen kater hebben. Een nadeel dat door een aantal vrouwen genoemd werd, was dat het minder gezellig is op feestjes als je niet kan drinken. En geen alcohol drinken kon het nadeel hebben dat andere mensen vermoedden dat de vrouw zwanger is, terwijl de zwangere vrouw dat aan het begin van de zwangerschap nog graag voor zichzelf wilde houden. Zwangere vrouwen die stopten met het gebruik van alcohol, vonden het prettig als de sociale omgeving respect had voor deze keuze. Ze ervoeren dat weinig mensen bij hen aandrongen om toch een drankje te drinken. En als ze al onder druk gezet werden door anderen om toch alcohol te drinken, hadden ze geen moeite om dit het hoofd te bieden. Over het algemeen konden de vrouwen weinig situaties bedenken waarin het moeilijk was om niet te drinken. De meeste moeite hadden ze met sociale situaties zoals feestjes en etentjes met vrienden. Dit waren juist ook de situaties waarin de vrouwen die niet gestopt waren met drinken, nog steeds een (half) glaasje meedronken. De vrouwen die voor hun zwangerschap al weinig dronken, kenden geen situaties waarin het moeilijk was om niet te drinken. Geen van de vrouwen uit dit onderzoek had vóór de zwangerschap een plan gemaakt om het gewenste gedrag vol te houden. Ook hadden de stellen onderling niet of nauwelijks besproken wat ze vonden van het drinken van alcohol tijdens de zwangerschap. Alle respondenten gaven aan dat ze geen moeite hadden om hun motivatie in gedrag om te zetten en hun voornemens vol te houden. Dus, de vrouwen die zich hadden voorgenomen om helemaal geen alcohol te drinken, waren erg gemotiveerd om dit vol te houden. Maar ook de vrouwen die zich hadden voorgenomen om wel te blijven drinken, maar wel minder dan voor de zwangerschap, waren erg gemotiveerd om dit vol te houden. c. Hoe denken verloskundigen over het alcoholgebruik onder zwangere vrouwen? Uit onderzoek van STAP 11 blijkt dat verloskundigen alcoholgebruik bij het intakegesprek bespreken. Dat is vrij laat. De intake vindt over het algemeen plaats in week 6 tot 8. Alcoholgebruik in de eerste weken van de zwangerschap kan ook tot schade leiden. Bij een ontkennend antwoord tijdens de intake werd verder, gedurende de hele zwangerschap, geen mondeling advies gegeven. Bij een bevestigend antwoord werd over het algemeen tijdens de intake geadviseerd om helemaal geen alcohol te drinken. Sommige verloskundigen raadden beperkt alcoholgebruik bij een bijzondere gelegenheid niet af. Verloskundigen die in dit onderzoek werden bevraagd, veronderstelden dat slechts een klein deel (variërend van 0-10%) van hun cliënten alcohol dronken. Van allochtone vrouwen van Turkse en Marokkaanse afkomst werd verondersteld dat ze helemaal geen alcohol dronken. De maximale schatting van 10% door de verloskundigen, is veel lager dan de 35-50%, de schatting van de Gezondheidsraad van het aantal zwangere vrouwen dat alcohol blijft drinken. In overeenstemming met de hogere schatting van de Gezondheidsraad meldden verloskundigen dat ze niet helemaal zeker waren of de cliënten eerlijk zijn over hun alcoholgebruik. De verloskundigen gaven aan het moeilijk te vinden om de waarheid over het alcoholgebruik te achterhalen. Ander onderzoek van STAP 12 onder 25 zwangere vrouwen en 9 partners liet zien dat zwangere vrouwen die alcohol gebruikten dit over het algemeen niet aan de verloskundige vertelden. Bovendien vonden ze dat de verloskundige niet goed in staat was geweest om het alcoholgebruik van de zwangere vrouw te achterhalen. Ze hadden wel veel vertrouwen in de verloskundige op het gebied van alcohol en zwangerschap. Partners bleken geïnteresseerd 19
te zijn in het onderwerp alcohol en zwangerschap en ze vonden dat de verloskundige hen te weinig betrok bij de voorlichting hierover. Partners gaven aan dat zij minder strikte normen hadden dan hun vrouw: zij vonden dat de vrouw af en toe best wel alcohol mocht drinken, ook al vond zijn vrouw dat zelf niet. Verloskundigen schatten het alcoholgebruik van hun cliënten dus over het algemeen te laag in. We raden je dan ook aan om informatie over alcoholgebruik tijdens de zwangerschap aan alle vrouwen te verstrekken. Ook als zij bij de intake aangeven dat ze geen alcohol drinken. Zo wordt een grotere groep bereikt. Wees je ervan bewust dat het heel moeilijk is om de waarheid over iemand s alcoholgebruik te achterhalen. Het gaat er bij het geven voorlichting over alcoholgebruik tijdens de zwangerschap echter ook niet om de waarheid te achterhalen, maar om het gesprek over alcohol met de zwangere (en haar partner) aan te gaan en om bewustwording over de risico s en het belang van het naleven van de nulnorm tijdens de zwangerschap. Lees hierover ook meer in het advies van de Gezondheidsraad en de informatie over motiverende gespreksvoering. 6.1.2. Risico s alcoholgebruik tijdens zwangerschap en borstvoeding 13 Standpunt Gezondheidsraad en Risico s alcoholgebruik De Gezondheidsraad 14 stelt dat er geen veilige ondergrens is voor het drinken van alcohol waarvan met zekerheid gezegd kan worden dat er geen effect is op de vrucht en op de zwangerschap. Het beste advies voor vrouwen die zwanger willen worden, zwanger zijn of borstvoeding geven, luidt: drink geen alcohol om zo alle alcoholgerelateerde risico s uit te sluiten. Dit is de zogenaamde nulnorm. Dit advies is overgenomen door de Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (2008). De risico s en de ernst van de effecten van alcohol nemen toe naarmate de moeder vaker en meer per gelegenheid drinkt 15. a. Ernstige, levenslange gevolgen Alcoholgerelateerde aandoeningen De term Foetaal Alcohol Spectrum Disorder (FASD) dekt het gehele gebied van defecten door prenatale alcoholblootstelling 16. Blootstelling aan alcohol tijdens de ontwikkeling van de foetus kan in het meest ernstige geval leiden tot het Foetaal Alcohol Syndroom (FAS). De diagnosecriteria voor FAS zijn: - groeiachterstand - afwijkende gelaatskenmerken en neurologische afwijkingen. Partiële vormen van deze aandoening kunnen zijn: - Alcohol-Related Neurodevelopmental Disorder (ARND; gedrags- en/of cognitieve stoornissen) - Alcohol-Related Birth Defects (ARBD; lichamelijke afwijkingen zoals hart- en/of orgaanproblemen). Alcoholgerelateerde aandoeningen worden niet altijd als zodanig herkend. Kinderen bij wie de invloed van alcoholgebruik tijdens de zwangerschap niet onderkend wordt, kunnen onjuist gediagnosticeerd worden met ADHD 17, autisme en/of PDD-NOS 18. Ook als wel bekend is dat een moeder tijdens de zwangerschap alcohol heeft gedronken, stellen artsen mogelijk niet de 20