Gemeente Den Haag Dienst Stadsbeheer Welkom in Wapendal Duingebied in de stad
Welkom in Wapendal Duingebied in de stad
Inhoud Inhoud Duingebied Wapendal 5 Het ontstaan van het gebied 9 Een beschermd duingebied 15 Bijzondere bescherming: Natura 2000 15 Duinheide 19 Duingrasland 21 Duinbos 25 Beperkt recreatief gebruik 29 Wat ligt waar? 30 Wegen naar Wapendal 33 Informatie 35 Inhoud 3
Ligging van het gebied: Wapendal Noordzee Scheveningen Kijkduin Wapendal vanaf de Daal en Bergselaan gezien 4
Welkom Duingebied Wapendal Den Haag kent vele grote groengebieden, zoals stadsparken, landgoederen, duinen, bossen en recreatiegebieden. Dit boekje gaat over één van deze gebieden: duingebied Wapendal. Wapendal ligt omsloten door de stedelijke omgeving, in het stadsdeel Loosduinen. Het gebied is 3,6 ha groot. Geen groot gebied qua oppervlakte dus, maar wel groots wat betreft de betekenis voor planten en dieren! Wapendal is een restant van een oude strandwal die aan een strandvlakte grensde. Deze strandvlakte was een laag gelegen vochtige plek. De naam Wapendal is hiervan afgeleid: een dergelijke plek noemde men vroeger wapel. Op deze plaats lieten de boeren uit de omgeving hun vee grazen en drinken. Aan deze vorm van gebruik dankt Wapendal de nu aanwezige bijzondere natuurwaarden. Als gevolg van de kalkarme bodem en de vroegere begrazing is hier namelijk een gebied ontstaan met duinheide, duingrasland en duinbos. Wapendal vormt daarmee een belangrijk leefgebied voor veel planten- en diersoorten. Er komen maar liefst meer dan 200 verschillende plantensoorten voor! Vanwege de aanwezigheid van deze bijzondere natuurwaarden is Wapendal, samen met het natuurmonument 5
6 Hoek Ridderspoorweg en Ereprijsweg Bosbeeld
Welkom Westduinpark, aangewezen als Natura 2000-gebied. Natura 2000 is het Europese netwerk van beschermde natuurgebieden. Om de bijzondere natuurwaarden van het gebied in stand te houden, heeft dienst Stadsbeheer in 2006 in overleg met belanghebbenden een beheervisie en beheerplan opgesteld. Op basis hiervan worden de komende jaren beheer- en onderhoudswerkzaamheden uitgevoerd. Zo wordt de opslag van jonge bomen en struiken uit de duinheide en het duingrasland verwijderd en zullen plekken met open zand worden gecreëerd. Daarnaast wordt onderzocht of begrazing weer tot de mogelijkheden behoord. Over de voorbereiding en de uitvoering van de werkzaamheden wordt overlegd in een beheerplatform. Wij nodigen u graag uit om met eigen ogen dit bijzondere duingebied te komen bekijken. Vanwege de beperkte oppervlakte en de kwetsbaarheid van de aanwezige en beschermde planten en dieren is Wapen-dal echter niet vrij toegankelijk voor publiek. Het is om-sloten door een gaashekwerk en kan vanaf de stoep rondom worden bekeken. Op verzoek kan onder te bespreken voorwaarden een rondleiding worden verzorgd. Maar ook van buiten af is Wapendal de moeite waard. Dit boekje geeft een overzicht van het heden en verleden en het beschrijft de bijzondere natuurwaarden van duingebied Wapendal. 7
Laan van Meerdervoort met rechts de Pioenweg en Wapendal, 1929 Daal en Bergschelaan, 1903 Duingebied bij de Daal en Bergschelaan, 1910 8
Het ontstaan van het gebied Het ontstaan van het gebied De duinen langs de Nederlandse kust zijn ontstaan door een eeuwenlang spel van zand, zee en wind. De duinen vormen een dynamisch landschap waar op beperkte schaal nog natuurlijke processen plaatsvinden. Van de zeereep naar de binnenduinen is sprake van een toenemende mate van ontkalking van het zand. Een sterke variatie in wind, zoute neerslag, reliëf, humus- en kalkgehalte heeft geleid tot een afwisselend landschap met een grote rijkdom aan bijzondere planten- en diersoorten. 9
Zicht op Ridderspoorweg Pioenweg, 1942 10
Het ontstaan van het gebied Wapendal is een klein stukje duingebied dat een restant vormt van een oude, kalkarme strandwal die grensde aan een strandvlakte. Een strandwal is een door de branding opgeworpen zandrug. Een dergelijke zandrug ligt niet vast op één plaats, maar wordt door de branding soms ook weer afgebroken of verplaatst. Het droog geworden zand van de strandwallen wordt later door de wind opgeblazen tot kleine duintjes. Zonder menselijk ingrijpen zal vegetatie zich vervolgens langs een natuurlijke weg ontwikkelen. Verschillende vegetaties volgen elkaar op, zodat op een open zandplek uiteindelijk een duinbos kan ontstaan. Noordzee oud duinzand jong duinzand laagveen zeeklei 1 voormalige strandvlakte door oude duinen overschoven 2 voormalige verveende duinpan door jonge duinen ondergeschoven 3 voormalige verveende duinpan met zeeklei van het Ganteldek 4 moerasgebied Hollands midden met afwisselend veen en zeeklei 11
Legenda Boorpunt Plangebied Geologie Hollandveen op Laag van Voorburg Laag van Voorburg kaart van Wapendal met geologische ondergrond en boorpunten van archeologische inventarisatie. Winterkoninkje 12
Het ontstaan van het gebied Wapendal ligt op de tweede strandwal vanaf de zee. Strandwallen en strandvlakten waren al vroeg, vanaf ca. 2.500 v. Chr., geschikt voor bewoning en agrarisch gebruik. Het strandwallengebied heeft dan ook een hoge archeologische waarde. In het verleden zijn in de directe omgeving van Wapendal enkele oudheidkundige vondsten gedaan. In 1949 werden ter hoogte van de huidige Ereprijsweg in uitgestoven grond aardewerkscherven aangetroffen die dateren uit de Middeleeuwen. Dit duidt er op dat vlakbij Wapendal één of meer nederzettingen uit die periode gelegen moeten hebben. Sporen daarvan kunnen ook in het gebied zelf nog aanwezig zijn. Aangezien Wapendal altijd onbebouwd is gebleven, zullen aanwezige archeologische resten relatief goed geconserveerd zijn. Eventuele resten liggen vlak onder het maaiveld, omdat de oude duinen hier niet door jong duin overstoven zijn. Bij het beheer van het gebied moet hiermee rekening worden gehouden. Voorafgaand aan eventuele bodemingrepen vindt dan ook eerst archeologisch onderzoek plaats. Overigens heeft een eerste beperkte inventarisatie nog geen archeologische waarden opgeleverd. 13
Westduinpark Wapendal 14 Bloeiende struikheide Natura 2000 gebieden in de regio
Een beschermd duingebied Een beschermd duingebied Duingebieden zijn een uniek stuk Nederland. Ook internationaal gezien zijn onze duinen van groot belang. Van de meer dan 15.000 km Atlantische kust in West- Europa, bestaat ongeveer 3000 km uit duinen. Hiervan ligt bijna 300 km, dus ongeveer 10% van de totale duinlengte, in Nederland. Aaneengesloten duingebieden zoals die in Nederland zijn te vinden, zijn buiten ons land slechts op enkele plaatsen aanwezig. Vanwege deze nationale en internationale betekenis hebben verschillende duingebieden een Europese beschermde status gekregen. Ook Wapendal heeft zo n speciale status. Ondanks de beperkte oppervlakte, vormt Wapendal namelijk een leefgebied voor bijzondere soorten planten en dieren. De variatie in soorten is vooral te danken aan de verschillende typen vegetaties die het gebied herbergt, zoals duinheide, open zand, duingrasland, duinstruweel en duinbos. Ook het hoogteverschil en de bodemopbouw spelen hierbij een belangrijke rol. Bijzondere bescherming: Natura 2000 In Europees verband zijn afspraken gemaakt om natuurgebieden te beschermen. Het gaat daarbij om de 15
Heide, hoek Ridderspoorweg en Ereprijsweg Heggemus 16
Een beschermd duingebied instandhouding en bescherming van planten- en diersoorten en hun leefgebieden, de zogeheten habitats. Deze internationale afspraken zijn vastgelegd in twee richtlijnen: de Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn. Wapendal is in 2003 aangemeld als Habitatrichtlijngebied, samen met het Westduinpark en de Bosjes van Poot. De Habitatrichtlijn richt zich, met uitzondering van vogels en hun leefgebieden, op de bescherming van flora en fauna en hun natuurlijke habitats. Alle beschermde natuurgebieden maken onderdeel uit van het Europese ecologische netwerk, Natura 2000 genaamd. Wapendal is, samen met het Westduinpark en de Bosjes van Poot, zo n Natura 2000-gebied. De officiële aanwijzing wordt in 2007 verwacht. Omdat ieder land de plicht heeft deze habitats in stand te houden en te beschermen, zijn in Nederland alle Habitatrichtlijngebieden onder de werking van de Natuurbeschermingswet gebracht. Wapendal heeft de bijzondere status gekregen vanwege de aanwezigheid van de habitats duinheide, duingrasland en duinbos. De beschermde status brengt verplichtingen met zich mee. Zo moet de provincie, samen met de eigenaar van het gebied, binnen drie jaar na de officiële aanwijzing als Natura 2000-gebied een beheerplan opstellen. Hierin worden alle werkzaamheden beschreven die noodzakelijk zijn voor het in stand houden en beschermen van de internationaal waardevolle habitats. 17
Struikheide Korstmos 18
Een beschermd duingebied Bij het uitvoeren van de maatregelen uit het beheerplan moet ook rekening worden gehouden met een ander Europees verdrag, namelijk het verdrag van Malta. Daarin is afgesproken dat archeologische waarden zoveel mogelijk in de bodem bewaard blijven. Zodra er werkzaamheden worden uitgevoerd, waarbij de bodem wordt beroerd, zal eerst een archeologisch onderzoek moeten plaatsvinden. Duinheide Het habitattype duinheide is voor Wapendal de belangrijkste. Duinheide komt in Nederland alleen nog voor op een paar plekken in Zeeland en Zuid-Holland, in de oude binnenduinen. Wapendal is één van die plekken. Hier komt het beschermde habitattype droge duinheide met struikhei voor. De struikheide vormt hier geen aaneengesloten bedekking, zoals in de droge heiden in het binnenland. Naast struikhei komen weinig andere vaatplanten voor. Onder de hei groeien vooral mossen en korstmossen. Droge duinheide ontstaat in droge valleien en op duintoppen en het ontwikkelt zich uit duingrasland. Duinheide is het natuurlijke eindstadium op kalkarme duinhellingen. Wanneer er voldoende overstuiving plaatsvindt, zal dit habitattype in stand blijven. Vroeger werden de droge duinheiden beweid, geplagd of gemaaid, waardoor er voldoende dynamiek bleef om 19
Schraal grasland Overgang van heide naar bos Verwijderen van zegge uit de heide 20
Een beschermd duingebied de heide in stand te houden. Op dit moment is de duinheide in Wapendal verruigd. Verruiging is het begroeid raken van een gebied met ongewenste struiken, kruiden en grassoorten. Eén van de oorzaken van verruiging is de luchtverontreiniging. Dit komt met de regen het gebied binnen en zorgt zo voor extra bemesting. Er komen op deze manier veel te veel voedingsstoffen in de van oorsprong schrale bodem. Bepaalde plantensoorten profiteren hiervan en verdringen de oorspronkelijke vegetatie. In de duinheide van Wapendal is dan ook veel ongewenste opslag van jonge bomen en struweel. Om de duinheide te behouden, worden een aantal maatregelen genomen. De opslag van bomen wordt verwijderd en het struweel wordt teruggedrongen. Daarnaast worden de dicht met gras begroeide delen kleinschalig geplagd in combinatie met maaien. Met het herstellen van de duinheide wordt het gebied weer interessant voor vogels als de blauwe en grauwe kiekendief en de roodborsttapuit. Ook soorten als de heidevlinder en de zandhagedis vinden dan wellicht weer een plekje in Wapendal. Duingrasland Een ander in Wapendal voorkomend habitattype is vastgelegde kustduinen met kruidvegetatie. Dit zijn duingraslanden met op de bodem een mat van gras, mos, of korstmos. Deze terreinen worden ook wel 21
Duinheide Duingrasland met korstmossen 22
Een beschermd duingebied grijze duinen genoemd en liggen meer landinwaarts dan de met helm begroeide witte duinen. Tussen het duingrasland en de duinheide zit niet veel verschil. In duinheide komt - de naam zegt het al - meer struikhei voor, terwijl in het duingrasland meer korstmossen aanwezig zijn. In Wapendal komt een aantal bijzondere korstmossen voor: open en gebogen rendiermos en rode heidelucifer. Net als de duinheide, is ook het duingrasland in Wapendal verruigt. De specifieke kwaliteiten van het duingrasland worden hierdoor bedreigd. Onder natuurlijke omstandigheden worden de duingraslanden in stand gehouden door grazen en graven van konijnen. Dit zijn de duinbeheerders bij uitstek. Met hun eetpatroon houden zij de ongewenste grassen kort en met hun graven houden ze de voor gebiedseigen soorten benodigde dynamiek in stand. Helaas wordt de konijnenstand al jaren en met enige regelmaat geplaagd door de konijnenziekten VHS en myxomatose. Hierdoor is het aantal konijnen in Wapendal te laag. Bovendien gaat door de verruiging de kwaliteit van het voedsel voor de konijnen achteruit. Om de unieke duingraslanden te behouden, worden dezelfde werkzaamheden uitgevoerd als in de duinheide. De opslag van bomen wordt verwijderd en het struweel wordt teruggedrongen. De dichtgegroeide delen worden kleinschalig geplagd. 23
Vossenhol Vos Duinbos 24
Een beschermd duingebied De niet geplagde delen worden eenmaal in het najaar gemaaid. Hierdoor moet op den duur het duingrasland weer aantrekkelijk worden voor konijnen. Een goede voedselvoorziening zorgt ervoor dat het konijn in aantal kan toenemen en het natuurlijke beheer van de duingraslanden weer kan verzorgen. Onbegroeid zand Plaatsen waar het zand niet begroeid is, zijn van belang voor de karakteristieke ontwikkeling van duinen. Op het open zand groeien de zogeheten pioniersoorten. Daarnaast maken open plekken onderdeel uit van het leefgebied van duindieren, zoals de zandhagedis en het konijn. In Wapendal zijn er nog een paar kleine open plekken, ontstaan door het graven van een konijn of vos. Eén van de doelstellingen voor het beheer van Wapendal is het creëren van nieuwe open plekken met zand. Duinbos Een deel van Wapendal is begroeid met het habitattype duinbos en behoort tot de beboste duinen van het Atlantische, continentale en boreale gebied. Dit habitattype betreft natuurlijke of halfnatuurlijke oude duinbossen, die vooral te vinden zijn in valleien en aan de binnenduinrand van het oude duinlandschap. Eén van de karakteristieke bostypen in een duingebied 25
Grillig gevormde bomen Dwergvleermuis 26
Een beschermd duingebied is het duineikenbos. Dit komt voor op de hogere strandwallen van het oude duinlandschap en vrijwel alleen in Nederland. Het is een bostype met zomereiken die zich door de arme voedingsomstandigheden van de duinen op een grillige manier ontwikkelen. Het bos wordt dan ook niet hoger dan 20 meter. Een ander karakteristiek bostype is het iepenbos, dat in Wapendal voorkomt als een stinzenbos. Dit betekent dat er veel stinzenplanten voorkomen: bol- en knolgewassen die vroeger vanwege hun sierwaarde in particuliere tuinen werden geplant en later zijn verwilderd. Voorbeelden van stinzenplanten die in Wapendal voorkomen, zijn wilde hyacint en sneeuwklokje. Naast deze planten voelen ook dieren als de groene specht, de zanglijster en de gewone dwergvleermuis zich thuis in het bosgedeelte van Wapendal. Het duinbos wordt beheerd volgens de methode geïntegreerd bosbeheer. Dit houdt in dat de verschillende functies van het bos aandacht krijgen. In Wapendal gaat het vooral om de functies landschap en natuur. Om dit te bereiken wordt af en toe in het bos ingegrepen. Hierbij worden ongewenste soorten, zoals de gewone esdoorn en de Amerikaanse vogelkers, weggehaald. Deze soorten zijn heel dominant en kunnen een bedreiging vormen voor de natuurlijke ontwikkeling van het duinbos. Bij het bosbeheer wordt ook gestreefd naar het waar mogelijk verhogen van de hoeveelheid dood hout. Dood hout biedt een voedselbron en schuilplaats voor allerlei insecten, vogels en andere dieren. 27
Hoek Pioenweg en Daal en Bergselaan Zicht naar Ridderspoorweg 28
Beperkt recreatief gebruik Beperkt recreatief gebruik Vanwege de beperkte oppervlakte en de kwetsbaarheid van aanwezige en beschermde planten- en diersoorten, is Wapendal niet vrij toegankelijk voor publiek. Het gebied is daarom omsloten door een gaashekwerk. Maar vanaf de stoep rondom Wapendal heeft u ook een mooi zicht op de duinheide, het duingrasland en het duinbos met hun bewoners. Op verzoek kan onder te bespreken voorwaarden een rondleiding worden verzorgd. Voor informatie hierover kunt u copntact opnemen met het gemeentelijk ContactCentrum (zie bij Informatie achter in dit boekje). 29
Wat ligt waar? e Duinbos Struweel Duingrasland Duinheide 30
Wat ligt waar? Bosjes van Pex Wapendal 31
Pioenweg Daal en Bergselaan Ridderspoorweg De Savornin Lohmanlaan Ereprijsweg Laan van Meerdervoort 32 Hoek Pioenweg en Daal en Bergselaan
Wegen naar Wapendal Wegen naar Wapendal Duingebied Wapendal is omgeven door de Daal en Bergselaan, de Pioenweg, de Ereprijsweg en de Ridderspoorweg. Met het openbaar vervoer is Wapendal goed bereikbaar. U kunt gebruik maken van buslijn 23 (halte Thorbeckelaan-Laan van Meerdervoort) en tramlijn 3 (halte Laan van Meerdervoort-Appelstraat-Pioenweg). Uiteraard kunt u Wapendal ook met de auto en fiets bereiken. Omdat het gebied niet vrij toegankelijk is, is er geen speciale parkeervoorziening of fietsenstalling aanwezig. U kunt uw voertuig rondom het gebied parkeren, bijvoorbeeld langs de Daal en Bergselaan. 33
34 Duingrasland
Informatie Informatie Mocht u na het lezen van dit boekje vragen hebben, dan kunt u contact opnemen met het gemeentelijk ContactCentrum, telefoon 070-353 3000. Of kijk op www.denhaag.nl/wapendal. 35
Colofon Uitgave: Gemeente Den Haag, Dienst Stadsbeheer Postbus 12651 2500 DP Den Haag Fotografie: Dienst Stadsbeheer Collectie Haags Gemeentearchief Vormgeving: Teresa Jonkman (bno) Druk: Facilitaire Dienst Multimedia - denhaag september 2007 36
Wapendal. Duingebied in de stad