ONDERHOUDSUITKERING TUSSEN EX-ECHTGENOTEN

ONDERHOUDSUITKERING TUSSEN EX-ECHTGENOTEN

ONDERHOUDSUITKERING TUSSEN EX-ECHTGENOTEN na echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting van het huwelijk Ilse Martens Antwerpen Cambridge

Onderhoudsuitkering tussen ex-echtgenoten na echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting van het huwelijk Ilse Martens (ed.) 2014 Antwerpen Cambridge www.intersentia.be ISBN 978-94-000-0497-9 D/2014/7849/95 NUR 822 Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.

VOORWOORD Wat voorligt is de commerciële uitgave van het proefschrift van Ilse Martens, neergelegd onder de titel De onderhoudsverplichting tussen ex-echtgenoten. De auteur verdedigde dit proefschrift succesvol op 13 januari 2014 aan de Universiteit Gent en behaalde op die datum de academische graad van doctor in de rechten. Ik had de eer promotor te mogen zijn van dit onderzoek naar de grondslag en concrete draagwijdte van de Belgische wettelijke onderhoudsplicht na echtscheiding, met inbegrip van de mogelijkheden om aan deze onderhoudsplicht een conventionele invulling te geven. Het gaat om een klassiek juridisch proefschrift met focus op de knelpunten inzake het recht op levensonderhoud van ex-echtgenoten na echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting van het huwelijk (EOO), zoals grondig gewijzigd door de wet van 27 april 2007. Dit oerdegelijke werk illustreert de vele kwaliteiten van de auteur. De rechtsdogmatische analyse van wetgeving (art. 301 BW), rechtspraak en doctrine is buitengewoon grondig, accuraat en helder. Via de functionele rechtsvergelijkende methode zijn relevante onderdelen van het Nederlandse, Franse en Duitse recht inzake partneralimentatie met grote diepgang ontleed, in de zoektocht naar remedies voor de pijnpunten in het Belgische recht. Het geheel is bijzonder overzichtelijk gestructureerd. Het werk is geschreven in een uiterst verzorgde taal en leest als een trein. In een eerste hoofdstuk bekijkt de auteur de onderhoudsplicht tussen ex-echtgenoten vanuit rechtshistorisch perspectief, met ruime aandacht voor het overgangsrecht ten gevolge van de inwerkingtreding van de wet van 27 april 2007 op 1 september 2007. Het tweede hoofdstuk bevat een verduidelijking van het huidige karakter en de grondslag van de uitkering na echtscheiding. Doorheen het ganse werk spiegelt Ilse Martens de juridisch-technische uitwerking van het onderhoudsrecht aan deze grondslag. Waar de techniek in de actuele wetsbepalingen niet strookt met het karakter en de grondslag van de uitkering, worden voorstellen gedaan om de consistentie van het geheel te bewaren. In een derde hoofdstuk gaat de auteur in op de inhoud en draagwijdte van het begrip behoeftigheid, dat een grondvoorwaarde is voor het recht op uitkering, maar wettelijk niet is omschreven. v

Onderhoudsuitkering tussen ex-echtgenoten In een vierde hoofdstuk komt de controverse in de rechtsleer en in de rechtspraak met betrekking tot de omvang van de uitkering aan bod, waarbij wordt nagegaan welke concrete invulling aan de diverse wettelijke begrotingscriteria moet worden gegeven, alsook op welke wijze zij bij de bepaling van het concrete bedrag kunnen worden verrekend. Eveneens van groot belang voor de praktijk is het vijfde hoofdstuk, met een analyse van de duur van de onderhoudsplicht tussen ex-echtgenoten en de mogelijkheden tot verkorting of verlenging. In een zesde hoofdstuk komt de wijze van uitvoering van de onderhoudsplicht aan bod: onder de vorm van periodieke geldsom, de uitkering van een kapitaal of in natura. Het zevende hoofdstuk focust op de wijziging van de uitkering na echtscheiding, zowel deze toegekend bij een rechterlijke uitspraak als deze bedongen in een overeenkomst tussen partijen. In een achtste hoofdstuk behandelt Ilse Martens de beëindiging van de onderhoudsplicht vóór de wettelijk bepaalde maximumtermijn. Het onderzoek werd zo afgebakend dat de sociaaleconomische context van de onderhoudsplicht na echtscheiding niet als dusdanig aan bod komt en ook op de problematiek van de vereffening-verdeling slechts zijdelings wordt ingegaan. Internationaalprivaatrechtelijke, procesrechtelijke en fiscaalrechtelijke aspecten zijn volledig buiten beschouwing gebleven. Deze aanpak was een bewuste keuze en de enige die toeliet, alle facetten van het onderwerp even diepgaand en rechtsvergelijkend te ontleden. De belangrijkste meerwaarde van dit onderzoek bestaat immers in de uiterst diepgaande en kritische juridisch-technische analyse van het geldende Belgische recht, consistent aangevuld met de resultaten van zeer grondig rechtsvergelijkend onderzoek. Deze werkwijze heeft geleid tot een voortreffelijk algemeen besluit, waarin de heldere standpunten de lege lata worden gekoppeld aan goed onderbouwde en bruikbare voorstellen de lege ferenda. Het werk van Ilse Martens vormt ongetwijfeld een originele bijdrage tot de rechtswetenschap. Haar wetenschappelijke stellingen gaan verder dan analyse, evaluatie en synthese. De auteur creëert nieuwe wetenschappelijke kennis over artikel 301 BW. Dit boek is een rijke voedingsbodem voor de ontwikkeling van belendende vakgebieden uit de rechtswetenschap, zoals het familiaal vermogensrecht en het socialezekerheidsrecht, maar biedt tegelijk ideeën voor niet-juridisch, sociaalwetenschappelijk onderzoek. Daarnaast heeft dit boek een grote maatschappelijke relevantie. Nu in ons land elk jaar meer dan 12.000 echtparen uit de echt scheiden door EOO, is het belang van de onderhoudsplicht vervat in artikel 301 BW voor de Belgische samenleving vi

Voorwoord niet te onderschatten. De wetgever vindt er weldoordachte hervormingsvoorstellen om de talrijke problemen in het huidige recht op te lossen. Ten slotte is dit werk een zeer nuttig instrument voor de rechtsbeoefenaar, die de complete gepubliceerde rechtspraak inzake de onderhoudsplicht na EOO en een groot aantal onuitgegeven vonnissen en arresten ter zake overzichtelijk verwerkt ziet en kan putten uit tal van argumenten en referenties om een bepaalde stelling te staven of tegen te spreken. Op de publieke verdediging gaf Ilse Martens blijk van een grote maturiteit en beheersing van het onderwerp. Haar antwoorden op soms moeilijke vragen van een eminente jury leidden tot een wetenschappelijk zeer hoogstaande discussie en illustreerden haar positie on top van de materie. Ik ben als promotor trots en fier dat mijn allereerste assistente haar academische carrière, die in 2005 is begonnen, finaal heeft kunnen bekronen met een uitstekend proefschrift. Prof. Gerd Verschelden Directeur Instituut voor Familierecht Universiteit Gent vii

DANKWOORD Dit boek is de handelseditie van mijn proefschrift, waarmee ik op 13 januari 2014 gepromoveerd ben tot doctor in de rechten aan de Universiteit Gent. Het schrijven ervan was zonder de steun van anderen niet mogelijk geweest. Daarom houd ik eraan allen die mij hebben geholpen om deze uitdaging tot een goed einde te brengen, hier te bedanken. Op de eerste plaats gaat mijn oprechte dank en waardering uit naar mijn promotor, Prof. Gerd Verschelden, voor de wijze waarop hij me tijdens het gehele schrijfproces van dit boek heeft bijgestaan. Hij heeft zijn taak als promotor van mijn proefschrift, waarvan hij zelf het onderwerp heeft gesuggereerd, zeer ter harte genomen. Zijn vele aanmoedigingen en voortdurende begeleiding zijn voor mij een grote steun geweest. Ik ben hem dankbaar voor het vertrouwen dat hij in mij heeft gesteld, voor alle kansen die hij mij heeft geboden, en voor de vrijheid die hij mij heeft gegeven, niet alleen bij de uitvoering van mijn doctoraatsonderzoek, maar ook op het vlak van onderwijsactiviteiten, zoals o.m. bij de pleitoefeningen met studenten in de rechtbank, waar ik steeds met veel plezier aan zal terugdenken. Ik ben ook Prof. Wylleman bijzondere dank verschuldigd. Zij was het die mij destijds tijdens mijn notariaatsstudies als eerste suggereerde om bij de vakgroep Burgerlijk Recht voltijds assistente te worden en heeft mijn werk steeds met grote belangstelling gevolgd. Haar bemoedigende woorden en haar vaste vertrouwen in mij hebben veel voor mij betekend. Verder wil ik ook de overige leden van mijn jury van harte bedanken, Prof. Antokolskaia, Prof. Swennen, Prof. Schoors en Prof. Senaeve, voor de tijd die zij voor de beoordeling van mijn proefschrift hebben vrijgemaakt en voor hun waardevolle opmerkingen. Prof. Martyn dank ik omdat hij als voorzitter van de examenjury heeft willen optreden en mijn openbare verdediging in goede banen heeft geleid. Bijzondere dank gaat ook uit naar Prof. Antokolskaia en haar assistente Naomi Spalter voor de hartelijke ontvangst aan de Vrije Universiteit Amsterdam, waar ik het grootste deel van mijn onderzoek naar Nederlands recht heb kunnen verrichten. ix

Onderhoudsuitkering tussen ex-echtgenoten Verder wil ik al mijn (oud-)collega s van de vakgroep Burgerlijk Recht en de (gewezen) medewerkers van het secretariaat van onze vakgroep bedanken, omdat zij voor een zeer aangename werkomgeving en fijne sfeer hebben gezorgd, die de eenzaamheid van het dagelijkse schrijfbestaan konden opfleuren. Ik draag hen dan ook een warm hart toe. In het bijzonder noem ik hier Joke Baeck, die mij met haar aanstekelijk enthousiasme steevast weer wist op te beuren. Mijn allerbeste vriendin Barbara Glorieux dank ik voor haar luisterend oor en omdat ze zich als geen ander wist in te leven in mijn situatie. Het schrijven van dit boek heeft er, zeker in de eindfase, voor gezorgd dat wij mekaar veel minder konden zien dan gewoonlijk, maar onze jarenlange vriendschap heeft daar in geen enkel opzicht onder geleden. Bijzondere dank gaat ook uit naar alle collega s, familie en vrienden die naar mijn doctoraatsverdediging zijn komen luisteren. Ik heb hun aanwezigheid, als blijk van interesse en waardering voor mijn werk, ten zeerste geapprecieerd. Mijn lieve ouders zijn gouden mensen. Ik kan hen niet genoeg bedanken voor alles wat zij voor mij hebben gedaan en nog steeds doen. Hun onvoorwaardelijke steun en hun lieve zorgen hebben mij heel hard geholpen om vol te houden. Daarnaast kon ik ook steeds terecht bij mijn zus Veerle, die vaak bereid is geweest om voor mijn kindjes te zorgen opdat ik naarstig aan mijn proefschrift zou kunnen doorwerken. Graag wil ik ook mijn schoonouders Betty en Maxime bedanken voor hun warme betrokkenheid en voor de lieve zorgen die zij aan onze kindjes geven op de momenten dat wij er zelf niet kunnen zijn. Ik ben trouwens zeer fier om mijn proefschrift als mama van twee schattige (tweeling)dochters te hebben kunnen voltooien. De komst van Amélie en Pauline heeft mijn leven op een bijzondere manier verrijkt. Hun bruisende aanwezigheid en hun onbekommerd enthousiasme hebben mij de moed gegeven om door te zetten, ook als het wat moeilijker ging. Maar het meest van al ben ik mijn lieve echtgenoot Benoît dankbaar. Zonder zijn onaflatende steun en liefde had ik deze eindmeet nooit gehaald. Hij is dan ook een geweldige echtgenoot en een fantastische papa. Ilse Martens Gent, 13 januari 2014 x

INHOUD Voorwoord............................................................ v Dankwoord.......................................................... ix Lijst van afkortingen................................................. xiii Lijst van verkort aangehaalde literatuur.................................. xv Inleiding. Opzet en verantwoording van het onderzoek................... 1 A. Onderwerp........................................................ 1 B. Onderzoeksvragen en opzet.......................................... 2 C. Maatschappelijke en wetenschappelijke relevantie van het onderzoek..... 3 D. Afbakening........................................................ 6 E. Methode.......................................................... 7 F. Structuur......................................................... 10 Hoofdstuk 1. De onderhoudsplicht tussen ex-echtgenoten als gevolg van echtscheiding.................................................... 13 Afdeling 1. Situering.................................................. 13 Afdeling 2. De gronden tot echtscheiding en hun alimentaire gevolgen vóór 2007............................................................ 14 1. Echtscheiding op grond van fout................................ 15 2. Echtscheiding op grond van feitelijke scheiding................... 16 3. Echtscheiding door onderlinge toestemming..................... 19 4. Besluit....................................................... 20 Afdeling 3. De gronden tot echtscheiding en hun alimentaire gevolgen sinds 2007........................................................... 22 1. Situering..................................................... 22 2. Echtscheiding door onderlinge toestemming..................... 24 3. Echtscheiding op grond van de onherstelbare ontwrichting van het huwelijk.................................................. 25 A. De grond.................................................. 25 B. Verschijningsvormen van het verzoek tot echtscheiding......... 28 C. Bewijs.................................................... 29 D. Alimentaire gevolgen van de echtscheiding.................... 36 4. Besluit....................................................... 38 xi

Onderhoudsuitkering tussen ex-echtgenoten Afdeling 4. Op de grens tussen oud en nieuw Het overgangsrecht van de Echtscheidingswet van 2007........................................... 39 1. Eerste hypothese: er was op 31 augustus 2007 al een uitkering na echtscheiding toegekend bij definitieve rechterlijke uitspraak....... 40 2. Tweede hypothese: er was op 31 augustus 2007 al een definitieve echtscheidingsuitspraak, maar nog geen (definitieve) uitspraak over de uitkering na echtscheiding.............................. 44 3. Derde hypothese: er was op 31 augustus 2007 een echtscheidingsprocedure hangende........................................... 52 4. Vierde hypothese: er was op 31 augustus 2007 nog geen echtscheidingsprocedure ingeleid........................................ 60 5. Besluit....................................................... 60 Hoofdstuk 2. Karakter en grondslag van de uitkering na echtscheiding.... 63 Afdeling 1. Karakter van de uitkering na echtscheiding.................... 64 1. Vóór 2007: van zuiver indemnitair naar gemengd alimentair en indemnitair.................................................. 64 2. Na 2007: van gemengd alimentair en indemnitair naar zuiver alimentair.................................................... 68 Afdeling 2. Grondslag van de uitkering na echtscheiding.................. 74 1. Probleemstelling.............................................. 74 2. Het principe van de economische zelfredzaamheid van elke ex-echtgenoot als gevolg van de liberalisering van het echtscheidings- en alimentatierecht...................................... 74 3. De uitkering als getemperde voortzetting van de huwelijkse solidariteit................................................... 78 Hoofdstuk 3. Grondvoorwaarde voor het recht op uitkering: behoeftigheid................................................................. 87 Afdeling 1. Inhoud van het behoeftigheids begrip......................... 87 1. Gebrek aan wettelijke invulling................................. 88 2. Gangbare interpretatie in rechtsleer en rechtspraak................ 90 3. Persoonlijke bedenkingen...................................... 93 Afdeling 2. Invloed van de door de schuldeiser vrijwillig veroorzaakte behoeftigheid........................................................ 97 1. Situering..................................................... 97 2. Voorwaarden................................................. 97 3. Bewijs...................................................... 104 4. Gevolg...................................................... 105 5. Besluit de lege lata en voorstellen de lege ferenda................. 107 xii

Inhoud Afdeling 3. Invloed van het foutieve gedrag van de schuldeiser............ 109 1. Inleiding.................................................... 109 2. Zware fout.................................................. 110 A. Voorwaarden............................................. 110 1. Een zware fout...................................... 110 2. die de voortzetting van de samenleving onmogelijk heeft gemaakt......................................... 115 B. Bewijs................................................... 119 C. Gevolg................................................... 123 3. Fysiek geweld tegen de persoon van de andere (ex-)echtgenoot..... 127 A. Voorwaarden............................................. 128 B. Gevolg................................................... 130 4. Besluit de lege lata en voorstellen de lege ferenda................. 131 A. Probleemstelling.......................................... 131 B. Oplossing de lege lata?..................................... 132 C. Buitenlandse oplossingen.................................. 133 1. Duitsland: de negative Härteklausel...................... 134 a. Ernstig toerekenbaar misdrijf tegen de schuldenaar of zijn naaste verwanten............................... 134 b. Het moedwillig in gevaar brengen van de zwaarwegende vermogens belangen van de schuldenaar....... 135 c. Niet-naleving van de onderhoudsplicht vóór de feitelijke scheiding.................................. 136 d. Kennelijk zwaarwichtig eenzijdig wangedrag tegenover de schulde naar..................................... 136 e. Het voorliggen van een even zwaarwegende grond als de andere in 1579 BGB opgesomde gronden.......... 140 2. Nederland: de wangedragleer............................ 141 3. Frankrijk: specifieke billijkheidscorrectie bij de divorce pour faute............................................. 144 D. Besluit de lege ferenda..................................... 145 Hoofdstuk 4. Omvang van de uitkering................................ 147 Afdeling 1. Inleiding................................................. 147 Afdeling 2. De uitkering moet ten minste de staat van behoefte van de onderhouds gerechtigde dekken........................................ 148 Afdeling 3. De rechter houdt rekening met de aanzienlijke terugval van de economische situatie van de uitkerings gerechtigde....................... 155 1. Controverse in rechtspraak en rechtsleer........................ 156 A. Aanzienlijke terugval wegens het huwelijk.................... 156 B. Aanzienlijke terugval wegens de echtscheiding............... 163 2. Cassatiearresten van 12 oktober 2009 en 8 juni 2012.............. 164 xiii

Onderhoudsuitkering tussen ex-echtgenoten 3. Buitenlandse oplossingen..................................... 171 A. Duitsland................................................ 171 B. Nederland................................................ 174 C. Frankrijk................................................ 181 4. Toepassingen................................................ 183 Afdeling 4. De rechter houdt rekening met de inkomsten en de mogelijkheden van de echtgenoten............................................ 195 1. Behoefte van de schuldeiser................................... 196 A. Inkomsten............................................... 196 B. Mogelijkheden............................................ 202 C. Vermogen................................................ 206 D. Lasten................................................... 212 1. Gezinslasten.......................................... 212 2. Uitgaven en schulden................................... 214 2. Draagkracht van de schuldenaar............................... 216 A. Inkomsten............................................... 217 B. Mogelijkheden............................................ 218 C. Vermogen................................................ 222 D. Lasten................................................... 223 1. Gezinslasten.......................................... 223 2. Uitgaven en schulden................................... 225 Afdeling 5. De uitkering mag niet hoger zijn dan een derde van het inkomen van de uitkeringsplichtige.................................... 231 1. Situering.................................................... 231 2. Begrip inkomen van de uitkeringsplichtige...................... 232 3. Concrete betekenis van de wettelijke begrenzing................. 234 4. Probleemstelling de lege lata en voorstel de lege ferenda........... 236 Afdeling 6. Tijdstip van evaluatie van de financiële toestand van partijen... 242 Hoofdstuk 5. Duur van de onderhoudsplicht........................... 249 Afdeling 1. Inleiding................................................. 249 Afdeling 2. Duurtijdbeperking door de rechter.......................... 250 1. Situering.................................................... 250 2. Verplichte of facultatieve duurtijd beperking door de rechter?...... 251 3. Toepassingen................................................ 252 A. Toekenning van de uitkering voor een kortere periode dan de maximumduur........................................... 252 B. Toekenning van de uitkering voor de maximumduur.......... 256 4. Verlenging van de door de rechter bepaalde termijn.............. 258 Afdeling 3. Duurtijdbeperking van rechtswege.......................... 262 1. Principiële beperking tot de huwelijksduur...................... 262 A. Ratio legis................................................ 262 xiv

Inhoud B. Bepaling van de huwelijksduur............................. 263 C. Duurtijdbeperking van de uitkering of van de uitkeringsplicht?................................................... 264 1. Controverse........................................... 264 2. Besluit................................................ 267 D. Conventionele afwijkingen van de wettelijke maximumduur... 268 2. Buitenlandse oplossingen..................................... 269 A. Nederland................................................ 270 B. Duitsland................................................ 270 C. Frankrijk................................................ 274 Afdeling 4. Uitzonderlijke verlenging van de van rechtswege geldende maximum termijn.................................................... 275 1. Situering.................................................... 275 2. Voorwaarden................................................ 276 A. Buitengewone omstandigheden onafhankelijk van de wil....... 276 B. Behoeftigheid bij het verstrijken van de oorspronkelijke termijn.................................................. 280 1. Probleemstelling....................................... 280 2. Buitenlandse oplossingen............................... 281 a. Nederland......................................... 281 b. Duitsland......................................... 282 3. Besluit................................................ 285 3. Modaliteiten................................................. 286 A. Bedrag van de verlengde uitkering.......................... 286 B. Duur van de verlenging.................................... 287 Afdeling 5. Besluit de lege lata en voorstellen de lege ferenda............... 288 Hoofdstuk 6. Wijze van uitvoering van de onderhoudsplicht............. 293 Afdeling 1. Situering................................................. 293 Afdeling 2. De uitkering onder de vorm van een periodieke geldsom....... 293 Afdeling 3. De uitkering onder de vorm van een kapitaal................. 295 1. De vervanging van de uitkering door een kapitaal bij overeenkomst....................................................... 295 A. Tijdstip waarop de overeenkomst kan worden gesloten......... 296 B. Rechterlijke controle via homologatieverplichting............. 297 C. Uitsluiting van elke rechterlijke herzieningsmogelijkheid....... 301 2. Rechterlijke omzetting van de uitkering in een kapitaal........... 302 A. Situering................................................. 302 B. Principes................................................. 303 Afdeling 4. Uitkering in natura........................................ 306 Afdeling 5. Besluit de lege lata en voorstellen de lege ferenda............... 307 xv

Onderhoudsuitkering tussen ex-echtgenoten Hoofdstuk 7. Wijziging van de uitkering............................... 319 Afdeling 1. Situering................................................. 319 Afdeling 2. Wijziging van een rechterlijke uitspraak over de uitkering...... 320 1. Toepassingsgebied............................................ 320 A. Inhoud van de initiële rechterlijke uitspraak.................. 320 B. Wijziging van het recht op en de modaliteiten van de uitkering. 322 1. Wijziging van het recht................................. 323 2. Wijziging van het bedrag............................... 323 3. Wijziging van de duur.................................. 323 2. Wijzigingsgronden........................................... 325 A. Nieuwe omstandigheden onafhankelijk van de wil van partijen. 325 1. Criterium............................................. 325 a. Nieuwe omstandigheden.......................... 326 b. die zich onafhankelijk van de wil van partijen hebben voorgedaan............................... 327 c. waardoor het bedrag van de uitkering niet meer is aangepast......................................... 328 2. Toepassingen.......................................... 330 a. Verhoging van de uitkering wegens verslechtering van de toestand van de uitkeringsgerechtigde.............. 330 b. Verhoging van de uitkering wegens verbetering van de toestand van de uitkeringsplichtige................... 331 c. Vermindering of afschaffing van de uitkering wegens verbetering van de toestand van de uitkeringsgerechtigde.............................................. 331 d. Vermindering of afschaffing van de uitkering wegens verslechtering van de toestand van de uitkeringsplichtige............................................... 332 B. Wijziging in de financiële toestand door de vereffening-verdeling..................................................... 335 3. Slotbeschouwingen de lege lata en voorstellen de lege ferenda...... 338 Afdeling 3. Wijziging van een overeenkomst over de uitkering............ 343 1. Wijziging door de rechter..................................... 344 A. Principe................................................. 344 1. Controverse in de rechtsleer............................. 344 2. Besluit de lege lata..................................... 347 B. Wijziging van de modaliteiten van de uitkering............... 350 C. Wijzigingsgronden........................................ 350 1. Nieuwe omstandigheden.............................. 351 2. onafhankelijk van de wil van de belanghebbende ex-echtgenoot....................................... 351 3. waardoor het bedrag van de overeengekomen uitkering niet meer is aangepast.................................. 351 xvi

Inhoud 2. Afwijkingen van de wettelijke wijzigings mogelijkheid............ 354 A. Modalisering van de rechterlijke wijzigingsbevoegdheid....... 354 B. Uitsluiting van de rechterlijke wijzigingsbevoegdheid.......... 354 1. Principe.............................................. 354 2. Veiligheidskleppen..................................... 356 a. Schriftelijke overeenkomst.......................... 356 b. Rechterlijke controle via homologatieverplichting...... 356 i. Overeenkomst vooraleer de echtscheiding definitief is.................................... 356 ii. Overeenkomst nadat de echtscheiding definitief is.. 358 c. Tijdstip van de overeenkomst........................ 359 i. Overeenkomst vóórdat de echtscheiding definitief is.................................... 359 1) De lege lata................................ 359 2) De lege ferenda............................. 359 ii. Overeenkomst nadat de echtscheiding definitief is.. 361 d. Rechterlijke herziening.............................. 365 Hoofdstuk 8. Beëindiging van de onderhoudsplicht..................... 371 Afdeling 1. Situering................................................. 371 Afdeling 2. Beëindiging door nieuwe tweerelatie van de uitkeringsgerechtigde............................................................... 372 1. Automatische en definitieve beëindiging van de onderhoudsplicht door nieuw huwelijk of wettelijke samenwoning.................. 373 A. Situering................................................. 373 B. Gevolgen................................................. 374 C. Persoonlijke bedenkingen.................................. 377 2. Mogelijkheid tot rechterlijke beëindiging van de onderhoudsplicht door samenleving van de uitkeringsgerechtigde met een ander als waren ze gehuwd............................................. 384 A. Situering................................................. 384 B. Aanknopingscriterium: samenleven van de uitkeringsgerechtigde met een ander als waren zij gehuwd..................... 385 1. Ratio................................................. 385 2. Afbakening........................................... 386 a. Seksueel-affectieve samenwoning tussen twee personen........................................ 386 b. die bestendig met elkaar samenleven en een gemeenschappelijke huishouding voeren.............. 388 c. waarbij elk van beide partners in feite bijdraagt in de kosten van de gemeenschappelijke huishouding..... 392 C. Bewijs................................................... 396 xvii

Onderhoudsuitkering tussen ex-echtgenoten D. Gevolgen................................................. 398 1. Mogelijkheid tot beëindiging van de onderhoudsplicht van de ex-echtgenoot................................... 398 2. Herleving van de onderhoudsplicht bij beëindiging van de samenleving........................................ 404 E. Algemene beschouwingen de lege lata en voorstellen de lege ferenda.................................................. 407 3. Beëindigingsregime van de uitkering vastgesteld bij overeenkomst. 412 A. Overeenkomst zonder uitdrukkelijke vervalclausules.......... 413 B. Overeenkomst met uitdrukkelijke vervalclausules............. 415 4. Slotbeschouwingen de lege lata en voorstellen de lege ferenda...... 418 Afdeling 3. Beëindiging door overlijden van de uitkeringsplichtige......... 423 1. Situering.................................................... 423 2. Principiële passieve onoverdraagbaarheid van de onderhoudsplicht....................................................... 423 3. Uitzonderlijke beperkte passieve overdraag baarheid van de onderhouds plicht............................................ 427 A. Situering................................................. 427 B. Beperkte overdraagbaarheid van de uitkering na omzetting of vervanging door een kapitaal............................... 427 C. Beperkte overdraagbaarheid van de uitkering via de onderhoudsvordering tegen de nalatenschap....................... 429 1. Grondvoorwaarden voor het recht op levensonderhoud ten laste van de nalatenschap............................... 430 a. De ex-echtgenoot is uitkeringsgerechtigd als hij bij leven van de schuldenaar uitkeringsgerechtigd was... 431 b. zelfs als er gemeenschappelijke kinderen met de erflater zijn...................................... 432 c. als hij op het ogenblik van het overlijden behoeftig is............................................... 434 d. én op voorwaarde dat hij niet erfonwaardig is verklaard.......................................... 435 2. Vervaltermijn......................................... 436 3. Last van (het nettoactief van) de nalatenschap............. 436 4. Modaliteiten.......................................... 437 a. Wijziging van de uitkering.......................... 437 b. Duur van de uitkering.............................. 438 c. Betaling en zekerheidstelling........................ 439 4. Slotbeschouwingen........................................... 440 Afdeling 4. Beëindiging door overlijden van de uitkeringsgerechtigde...... 442 Afdeling 5. Beëindiging door afstand van het recht op uitkering........... 444 1. Situering.................................................... 444 xviii

Inhoud 2. Veiligheidskleppen........................................... 445 A. Rechterlijke controle via homologatieverplichting............. 446 1. Afstand vooraleer de echtscheiding definitief is............ 446 2. Afstand nadat de echtscheiding definitief is............... 447 B. Tijdstip waarop de afstand kan worden gedaan............... 449 1. Verbod van afstand vooraleer de echtscheiding definitief is.. 449 2. Afstand nadat de echtscheiding definitief is............... 455 C. Rechterlijke herziening van de afstand....................... 457 3. Besluit de lege lata en voorstellen de lege ferenda................. 463 Algemeen besluit.................................................... 469 A. De onderhoudsplicht als nawerking van de huwelijkse solidariteit ter compensatie van huwelijksgerelateerde behoeftigheid en ter dekking van behoeftigheid wegens echtscheiding................. 471 B. Een duidelijkere afbakening van het behoeftigheidsbegrip als grondvoor waarde voor het recht op uitkering....................... 472 C. Twee hardheidsclausules als billijkheidscorrectie op de uitkeringsgerechtigdheid................................................... 473 1. Algemene exceptie van vrijwillig veroorzaakte behoeftigheid....... 473 2. Algemene exceptie van onwaardigheid.......................... 475 D. Omvang van de uitkering: maatwerk i.p.v. ingrijpende beperking...... 476 1. Bepaling van de referentiestandaard volgens relatieve behoefte..... 476 a. Evaluatie van de relatieve behoefte in functie van de huwelijkse levensstandaard bij aanzienlijke terugval wegens echtscheiding.. 476 b. Evaluatie van de relatieve behoefte in functie van basisbehoeften bij gebreke van aanzienlijke terugval wegens echtscheiding.. 479 2. Verrekening van de kapitaalstoestand bij de bepaling van de behoefte van de schuldeiser.................................... 479 3. Genuanceerde toepassing van de 1/3-grens....................... 479 E. Duur van de uitkering: maatwerk i.p.v. drastische inperking........... 480 F. Versterking van het clean break-beginsel............................ 481 G. Beperkte veranderlijkheid van de onderhoudsplicht.................. 482 H. Beëindiging van de onderhoudsplicht: voorstel tot aangepaste oorzaken van verval wegens nieuwe tweerelatie van de uitkeringsgerechtigde...................................................... 483 I. Veiligheidskleppen voor alimentatieovereenkomsten: princi piële contractuele vrijheid in verantwoordelijkheid....................... 486 Bibliografie......................................................... 491 xix

LIJST VAN AFKORTINGEN De verwijzingen en afkortingen in dit boek zijn gebeurd overeenkomstig de richtlijnen van de Interuniversitaire Commissie Juridische Verwijzingen en Afkortingen. 1 Ter aanvulling daarvan volgt hierna een lijst van gebruikte afkortingen die niet in V&A worden vermeld. AcP Archiv für die civilistische Praxis (D.) BGB Bürgerliches Gesetzbuch für das Deutsche Reich BGH Bundesgerichtshof Bull.Civ. Bulletin des arrêts de la Cour de cassation Chambres Civiles (Fr.) BVerfG Bundesverfassungsgericht C.c. Code civil D. Recueil Dalloz Sirey de doctrine, de jurisprudence et de législation (Fr.) Dr.fam. Droit de la famille (Fr.) Echtscheidingswet 2007 Wet 27 april 2007 betreffende de hervorming van de echtscheiding, BS 7 juni 2007. EOO Echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting van het huwelijk EOT Echtscheiding door onderlinge toestemming EVRM Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden van 4 november 1950, BS 19 augustus 1955 FamRZ Zeitschrift für das gesamte Familienrecht (D.) FJR Tijdschrift voor Familie- en Jeugdrecht (Ned.) Gw. Grondwet HR Hoge Raad der Nederlanden J.-Cl. Civil Juris-Classeur Civil (Fr.) J.O. Journal officiel de la Republique française M.i. Mijns inziens NBW Nederlands Burgerlijk Wetboek NJ Nederlandse Jurisprudentie (Ned.) NJB Nederlands Juristenblad (Ned.) 1 Interuniversitaire Commissie Juridische Verwijzingen en Afkortingen, Juridische verwijzingen en afkortingen, Mechelen, Kluwer, 2012, vijfde uitgave, 134 p. xxi

Onderhoudsuitkering tussen ex-echtgenoten NJW OLG Principles Rép.Civ.Dalloz RTD Civ Stb. WPNR ZPO Neue Juristische Wochenschrift (D.) Oberlandesgericht Principles of European Family Law Regarding Divorce and Maintenance Between Former Spouses (CEFL) Dalloz Répertoire de droit civil (Fr.) Revue Trimestrielle de Droit Civil (Fr.) Staatsblad der Nederlanden (Ned.) Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie (Ned.) Zivilprozeßordnung (D.) xxii

LIJST VAN VERKORT AANGEHAALDE LITERATUUR Asser-De Boer Asser, C. en De Boer, J., Personen- en familierecht in Mr. C. Assers Handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht, Deventer, Kluwer, 2010 (18de druk). Comm.Pers. Senaeve, P., Swennen, F. en Verschelden, G. (red.), Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl. J. Gerlo, Onderhoudsgelden Gerlo, J., Onderhoudsgelden in Recht en Praktijk, nr. 11, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen België, 1994. Koens (T&C BW) Koens, M.J.C. en Vonken, A.P.M., Personen- en familierecht: tekst en commentaar: de tekst van Boek 1 van het BW, verwante regelgeving en IPR voorzien van commentaar, Deventer, Kluwer, 2010. MünchKommBGB Weber-Monecke, B. (ed.), Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, Band 7, 1. Halbband: Familienrecht I, 1297-1588, München, Verlag C.H. Beck, 2010, 5de uitgave. Personen- en familierecht Wortmann, S.F.M. (red.), Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar, Deventer, Kluwer, losbl. PWW Prütting, H., Wegen, G. en Weinreich, G., BGBKommentar, 2008, Neuwied, Luchterhand. xxiii

Onderhoudsuitkering tussen ex-echtgenoten Schwab Schwab, D., Handbuch des Scheidungsrechts, München, Verlag Vahlen, 2010, 6de uitgave. Staudinger J. von Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, Berlijn, Sellierde Gruyter, 1999, 12de uitgave. Wendl Wendl, P. en Dose, H.-J., Das Unterhaltsrecht in der familienrichterlichen Praxis, München, Verlag C.H. Beck, 2011, 8ste uitgave. xxiv