KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN FACULTEIT SOCIALE WETENSCHAPPEN OPLEIDING SOCIALE EN CULTURELE ANTROPOLOGIE MIGRATIE, INTEGRATIE EN IDENTITEITSBELEVING IN EEN TRANSNATIONALE TIBETAANSE DIASPORA Een narratief van negotiatie en herinterpretatie in Dharamsala en Antwerpen Noord Promotor: Prof. Dr. CH. L. PANG Verslaggever: Prof. Dr. M.-C. FOBLETS MASTERPROEF aangeboden tot het verkrijgen van de graad van Master in de Sociale en Culturele Antropologie door Ellen SPIESSENS academiejaar 2008-2009
2
KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN FACULTEIT SOCIALE WETENSCHAPPEN OPLEIDING SOCIALE EN CULTURELE ANTROPOLOGIE MIGRATIE, INTEGRATIE EN IDENTITEITSBELEVING IN EEN TRANSNATIONALE TIBETAANSE DIASPORA Een narratief van negotiatie en herinterpretatie in Dharamsala en Antwerpen Noord Promotor: Prof. Dr. CH. L. PANG Verslaggever: Prof. Dr. M.-C. FOBLETS MASTERPROEF aangeboden tot het verkrijgen van de graad van Master in de Sociale en Culturele Antropologie door Ellen SPIESSENS academiejaar 2008-2009 3
'All of us speak of "return", but do we mean that literally, or do we mean "we must restore ourselves to ourselves"?... But is there any place that fits us, together with our accumulated memories and experiences? Most people are principally aware of one culture, one setting, one home; exiles are aware of at least two, this plurality of vision gives rise to an awareness of simultaneous dimensions, an awareness that -to borrow a phrase from music- is contrapuntal.' Edward Said 1 1 In: Diehl, K. (2002). Echoes from Dharamsala: Music in the Life of a Refugee Community, p. 32 en 263. 4
INHOUDSOPGAVE VOORWOORD... 8-9 INLEIDING... 10-12 SITUERING ONDERZOEK 13-14 METHODOLOGIE...15-24 Onderzoeksvraag en afbakening onderzoeksdomein... 15-18 Epistemologische positionering.. 18 Onderzoeksmethode...19-23 Literatuurstudie 19 Veldwerk...19-21 De onderzoeker.21-23 Ethiek..23 Waarde van de antropologische invalshoek 23-24 DEEL I: MIGRATIE EN IDENTITEITSBELEVING..25-73 1. DE UITTOCHT UIT TIBET: VOLUNTARY MIGRATION VERSUS FORCED DISPLACEMENT.26-31 2. DE TIBETAANSE DIASPORA..31-55 2.1 De notie diaspora en haar huidige Tibetaanse versie 31-33 2.2 Het demografisch profiel van de Tibetaanse ballingen 33-42 McLeod Ganj (Dharamsala).33-39 Leeftijd..34-35 Gender...35-36 5
Opleiding/ educatie...36-38 Verblijfsstatus...38-39 Antwerpen Noord (België) 39-42 Leeftijd...39 Gender...39-40 Opleiding/ educatie.40 Verblijfsstatus...41-42 2.3 Het dagelijkse leven in een diasporagemeenschap.42-55 McLeod Ganj (Dharamsala), en Tibetaans-Westers eilandje in Noord-India..42-49 Antwerpen, een Westerse multiculturele metropool.49-55 3. EEN TIBETAANSE IDENTITEIT IN BALLINGSCHAP...55-73 3.1 Het maken en hermaken van een heterogene identiteit...55-59 3.2 Globalisering en culturele identiteit: idealisering en demonisering, categorisering en zelfrepresentatie..59-63 De invloed van globalisering op culturele identiteit.59-60 De creatie van een Tibetaanse groene identiteit : categorisering, zelfrepresentatie en self-marketing 61-63 3.3 Het authentieke Tibet versus het moderne Westen: de creatieve multiple en hybride identiteiten van Tibetaanse jongeren in de internationale diaspora..64-73 Tibetaanse jongeren in India en in het Westen..64-69 6
Generatieconflicten 69-71 Identiteit en politieke mobilisatie bij jongeren in de internationale Tibetaanse diaspora..71-73 DEEL II: INTEGRATIE- EN COPING STRATEGIEEN...74-100 1. EEN PERMANENT LEVEN IN BALLINGSCHAP OF OOIT TERUGKEREN NAAR TIBET?...75-78 2. HET BEHOUD VAN HET TIBETAANSE CULTURELE EN RELIGIEUZE ERFGOED 78-86 2.1 Religie en cultuur in het dagelijkse leven in ballingschap..78-82 2.2 De Dalai Lama, een god, een koning, een charismatische leider...82-84 2.3 Religieus nationalisme..85-86 3. HET BELANG VAN SOCIAAL KAPITAAL.87-91 4. EEN BLIK OP DE ACTUALITEIT 91-96 5. VERWACHTINGEN EN TOEKOMSTPERSPECTIEVEN 96-100 CONCLUSIE EN DISCUSSIE: een comparatieve studie van Dharamsala en Antwerpen Noord 101-106 BIBLIOGRAFISCHE REFERENTIES..107-114 BIJLAGEN.115-129 BIJLAGE 1 115-122 BIJLAGE 2...123-129 7
VOORWOORD Graag zou ik deze meesterproef beginnen met het bedanken van een aantal mensen voor hun waardevolle bijdrage aan dit onderzoek. Vooreerst een welgemeend dankjewel aan al mijn Tibetaanse informanten uit Dharamsala in India en uit Antwerpen Noord in België. Bedankt voor jullie gastvrijheid, jullie vertrouwen, jullie vriendschap. Gedurende talrijke fijne en boeiende gesprekken bij een dampende kom thukpa noedelsoep of tijdens een ontbijt met tsampa en boterthee, hebben jullie me laten binnenkijken in jullie leefwereld. Een wereld die aanvankelijk heel nieuw voor me was, maar nu als zeer vertrouwd aanvoelt. Bedankt voor jullie verhaal, bedankt voor jullie ervaring. Een speciale bedanking gaat hierbij naar Yangchen 2 uit Dharamsala, voor de vele uurtjes vertaalwerk en voor de hulp bij het zoeken naar informanten. Deze bedanking gaat uiteraard ook uit naar de talrijke Tibetaanse instituten en organisaties in Dharamsala en in België, als ook naar de vertegenwoordigers van verschillende steun- en actiegroepen voor de Tibetaanse zaak. In het bijzonder bedank ik hierbij Birgit Van de Wijer voor een fijn en ophelderend gesprek over de Tibetaanse gemeenschap in België. Ook zou ik mijn oom, Emanuel Muylle, de huisbaas van een aantal Tibetanen in Antwerpen Noord, en Geert Hauquier, projectmedewerker Samenleven in Diversiteit van de stad Antwerpen, willen bedanken voor hun hulp bij het zoeken naar informanten in mijn thuisstad. Een volgende dankjewel gaat uit naar mijn promotor, professor Ching Lin Pang, voor haar begeleiding en ondersteuning bij het vinden en uitwerken van dit boeiende onderwerp. Ook wil ik een speciaal woordje van dank richten aan de vrienden die ik deze zomer ontmoette, tijdens mijn veldwerk in Dharamsala in India. Onze talloze boeiende discussies, brainstormsessies en uitwisselingen van ideeën hebben het eindresultaat van mijn onderzoek absoluut 2 Fictieve naam. Om de anonimiteit van mijn informanten te respecteren, heb ik ervoor gekozen fictieve namen te gebruiken bij de citaten en getuigenissen in deze verhandeling. 8
verrijkt. Tot slot bedank ik ook mijn beide ouders en mijn vrienden hier in België, voor hun steun en inspiratie tijdens het uitvoeren en verwerken van deze studie, als ook voor het herlezen van het eindresultaat. 9
INLEIDING Grootschalige migraties, een dagelijks leven in een multiculturele of poly-etnische samenleving en de voortdurende individuele en collectieve zoektocht naar een eigen plek, een eigen identiteit. Drie 'hete hangijzers', drie brandend actuele thema's in onze huidige geglobaliseerde wereld. Een wereld die groter en kleiner, homogener en heterogener wordt op hetzelfde moment. Een voortdurend veranderende wereld, waarin culturele grenzen steeds vager worden. Mensen, goederen en ideeën reizen vlot over nationale grenzen heen en tijdens talrijke nieuwe interculturele ontmoetingen krijgen bestaande structuren een andere betekenis. Een wereld waarin de alledaagse ervaring van de realiteit en van een individuele identiteit steeds meer beïnvloed wordt door globale processen en omstandigheden. Percepties van de werkelijkheid krijgen een flexibel karakter en identiteiten behoren niet langer tot een specifiek lokaal referentiekader. (Liechty en Wulff, 1995) Traditionele waarden en normen worden in vraag gesteld, geherinterpreteerd en genegotieerd. Nieuwe identiteiten en levensstijlen ontstaan op het kruispunt tussen traditie en globalisering, tussen authenticiteit en moderniteit. Deze meesterproef vertelt het verhaal van de transnationale Tibetaanse diaspora die, de dag van vandaag verspreid over de hele wereld, meer dan ooit deel uitmaakt van en een eigen plek tracht te veroveren in deze geglobaliseerde wereld. Tibet is everywhere, yet it is ephemeral and fuzzy. For the Tibetan diaspora, there is a daily struggle to reconcile the idea of Tibet they carry in their heart and their actual life experiences of everyday in a transnational world. What are Tibetan exiles making of their world today? Deze woorden van Shakya (2006) 3 vormen het uitgangspunt voor mijn onderzoek. Hoe ervaren de duizenden Tibetanen in de huidige internationale diaspora hun dagelijkse leven, hun identiteit, hun wereld? Hoe profileren zij zich sociaal-economisch en cultureel-religieus naar de 3 In: Namgyal, T. (2006). Little Lhasa: Reflections on Exiled Tibet, pp. x-xi. 10
buitenwereld toe? Wat zijn hun strategieën? En vooral, hoe vinden zij een evenwicht tussen enerzijds de woelige en gecontesteerde geschiedenis die ze met zich meedragen en anderzijds hun dagelijkse leven in zeer uiteenlopende nationale en transnationale contexten? Mijn verhandeling vangt aan met een contextualisering van het onderzoek, waarin kort de achtergrondsituatie van de Tibetaanse ballingen zal omschreven worden. Vervolgens wordt de aangewende methodologie uitgebreid besproken, waarbij ook aandacht zal gegeven worden aan een specifieke epistemologische positionering, de complexe rol van de onderzoeker en de waarde van de antropologische invalshoek. De onderzoeksbevindingen zelf zijn onderverdeeld in twee thema s. Een eerste deel behandelt de problematiek rond migratie, het leven in een diasporagemeenschap en het proces van identiteitsvorming en -beleving in ballingschap. Het tweede deel gaat in op de specifieke integratie- en coping strategieën die de Tibetaanse ballingen aanwenden in hun dagelijkse leven. In het laatste onderdeel van deze verhandeling zal er ruimte zijn voor concluderende bemerkingen en een discussie over een mogelijke comparatieve studie van de Tibetaanse ballingen in de twee diasporagemeenschappen die ik uitkoos voor mijn onderzoek, Dharamsala in Noord-India en Antwerpen Noord in België. Mijn interesse voor deze materie komt voort uit mijn academische achtergrond als studente Oosterse talen en culturen, talrijke boeken die ik las over deze problematiek, een reis naar India die me in contact bracht met enkele Tibetaanse ballingen en de toenemende mediabelangstelling voor deze zaak. De kwestie rond Tibet en de Tibetaanse diaspora is de laatste tijd een populair onderwerp in de internationale pers. Het beeld dat in deze berichtgevingen zeer sterk naar voor komt is er één van lijden, van pijn en verdriet, van drama en strijd om gerechtigheid. De Tibetanen worden homogeen gepositioneerd als slachtoffers, mensen die hun land en hun unieke cultuur verliezen, een gemeenschap die dringend hulp nodig heeft. Dit onderzoek vertrekt vanuit een kritische reflectie over dergelijke beeldvormingen. Komen deze stereotiepe voorstellingen wel overeen met de realiteit? Gaat het hier werkelijk om het mythische volk van Shangri-La dat zichzelf verliest in een wereld van politieke 11
belangen, globalisering en modernisering? Of kan hier ook een heel ander beeld geschetst worden? Een beeld met ruimte voor nuancering en heterogeniteit, een beeld van een gevestigde transnationale diaspora, een beeld van creatieve mensen die zichzelf bewust een eigen plek toe-eigenen in deze geglobaliseerde wereld. Dat is het verhaal dat deze meesterproef wil vertellen. Een verhaal van displacement en transnationale mobiliteit, een verhaal van interculturele ontmoetingen en creativiteit, een verhaal van negotiatie, herinterpretatie en culturele hybriditeit. 12
SITUERING ONDERZOEK Tibet, dit land roept bij velen onmiddellijk talrijke associaties op met mystiek, fantasie en spiritualiteit. Achter deze exotische voorstelling van een mysterieus Shangri-La gaat echter een woelige geschiedenis schuil. De huidige Chinese bezetting van Tibet is de laatste manifestatie van een territoriaal en ideologisch dispuut dat vele jaren teruggaat in de tijd. (Houston en Wright, 2003) Ook de dag van vandaag is deze kwestie nog steeds een heikel punt binnen de internationale politieke arena. De Chinese en Tibetaanse autoriteiten zijn verwikkeld in een hevige en diepgaande dialectiek over de soevereiniteit van Tibet. Voornamelijk het vraagstuk omtrent de legale status van dit land en de aard van zijn relatie met China staan centraal in het huidige debat. Shakya (1999) omschrijft de historische relatie tussen China en Tibet als analoog aan twee overlappende cirkels. Vooral de definitie en de ontkenning van deze overlapping staan ter discussie. De traditionele relatie tussen China en Tibet kwam tot stand binnen de politieke cultuur van de Sino- Tibetaanse wereld en op dat moment was de betekenis van deze relatie duidelijk voor beide partijen. Door de komst van de Westerse koloniale mogendheden en de transformatie van het traditionele Chinese beleid naar het huidige politiek systeem van de Volksrepubliek China, met een sterk nationalistisch bewustzijn, werd deze traditionele relatie echter problematisch. De nieuwe gezagsvoerders van China drongen Tibet binnen en transformeerden het traditionele leiderschap tot een veelomvattendere combinatie van een centrale en een lokale regering, met als doel Tibet binnen de jurisdictie van de Chinese regering te brengen. Het jaar 1950 was dan ook het beginpunt van een controversiële periode die tot op de dag van vandaag voortduurt. Het sinds 1911 onafhankelijke Tibet verloor zijn soevereiniteit en kwam onder de heerschappij van China terecht. In 1959 besloot de Dalai Lama, de spirituele leider van de Tibetanen, de Tibetaanse hoofdstad Lhasa te verlaten. Hij vroeg politiek asiel aan in India en sindsdien verblijft hij in het Noord-westelijke bergstadje Dharamsala. Het ijveren voor een culturele en religieuze autonomie in Tibet en het opkomen voor de rechten van de Tibetanen wereldwijd, werden zijn levenswerk. Bij gebrek aan 13
concrete oplossingen en een stabiele toekomst in hun eigen land beslissen elk jaar opnieuw duizenden Tibetanen in de voetsporen te treden van hun geestelijke aanvoerder. Velen onder hen volgen de Dalai Lama naar India, anderen zoeken hun heil elders in de wereld. Voornamelijk sinds de laatste decennia oefenen ook talrijke Westerse landen een enorme aantrekkingskracht uit op de Tibetaanse migranten. Deze grote uittocht uit Tibet, in combinatie met het feit dat veel Chinezen zich permanent vestigen in de Tibetaanse geografische regio, zorgt ervoor dat de Tibetanen een minderheid zijn geworden in hun eigen land. Er zouden momenteel meer dan 140 000 ballingen verblijven in Tibetaanse diasporagemeenschappen in Azië, Europa, Oceanië en Noord-Amerika. (Department of Information and International Relations, 2008) Deze situatie plaatst de Tibetaanse ballingen wereldwijd voor unieke mogelijkheden en uitdagingen in het heropbouwen van hun instituties, het levendig houden van hun taal en cultuur en het uitbouwen van een sociaaleconomische positie op wereldschaal. Cohesieve, maar flexibele transnationale netwerken komen tot stand en zorgen voor een vruchtbare communicatie. Een gevestigde internationale Tibetaanse diaspora verovert zijn plaats op globaal niveau. (McPherson, Bentz en Ghoso, 2008) 14
METHODOLOGIE Onderzoeksvraag en afbakening onderzoeksdomein Het opzet van dit onderzoek is om, op basis van een grondige literatuurstudie en etnografisch veldwerk, inzicht te verkrijgen in de wijze waarop de Tibetaanse ballingen in een transnationale diaspora hun leven en identiteit ervaren. Met welke moeilijkheden en barrières, maar ook met welke nieuwe opportuniteiten worden zij geconfronteerd? Wat zijn hun strategieën en hoe positioneren zij zich sociaal-economisch en cultureel-religieus? Deze onderzoeksvraag wordt verder uitgediept aan de hand van een opsplitsing in twee thema s. Vooreerst zal de problematiek rond migratie, het leven in een diasporagemeenschap en identiteitsbeleving aan bod komen. In een tweede deel zal specifiek worden ingegaan op de integratie- en coping strategieën die deze ballingen aanwenden in hun dagelijkse leven. Het eerste onderdeel van dit onderzoek bestudeert hoe het complexe proces van identiteitsvorming tot stand komt binnen de context van migratie en het leven in een transnationale diasporagemeenschap. Ik zal kort ingaan op het belangrijke onderscheid tussen voluntary migration en forced displacement en peilen naar de voornaamste migratiemotieven van de Tibetaanse ballingen. In een tweede punt wordt gereflecteerd over de notie diaspora. Hoe kunnen we de betekenis en evolutie van deze complexe term omschrijven? En welke specifieke invulling krijgt dit concept binnen de Tibetaanse context? Hoe ziet het demografisch profiel van de Tibetaanse migranten eruit en hoe ervaren zij hun dagelijkse leven in een diasporagemeenschap? Een laatste punt handelt uitgebreid over een Tibetaanse identiteit in ballingschap. Ik zal nagaan hoe de Tibetaanse ballingen, in een dagelijkse context van displacement and resettlement, vorm geven aan een eigen identiteit. Het concept identiteit zal hierbij benaderd worden als een proces, iets dat tot stand komt door een voortdurende interactieve dynamiek van negotiatie en herinterpretatie. Iets wat dus in essentie heterogeen zal zijn. Ook zal er kritisch gereflecteerd worden over de impact van globalisering op culturele identiteiten, over processen van 15
idealisering en demonisering, over categorisering en zelfrepresentatie. Komt de stereotiepe authentieke Tibetaanse identiteit, die vaak verheerlijkt wordt, overeen met de realiteit? Of kunnen we hier eerder spreken van een specifieke strategische positionering binnen de internationale arena, een vorm van selfmarketing? Deze problematiek zal concreet geïllustreerd worden aan de hand van een specifiek onderdeel van de authentieke Tibetaanse identiteit, namelijk een groene Tibetaanse identiteit. Tot slot zal binnen deze context van identiteitsbeleving aandacht gegeven worden aan de creatieve multiple en hybride identiteiten van de Tibetaanse jongeren in de internationale diaspora. Hoe vinden zij een evenwicht tussen enerzijds de voortdurend lonkende aantrekkingskracht van het moderne Westen en anderzijds de sterke drang naar het behouden van hun traditionele cultuur en Tibetaanse eigenheid? Ik zal argumenteren dat deze jongeren geen slachtoffers zijn die overspoeld worden door de oceaan van de globalisering, maar zich opstellen als actieve en creatieve actoren in het beantwoorden van lokale en globale omstandigheden. Door een eigen combinatie van traditionele idealen en een moderne levensstijl, creëren zij als het ware een nieuw eindproduct. Het tweede deel van deze studie gaat uitgebreid in op de specifieke integratie- en coping strategieën, die worden aangewend door de Tibetaanse ballingen in hun dagelijkse leven. Aangezien dit een antropologische studie is, zullen deze strategieën gepercipieerd worden vanuit het standpunt van de ballingen zelf. Een algemene perceptie en het beleid van het ontvangende land, ten aanzien van de Tibetanen, zullen hierbij wel steeds in het achterhoofd gehouden worden. Vooreerst zal kort de dualiteit tussen enerzijds de wens om een nieuw leven op te bouwen in ballingschap en anderzijds het diepgewortelde verlangen ooit terug te keren naar Tibet, besproken worden. Ten tweede komt het behoud van het traditionele Tibetaanse religieuze en culturele erfgoed in ballingschap als een belangrijke strategie naar voor. Hoe ervaren de Tibetanen hun religie en cultuur tijdens het dagelijkse leven in een diasporagemeenschap? Welke betekenis vervult de Dalai Lama hierbij? En mogen we spreken van een Tibetaans religieus nationalisme in de internationale diaspora? 16
Een derde punt gaat in op het enorme belang van sociaal kapitaal binnen de Tibetaanse diasporagemeenschappen. Sociaal kapitaal als een zeer kostbaar en bruikbaar goed, waar de Tibetaanse ballingen aanzienlijk in investeren. Maar heeft dit veilige sociale vangnet ook nadelen in de praktijk? Vervolgens zal kort worden verwezen naar de problematiek van de Tibetanen in de actualiteit. Hierbij zullen de Olympische Spelen in Beijing (augustus 2008) en de 50 ste verjaardag van de Tibetan Uprising Day (maart 2009) aan bod komen. Tot slot wil ik ook even stil staan bij de verwachtingen en toekomstperspectieven van de Tibetaanse ballingen. Hoe zien zij hun toekomst? Wat verwachten zij van het gastland waar ze momenteel verblijven? Wat verwachten ze van de internationale gemeenschap? Aangezien de relatief korte tijdspanne van onderzoek, beperkt het etnografisch materiaal van deze studie zicht tot twee Tibetaanse diasporagemeenschappen: die van Dharamsala (McLeod Ganj) 4 in Noord-India en die van Antwerpen Noord in België. 5 De vrij korte perioden van veldwerk in beide gemeenschappen impliceren een studie waarin kwalitativiteit primeert over kwantiteit. Het onderzoek beperkt zich tot een kleine groep van informanten in beide diasporagemeenschappen. Binnen deze twee groepen werd wel getracht een zekere diversiteit te creëren, met aandacht voor de nodige variatie in regionale afkomst, leeftijd, gender, klasse, status en opleiding. Het selecteren van informanten gebeurde vrij spontaan 4 De Tibetaanse gemeenschap is gevestigd in McLeod Ganj, een voormalig Brits hill-station enkele kilometers ten noorden van het Indiase bergstadje Dharamsala. Meestal wordt gesproken over de Tibetaanse diasporagemeenschap van Dharamsala in Noord-India, maar vaak worden beide namen door elkaar gebruikt om te verwijzen naar deze oudste en populairste Tibetaanse diasporagroep. In deze verhandeling zullen beide namen gebruikt worden als referentie. 5 Bijlage 2 geeft een geografisch en fotografisch beeld weer van beide gemeenschappen. 17
en willekeurig, waarbij vaak gewerkt werd met contacten binnen de gemeenschappen. Epistemologische positionering De epistemologische achtergrond van deze studie is gebaseerd op een eclectische synthese van elementen uit de hermeneutischinterpretatieve en fenomenologische positie in combinatie met elementen die eerder behoren tot een postmoderne en postkoloniale aanpak. Tijdens mijn onderzoek was ik mij voortdurend bewust van de gesitueerde realiteit waarin ik mij bevond. De talrijke interviews en informele gesprekken die ik had met mijn informanten zijn stuk voor stuk gesitueerd. Het gaat om verslagen van situaties en verhalen die verteld worden binnen een bepaalde context. Deze situaties, deze verhalen en deze levens zijn dan ook het vertrekpunt van mijn studie. Hierbij ga ik er ook vanuit dat de realiteit voor een groot deel geconstrueerd wordt door de individuen die erin leven en door de processen die er zich in voordoen. Ik hanteer een interpretatieve aanpak, waarbij ik de verschillende betekenissen van handelingen en processen tracht te deconstrueren, maar ik houd hierbij absoluut rekening met de complexiteit en onvoorspelbaarheid van de realiteit en van menselijk gedrag. Mijn onderzoek is dus niet louter een objectieve opname van die ene realiteit, maar eerder een combinatie van objectiviteit en subjectiviteit, een weergave van multiple realiteiten. Ik plaats de verhalen en ervaringen van mijn informanten op de voorgrond en ik tracht na te gaan welke betekenis(sen) zij geven aan hun situatie, hun realiteit. De subjecten van deze studie krijgen dus zelf een stem. Het is deze stem die ik wil laten horen, maar het is ook met deze stem dat ik in dialoog wil treden. Dit onderzoek is dus niet louter een weergave van stemmen, maar weerspiegelt ook een kritische interpretatie van deze verhalen en ervaringen. 18
Onderzoeksmethode Literatuurstudie De literatuurstudie voor dit onderzoek was tweeledig. Voorafgaand aan het veldwerk werd een verkennende literatuurstudie uitgevoerd. Deze literatuurstudie verschafte me een goed overzicht van de algemene context van de Tibetaanse emigratie en de internationale Tibetaanse diasporagemeenschap. Een eerste kennismaking met de situatie van de Tibetaanse ballingen, die me geholpen heeft bij het structureren van mijn eigen veldwerk en bij het nagaan welke specifieke bijdrage mijn onderzoek zou kunnen leveren aan de reeds bestaande literatuur. Na deze explorerende fase, werd een tweede fase van literatuurstudie ingelast tijdens het veldwerk in Dharamsala en in Antwerpen Noord. Hierbij werd specifiek gezocht naar literatuur over de thema s en aspecten die naar boven kwamen in de verhalen en ervaringen van mijn informanten. Het doel van beide literatuurstudies is het kaderen en onderbouwen van de zelf verzamelde onderzoeksdata. Veldwerk Het etnografisch veldwerk voor deze studie werd uitgevoerd tijdens een periode van 6 maanden, dit van juli tot en met december 2008. Van juli tot september verbleef ik in India, waar ik als vrijwilliger (leerkracht Engels) werkzaam was binnen de Tibetaanse gemeenschap van McLeod Ganj (Dharamsala). Vervolgens deed ik gedurende drie maanden (oktober tot december 2008) veldwerk binnen de Tibetaanse gemeenschap van Antwerpen Noord. De methodiek die tijdens het veldonderzoek werd gehanteerd, bestond uit participerende observaties, open- en semi-gestructureerde interviews en informele gesprekken met Tibetaanse ballingen. Ik ben dit onderzoek begonnen met een open geest en een kritische houding ten opzichte van mijn rol als Westerse antropologe. Deze studie benadert de situatie immers zoveel mogelijk vanuit het standpunt van de ballingen zelf, met uiteraard ruimte voor interpretatie, dialoog en discussie. 19
Tijdens de periode van veldwerk heb ik een dagboek bijgehouden dat ruimte bood aan momenten van reflectie over mijn onderzoek en over mezelf. Het nastreven van een volledige en waterdichte objectiviteit bleek in dit onderzoek nagenoeg onmogelijk. Er werd immers gewerkt met een selecte groep van informanten, die slechts een bepaalde perceptie weergeeft van de werkelijkheid. Dergelijke kwalitatieve benadering stelt de onderzoeker echter wel in staat een vertrouwensband op te bouwen met zijn informanten en binnen te kijken in hun concrete leefwereld. Dit geeft de studie meer diepgang. Zo hoeft een zekere graad van subjectiviteit geen negatieve eigenschap te zijn, zolang er op zinvolle wijze over gereflecteerd wordt. Het concrete veldwerk bestond uit observatiemomenten en het afnemen van interviews, zowel vooraf geplande interviews als spontane gesprekken op straat. Het opzet was telkens een gewoon en open gesprek te voeren, geen formele of artificiële vragenronde. Hoewel er steeds werd vertrokken van vooraf opgestelde basisvragen, gingen de verschillende interviews uiteenlopende richtingen uit, naargelang de input van de individuele informanten. In het totaal werden 27 informanten geselecteerd, 18 in Dharamsala en 9 in Antwerpen Noord 6. Bij sommigen werden meerdere korte gespreksmomenten ingelast op verschillende dagen, anderen verkozen één uitgebreid gesprek. Tijdens dit onderzoek heb ik ondervonden dat elk individueel gesprek waardevol is. Van elke ontmoeting kan je iets nieuws leren. Naast individuele verhalen 6 Bijlage 1 geeft een korte voorstelling weer van de informanten uit beide diasporagemeenschappen. In Dharamsala werden de 10 uitgebreide interviews aangevuld met talrijke kortstondige en onverwachte ontmoetingen op straat, tijdens activiteiten en lessen of in één van de vele cafeetjes en restaurantjes. Dit verklaart het verschil in aantal van informanten tussen beide gemeenschappen. Aangezien deze korte gesprekken absoluut hebben bijgedragen tot het verzamelen van data, maken ze deel uit van de getuigenissen in deze verhandeling. 20
bleken ook momenten van observerende participatie in de gemeenschap onmisbaar. Het is belangrijk dat je toont interesse te hebben in de leefgemeenschap van je informanten. Hierbij denk ik dan aan aanwezig proberen te zijn op feesten en speciale dagen, samen eten, groepsdiscussies houden. Het observeren van de gemeenschap in groep, het proberen te begrijpen van de manier waarop deze georganiseerd is en wat haar plaats is in de stad, levert eveneens zeer waardevolle data op. Het merendeel van de interviews werd in het Engels afgenomen. In India werd met een vertaler samengewerkt indien de informanten louter Tibetaanse spraken. De onderzoeker The process of ethnographic analysis involves a constant and hopefully creative tension between the necessary, if risky, processes of generalizing and explaining, and ethnographic knowledge of real people, their actions and interactions gleaned through the experiences of field research. (Davies, 2008, p. 232) Met dit spanningsveld wordt iedere onderzoeker vroeg of laat geconfronteerd. Een etnografische studie zoekt immers een evenwicht tussen bestaande literatuur en theorieën langs de ene kant en concrete verhalen en ervaringen langs de andere kant. Bovendien komt daarbij nog de eigen stem van de onderzoeker, die zichzelf onvermijdelijk ook een plaats geeft binnen dit alles. Een voortdurende dialoog tussen theorie, verzamelde data en onderzoeker blijken dus van cruciaal belang tijdens een studie als deze. Een essentieel onderdeel van etnografisch onderzoek is volgens Davies (2008, p. 237) de reflexive turn : Ethnographers data are about something other than themselves of which they are nevertheless a part. You need others to learn more about and to reflect upon yourself. In dit opzicht wordt etnografisch onderzoek geconceptualiseerd als een proces, waarbij de onderzoeker niet alleen de ander bestudeert, maar ook reflecteert over zichzelf, over zijn levenswijze, zijn cultuur, zijn positie in de maatschappij. De ander houdt de onderzoeker als het ware een spiegel voor, waardoor deze laatste de mogelijkheid krijgt zijn eigen leefwereld op een andere manier te percipiëren. We onderzoeken dus niet louter iets buiten 21
onszelf. Een etnografische studie stimuleert ons om over onszelf na te denken, als onderzoeker, als antropoloog, maar ook gewoon als mens. We kunnen geen absolute scheidingslijn trekken tussen onszelf en datgene wat we onderzoeken, we maken deel uit van een bepaalde sociale context tijdens ons onderzoek. Het eindresultaat van onze studie wordt dan ook onvermijdelijk beïnvloed door de wijze waarop wij ons gedragen en positioneren in deze context. Elke etnografische studie is als een nieuwe creatie die tot stand komt door het reconstrueren en interpreteren van verschillende verhalen. Een proces waarbij onvermijdelijk een bepaalde bias aanwezig is. Dit is echter niet noodzakelijk negatief, zolang deze bias niet allesoverheersend is. Wat een etnografische tekst, naar mijn mening, immers doet is informatie verschaffen en suggesties aanreiken om hier kritisch over na te denken. Pasklare antwoorden, conclusies of concrete oplossingen zijn hierbij nagenoeg onmogelijk, dit is echter ook niet het opzet, noch de taak van de onderzoeker. Lezers moeten de ruimte krijgen om zelf hun weg te vinden in het materiaal dat hen aangeboden wordt. Dit is ook wat ik beoog in mijn onderzoek. Op het moment dat je begint te schrijven, neem je voor een stuk afstand van je onderzoek. Je concretiseert je data en maakt er een boodschap van. Een boodschap die je kan doorgeven aan anderen en die onvermijdelijk een eigen leven zal gaan leiden. Het bestuderen van anderen heeft een belangrijke impact op je eigen leven als onderzoeker: je stapt voor een tijd uit je vertrouwde omgeving, in een andere en onbekende wereld. Je probeert je in te leven in deze nieuwe omgeving, maar in de praktijk is dit niet steeds even vanzelfsprekend. Etnografisch onderzoek brengt immers altijd een zekere vorm van vervreemding met zich mee, zowel ten opzichte van de anderen die je bestudeert als ten opzichte van jezelf als onderzoeker. Dit resulteert vaak in zeer tegenstrijdige gevoelens. Op sommige momenten voelde ik me heel sterk verbonden met mijn gesprekspartners, op andere momenten was de afstand tussen ons reusachtig groot. Davies (2008, p. 228) benadrukt hierbij dat de etnograaf tijdens zijn onderzoek geconfronteerd wordt met een complexe interactie tussen verschillende ik s : ethnographers often find their ethnographic self engaged in a process of othering their 22