Jaarboek 2011 / Chemische Wetenschappen. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Jaarboek 2011 / 2012 Chemische Wetenschappen Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Jaarboek 2011 / 2012 Chemische Wetenschappen Den Haag, september 2012 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Cluster Chemische en Exacte Wetenschappen

2 Chemische Wetenschappen

3 Chemische Wetenschappen Chemie maakt toekomst mogelijk

4 Chemische Wetenschappen

5 Chemische Wetenschappen Inhoud 1 Kansen, zorgen en een geweldige showcase - Interview met Ben Feringa en Han de Winde 11 Interview met Marcel Wubbolts 24 2 Jaaroverzicht 2010/2011: Chemie maakt toekomst mogelijk 27 2.1 Drijvende kracht achter goed onderzoek 29 2.2 Sectorplan Natuur- en Scheikunde 35 2.3 Makelaar voor wetenschap en industrie 36 2.4 Belangenbehartiger van het chemisch veld in Nederland 39 2.5 Internationale bruggenbouwer 44 Interview met Bert Jan Lommerts 48 3 CW in vogelvlucht 50 Interview met Bert Meijer 58 4 Wetenschappelijk jaaroverzicht 61 4.1 Analytische scheikunde 62 4.2 Biomoleculaire chemie 64 4.3 Homogene katalyse en coördinatiechemie 65 4.4 Chemie van de vaste stof en materiaalkunde 65 4.5 Kristal- en structuuronderzoek 67 Interview met Bert Weckhuysen 68 4.6 Eiwitten 70 4.7 Farmacochemie 71 4.8 Katalyse (Nederlands Instituut voor Onderzoek in de Katalyse) 72 4.9 Lipiden en biomembranen 73 4.10 Macromoleculen 74 Interview met Anne Meinema, Bert Poolman en Liesbeth Veenhoff 76 4.11 Nucleïnezuren 78 4.12 Ontwerp en synthese 79 4.13 Procestechnologie 80 4.14 Structuur en reactiviteit 81 4.15 Spectroscopie en theorie 83 4.16 Vloeistoffen en grensvlakken 84 5 Subsidies, cijfers, mensen 87 5.1 Toekenningen 88 5.2 Financieel overzicht 108 5.3 Samenstelling Gebiedsbestuur Chemische Wetenschappen 110 5.4 Samenstelling Bureau Chemische Wetenschappen 111 5.5 Leden commissies en besturen 112

6 Chemische Wetenschappen Voorwoord Excellent wetenschappelijk onderzoek en publiek-private samenwerking

7 Chemische Wetenschappen

8 Chemische Wetenschappen Voorwoord Excellent weten schappelijk onderzoek en publiekprivate samenwerking 2011 stond in het teken van het internationaal Jaar van de Chemie. Ook in Nederland werd de chemie extra onder de aandacht gebracht. De feestelijke afsluiting van het internationale jaar van de Chemie vormde CHAINS. NWO Chemische Wetenschappen (NWO-CW) organiseerde dit grootste chemiecongres in Nederland in De Fabrique in Maarssen, waar meer dan 1.400 chemici bijeen kwamen voor drie dagen vol met inspirerende wetenschappelijke lezingen, postersessies, workshops en levendige netwerkmomenten. CHAINS demonstreerde dat CHemistry As INnovating Science nauwe banden heeft met vele aanpalende vakgebieden en daar als creating science vernieuwing kan brengen. Bovendien is chemie van groot belang voor de innovatie die nodig is om economische en maatschappelijke vragen te beantwoorden. De chemie is immers een van de topsectoren van Nederland. Het topsectorenbeleid betekent voor de chemie bij NWO dat er aandacht is voor zowel mogelijkheden voor excellent wetenschappelijk onderzoek als voor publiek-private samenwerkingsprogramma s. Deze twee elementen van de kennis- en innovatieketen gedijen uitstekend in elkaars nabijheid. Het Innovatiecontract voor de Topsector Chemie geeft aan dat via hoogwaardig grensverleggend wetenschappelijk onderzoek nieuwe gebieden van wetenschap en innovatie worden geëxploreerd. Binnen NWO kennen we deze combinatie al gedurende langere tijd voor de chemie via NWO-CW en ACTS. Om de afstemming en kruisbestuiving te bevorderen zijn deze begin dit jaar samengegaan in een bestuur dat zich hard maakt voor zowel wetenschap als innovatie. De Topsector Chemie ziet een zogenaamde kraamkamer voor Nieuwe Chemische Innovaties als goede mogelijkheid om kleine, flexibele publiek-private samenwerkings (PPS)-programma s te laten kiemen en ontwikkelen op belangrijke innovatiethema s als procestechnologie, slimme materialen en biobased economy, maar ook nieuwe innovatiethema s krijgen daar de kans om tot wasdom te

9 Chemische Wetenschappen komen. De ambitie van de Topsector Chemie is dat Nederland in 2050 een internationale toppositie op het gebied van groene chemie en slimme materialen inneemt en duurzame oplossingen voor societal challenges biedt. De Koers voor de chemie 2011-2015 bij NWO (Chemie maakt toekomst mogelijk) is geheel in lijn met het beleid voor de Topsector Chemie. Er is onverminderd veel aandacht voor excellent wetenschappelijk onderzoek in de chemie en daarnaast dienen extra middelen beschikbaar te komen voor PPS en maatschappelijk geïnspireerde thema s. Voor deze beleidslijnen worden ook de mogelijkheden voor internationale samenwerking verkend, zowel in Europa als in emerging science nations, zo mogelijk leidend tot internationale samenwerkingsprogramma s op het gebied van wetenschap en innovatie. Het moleculair onderzoek dringt in toenemende mate door in aangrenzende vakgebieden en zo ontstaat een inspirerende onderzoeksgemeenschap, waarbinnen de chemie als verbindende natuurwetenschappelijke discipline een cruciale rol inneemt. Dit jaarboek laat zien tot welke prachtige resultaten de chemische community in staat is, als zij daarvoor de middelen en mogelijkheden krijgt. De chemie bij NWO faciliteert en stimuleert al meer dan 55 jaar het chemisch onderzoek in Nederland en spant zich in om hiervoor continu mogelijkheden en nieuwe initiatieven te creëren. We wensen u veel leesplezier. NWO Cluster Chemische en Exacte Wetenschappen, Dr. Louis Vertegaal Directeur Dr. Tanja Kulkens Adjunct directeur Chemie

10 Chemische Wetenschappen

11 Chemische Wetenschappen 1 Interview met Ben Feringa en Han de Winde Kansen, zorgen en een geweldige showcase

12 Chemische Wetenschappen We moeten ons gelukkig prijzen dat de chemie een topsector is. Dat onderstreept het belang van de chemie voor de Nederlandse economie.

13 Chemische Wetenschappen / Interview met Ben Feringa en Han de Winde Kansen, zorgen en een geweldige showcase De topsectoren, de samenvoeging van CW en ACTS, de Zwaartepunten uit het Sectorplan Natuur- en Scheikunde, internationale samenwerking en natuurlijk het Jaar van de Chemie. Genoeg om over te praten met Ben Feringa en Han de Winde, respectievelijk voorzitter en vice voorzitter van het gebiedsbestuur Chemische Wetenschappen. Het is zeker niet allemaal rozengeur en maneschijn in chemisch Nederland, maar bij het NWO-gebied Chemische Wetenschappen (CW) overheerst een positieve houding, zoveel is meteen duidelijk. Ben Feringa draait er niet omheen: We moeten ons gelukkig prijzen dat de chemie een topsector is. Dat onderstreept het belang van de chemie voor de Nederlandse economie. Willen we onze industrie en de economie op peil houden dan kunnen we niet om de chemie heen. Maar ook voor onze welvaart en ons welzijn in bredere zin is chemie onontbeerlijk. Nieuwsgierigheid Chemie als topsector is een opsteker voor het veld. Tegelijkertijd leven daar gemengde gevoelens, erkent Feringa. Er is veel geld voor onderzoek weggevallen, denk aan de FES-middelen. Dat is een zware klap, want we praten hier over honderden miljoenen. Daarbij komt de versterkte nadruk vanuit de overheid op toegepast onderzoek en publiekprivate samenwerking. De conclusie in het veld is dat NWO en, in iets mindere mate, de KNAW hiervoor opdraaien. Vanuit verschillende hoeken is gehamerd op het belang van vrij, nieuwsgierigheidgedreven onderzoek. Zeker voor de exacte en natuurwetenschappen is dit essentieel, benadrukt Han de Winde. Deze wetenschappen zijn bij uitstek nieuwsgierigheidgedreven. Nieuwsgierigheid naar de wereld om ons

14 Chemische Wetenschappen / Interview met Ben Feringa en Han de Winde heen en een behoefte om die te begrijpen. Juist als je het hebt over bijvoorbeeld duurzaamheid moeten we eerst de wereld om ons heen begrijpen. Hoe kunnen we anders ingrijpen op essentiële processen en benodigde veranderingen doorvoeren? Wetenschappers uit alle disciplines maken zich grote zorgen over de toekomst van het fundamentele onderzoek. Ze krijgen bijval van onderzoekers uit de industrie. Ook daar wordt gevreesd voor uitholling van de, nu nog, sterke wetenschappelijke basis. Terechte zorgen, zegt Feringa. Zonder sterke fundamenten geen toegepast onderzoek. Dat ook de industrie dit erkent werd volgens hem mooi onderstreept tijdens de uitreiking van de Akademiepenning 2012 aan Prof. dr. Emmo Meijer, corporate director R&D bij FrieslandCampina en voorheen werkzaam bij Unilever en DSM. Zonder sterke fundamenten geen toegepast onderzoek. Emmo Meijer heeft deze prijs onder meer gekregen vanwege zijn betrokkenheid bij basaal onderzoek, zegt Feringa, die tevens juryvoorzitter was. In zijn dankwoord brak hij een lans voor de vrije wetenschap en hield een pleidooi voor het sterk houden van de basis. Anders heeft ook de industrie op de langere termijn niets om mee te werken. Dat er donkere wolken hangen boven het vrije onderzoek betekent niet dat CW tegen publiek-private samenwerking (PPS) is. Integendeel. Feringa: CW staat positief tegenover PPS en dat is altijd zo geweest. We zetten daarom niet de hakken in het zand, maar we zien kansen en mogelijkheden die deze ontwikkelingen bieden en we proberen die te pakken. Ingeburgerd De positieve grondhouding wordt geïllustreerd door de samenvoeging, van het gebiedsbestuur CW en het bestuur van PPS-platform Advanced Chemical Technologies for Sustainability (ACTS). De ontwikkeling van de topsectoren is niet de concrete aanleiding, maar het heeft de fusie wel versneld, zegt De Winde, voormalig voorzitter van ACTS. In de loop van 2010 was al duidelijk dat men het concept van de kleinere PPS programma s binnen ACTS wilde vasthouden. Een tweede fase werd gewenst. Tegelijkertijd was toen ook al duidelijk dat de middelen terugliepen. We moesten dus een modus vinden om het succes van ACTS voort te zetten. Terwijl wij werkten aan dit vervolg kwam vanuit de overheid de topsectorlijn op met meer nadruk op PPS. Het is voor ons,

15 Chemische Wetenschappen

16 Chemische Wetenschappen / Interview met Ben Feringa en Han de Winde en daarmee bedoel ik zowel CW als ACTS, altijd helder geweest dat de combinatie van nieuwsgierigheidgedreven en toepassingsgeoriënteerd onderzoek van groot belang is. Tegen deze achtergrond hebben we toen besloten om de besturen van CW en ACTS samen te voegen en een governance paraplu te creëren die de hele chemische pijplijn van basaal onderzoek naar industriële toepassing omvat. PPS is al lang ingeburgerd in de Nederlandse chemie, we lopen hiermee internationaal gezien voorop. Het veld was de facto al goed georganiseerd, waarbij vooral de Regiegroep Chemie destijds een belangrijke rol heeft gespeeld. Voor ons staat voorop dat concrete samenwerking goed is voor de gehele Nederlandse chemie, zowel academisch als industrieel. Feringa onderschrijft dit: De samenwerking tussen CW en ACTS was altijd goed en dit is een logische stap in het samen optrekken van de chemici binnen NWO. Het proces is zeker versneld door de komst van de topsectoren, maar het past in een natuurlijke beweging. Om te voorkomen dat de samenvoeging een bureaucratische kolos zou opleveren is gekozen om twee vacatures in het gebiedsbestuur CW niet in te vullen, maar drie leden uit het ACTS-bestuur toe te voegen. Naast De Winde zijn dat Bert Weckhuysen (Universiteit Utrecht) en Teun Graafland (Shell). Verschil tussen de beide poten is er niet. In de woorden van De Winde: Iedereen besluit mee over alles. Waar hij lachend aan toevoegt dat de vergaderingen daardoor helaas iets langer duren. De suggestie dat door de krimpende budgetten weer tijd wordt bespaard blijkt niet de praktijk. De Winde: Nee, dat leidt alleen maar tot nog langere vergaderingen. Het kost meer tijd om een goede keuze te maken als je weinig te verdelen hebt. Wij maken ons hier grote zorgen over. Zowel het aantal aanvragen als de kwaliteit van de aanvragen in het Open Programma blijft onverminderd hoog. We hebben veel meer excellente voorstellen dan we kunnen honoreren. Competitie is goed, maar slagingspercentages van 10 tot 15 % zijn echt ontmoedigend. Kiemen Waarmee we terug zijn bij de zorgen over de toekomst van de Nederlandse chemie. Die zorgen betreffen niet alleen de krimpende investeringen in fundamenteel onderzoek, maar ook de dreigende uitholling van de brede basis van de chemie en het gebrek aan perspectief voor, vooral de jonge, onderzoekers. Feringa: Zoals gezegd zien wij kansen voor de chemie als het gaat om PPS en de topsectoren, maar we moeten de balans in de gaten houden. NWO staat voor de breedte van de gehele wetenschap en voor het vrije, nieuwsgierigheidgedreven

17 Chemische Wetenschappen / Interview met Ben Feringa en Han de Winde Een onderwerp als materiaalschaarste. Dat is nu nog geen uitgewerkt thema, maar het is cruciaal voor vele gebieden en het past helemaal bij de chemie. onderzoek. Er is méér dan wat er in de topsectoren speelt en dat moeten we niet verwaarlozen. En het is belangrijk dat we ons niet beperken tot wat we vandaag willen. Het is onze taak als NWO-CW om de langere termijn in het oog te houden en daar een visie voor te ontwikkelen. Daarbij past dat we nieuwe ideeën die in de toekomst belangrijk worden nu oppakken en beginnen te ontwikkelen. Daarom hebben we gekozen voor een zogeheten kraamkamer voor Nieuwe Chemische Innovaties (TKI NCI) binnen de Topsector Chemie. Deze TKI NCI, waarbij TKI staat voor Topconsortium voor Kennis en Innovatie, moet gaan fungeren als een omgeving waarbinnen het veld kan aangeven welke nieuwe programma s nodig zijn. Het gaat hier om initiatieven die op termijn kunnen uitgroeien tot grotere, volwaardige PPS programma s. Feringa geeft een voorbeeld: Een onderwerp als materiaalschaarste. Dat is nu nog geen uitgewerkt thema, maar het is cruciaal voor vele gebieden en het past helemaal bij de chemie. Door via het TKI NCI invulling te geven aan het organiseren van PPS programma s zit CW aan de fundamentele kant van het spectrum, aldus De Winde. Binnen CW proberen we het vrije onderzoek zoveel mogelijk te behouden. Een groot deel van het budget 2012/2013 is bestemd voor de Vrije Competitie en de Vernieuwingsimpuls. Het budget dat bestemd is voor PPS besteden we grotendeels binnen het TKI NCI. Zo blijft NWO in de rol van aangever voor nieuwe mogelijkheden. Het TKI NCI is een omgeving om kiemen uit te zetten. Als je kansen ziet voor nieuwe onderwerpen die op termijn richting toepassingsgericht of, beter gezegd, toepassingsgeïnspireerd, onderzoek kunnen gaan dan is dit de plaats om die ideeën verder te brengen.

18 Chemische Wetenschappen / Interview met Ben Feringa en Han de Winde De overige drie TKI s in de Topsector Chemie Smart Polymeric Materials, Procestechnologie en Biobased Economy worden niet primair uit NWO-middelen gefinancierd, maar moeten middelen werven uit bestaande PPS-consortia die nu onder de vlag van de topsector gaan opereren. De looptijd van deze consortia eindigt in 2014-2015. Betekent dit dat we slechts een relabeling van bestaande initiatieven gaan zien? Wil je deze nieuwe generatie behouden, dan moet je ze perspectief bieden. De Winde: Dat is een reële dreiging, want op dit moment is het nog volstrekt onduidelijk waar het geld voor deze drie TKI s, met name vanaf 2014, vandaan moet komen. Een dergelijk gebrek aan perspectief is niet de basis om innovatie te bewerkstelligen. Het Nederlandse wetenschapsbeleid is de afgelopen vijftien jaar een opeenvolging van relabelingsoperaties geweest en je merkt dat mensen er schoon genoeg van hebben. Wil je economische groei stimuleren dan moet je inzetten op innovatie, zegt Feringa. En dat vraagt een lange adem. NWO hanteert een termijn van minimaal vier jaar, de duur van een promotietraject. Hoogleraren kijken op een langere termijn en zeker de jonge talenten kijken ver vooruit. Zij zien toekomstige doorbraken, maar weten dat ze minstens tien jaar nodig hebben om de benodigde expertise op te bouwen en hun idee tot een volwaardig onderwerp te laten uitgroeien. Wil je deze nieuwe generatie behouden, dan moet je ze perspectief bieden. En op dat vlak hoeft Nederland zichzelf niet op de borst te kloppen vindt hij. Wat wij jonge mensen kunnen bieden wijkt schrikbarend af van voorbeeldlanden als Duitsland en de Scandinavische landen. Nederland bungelt onderaan met investeringen in onderzoek en dat gaat ons parten spelen. Er worden enorm grote Europese programma s opgetuigd waarin tientallen miljarden omgaan. Wil je in dergelijke programma s meedraaien dan moet je een stevige basis kunnen bieden in mensen, in apparatuur en in faciliteiten. Dat kunnen wij nu niet en dan wordt het heel moeilijk om middelen uit die grote pot te werven. We kunnen ons gemakkelijk rijk rekenen door te zeggen dat Nederlandse onderzoekers het zo goed doen, maar dat blijft niet zo als we niet méér investeren. Dat inzicht leeft veel te weinig bij politici en beleidsmakers.

19 Chemische Wetenschappen / Interview met Ben Feringa en Han de Winde Biochemie De potentiële uitholling van de chemische basis is een andere zorg die het gebiedsbestuur bezighoudt. Zowel binnen de Topsector Chemie als de Topsector Life Sciences & Health spelen de biochemie en de chemische biologie niet of nauwelijks een rol. Feringa: Dat is opvallend, want binnen CW zien we dat ongeveer veertig procent van het onderzoek een life sciences of medisch-farmaceutische oriëntatie heeft. Dit zijn belangrijke gebieden voor de chemie, maar ook voor ons welzijn en de economische groei. Juist in de life sciences zien we heel veel nieuwe bedrijvigheid ontstaan. Wil je de economie een impuls geven en tegelijkertijd bijdragen aan belangrijke vraagstukken rond gezondheid, dan is dit hèt gebied. Zonder molecuul geen medicijn, zo simpel is het. Het gebrek aan middelen gaat hier echt opspelen. CW heeft weinig mogelijkheden om dit gat op te vangen. De Winde: In de TOP en ECHO programma s is uiteraard ruimte voor biochemie, maar ook hier lopen de budgetten terug en zijn de honoreringspercentages laag. Hoe het verder moet met de biochemie? Dat is zorgelijk. Verschuiving van middelen uit het de Vrije Competitie en de Vernieuwingsimpuls om grotere budgetten voor de biochemie en chemische biologie te creëren is geen optie. CW is er voor de gehele breedte van de chemie en alleen excellentie telt bij het toekennen van aanvragen, aldus Feringa. Bevoordelen van biochemici omdat hun gebied is ondervertegenwoordigd in de topsectoren is niet aan de orde. Evenmin speelt bij de beoordeling mee of een voorstel juist wel past binnen de topsectoren. De

20 Chemische Wetenschappen / Interview met Ben Feringa en Han de Winde Winde: Nee, dat speelt geen rol. Alleen de kwaliteit van het voorstel is doorslaggevend. Over de redenen waarom biochemie en chemische biologie tussen wal en schip zijn beland doen ze geen harde uitspraken, maar volgens Feringa heeft niet geholpen dat er weinig vertegenwoordigers van de farmaceutische industrie nauw betrokken zijn geweest bij de keuze van de onderwerpen. De Nederlandse farmasector heeft toch klappen gehad de laatste jaren en dat kan een rol hebben gespeeld. Onderwijsfabrieken Vanuit een andere hoek spelen zorgen over de brede basis van de chemie ook op en die raken niet alleen het onderzoek, maar ook het onderwijs. Een uitvloeisel van het Sectorplan Natuur- en Scheikunde is dat de verschillende bètafaculteiten plannen hebben gemaakt over Zwaartepunten die ze willen vormen. Focus en massa zijn de kernwoorden hier: niet proberen alle onderwerpen overal te bestuderen, maar sterk inzetten op een beperkt aantal thema s. Een heel nuttige exercitie, vinden Feringa en De Winde. Maar het gevaar is dat bepaalde gebieden en groepen buiten de boot vallen. Het werk van de Regiegroep Chemie, gevolgd door de discussies over het Sectorplan en de topsectoren, heeft goed geholpen bij het definiëren van de prioriteiten en het ontwikkelen van een visie op de toekomst van de Nederlandse chemie, zegt De Winde. Tegelijkertijd betekent keuzes maken dat sommige excellente academische groepen niet aansluiten bij een Zwaartepunt of een topsector. Wat doen we met die groepen? Die discussie wordt helaas niet gevoerd. Het gaat hier in sommige gevallen Het werk van de Regiegroep Chemie gevolgd door de discussies over het Sectorplan en de topsectoren heeft goed geholpen bij het definiëren van de prioriteiten en het ontwikkelen van een visie op de toekomst van de Nederlandse chemie

21 Chemische Wetenschappen / Interview met Ben Feringa en Han de Winde We doen niet aan internationalisering omdat het moet, maar omdat we er echt iets aan hebben. bovendien om onderwerpen die essentieel zijn voor het chemische veld in brede zin en voor het onderwijs. Dat laatste wordt gemakkelijk over het hoofd gezien, vindt Feringa. Je kunt je wel specialiseren in je onderzoek, maar wat betekent dat voor je scheikunde opleiding? In mijn ogen moeten in een goede scheikunde opleiding alle chemische gebieden aan bod komen. Een ander probleem is dat veel mensen niet inzien dat aan een universiteit onderzoek en onderwijs intrinsiek met elkaar zijn verbonden. Vanaf dag één moet een student ervan doordrongen raken dat er gewerkt wordt aan de grenzen van het weten. Die grenzen moet hij zien en hij moet de bagage krijgen om die grenzen te doorbreken door de juiste vragen te stellen. Academisch onderwijs gaat niet zozeer om de antwoorden, maar om de vragen. Dat is de kern. Maar dat wordt weinig ingezien. Als de universiteiten door loskoppeling van onderwijs en onderzoek verworden tot geïsoleerde onderwijsfabrieken dan is dat de dood in de pot. Geen eiland Tijd voor een stap buiten het nationale kader. Internationalisering staat hoog op de agenda bij CW. Ik zeg het vaak, maar Nederland is geen eiland. In de topsectordiscussie lag wat mij betreft de nadruk, zeker vanuit de ministeries, veel te veel op navelstaren, zegt De Winde. Elke topwetenschapper kijkt ver buiten de grenzen, maar die moet zich dan vervolgens wel conformeren naar een nationaal keurslijf met regels, fondsen en topsectoren? Natuurlijk wil de Nederlandse overheid Nederlands onderzoek financieren, maar meer oog voor de internationale aard van wetenschap zou goed zijn. Voor CW dient internationalisering twee doelen: kansen ontwikkelen voor de Nederlandse chemie en jonge mensen de mogelijkheid bieden om ervaring op te doen in een internationale omgeving. Wetenschap is een internationaal werkveld, maar de industrie net zozeer. Beide doelen zijn goed te combineren. Inhoudelijk gedreven samenwerkingsverbanden verdiepen de Nederlandse chemie en bieden de ruimte voor studenten en onderzoekers om tijdelijk elders te werken. De Winde: We zijn in gesprek met instituten en zusterorganisaties van NWO in verschillende landen. Met Brazilië werken we aan plannen op het gebied van biobased materialen en groene chemie, op die terreinen hebben ze veel te bieden. Met India, onder meer met het vermaarde Indian Institute of Technology,

22 Chemische Wetenschappen / Interview met Ben Feringa en Han de Winde praten we over programma s rond materialen, materiaalschaarste en recycling. We hebben ook contacten in Zuid-Afrika. Die plannen zijn nog in een heel pril stadium, maar hier zou katalyse een goed onderwerp zijn. We zoeken naar goede instituten om mee samen te werken op gebieden die de Nederlandse en internationale chemie weer verder kunnen brengen. We doen niet aan internationalisering omdat het moet, maar omdat we er echt iets aan hebben. Spannend Met alle discussies rond topsectoren en krimpende financiering wordt bijna vergeten dat 2011 een heel bijzonder jaar was, namelijk het Internationale Jaar van de Chemie. Ook in Nederland is dat niet onopgemerkt voorbij gegaan. Een goede kapstok om het vak breed onder de aandacht te brengen. Feringa: Het is een mooie kans om de schoonheid van de chemie te laten zien, evenals de uitdagingen waar we voor staan. Ik denk echt dat zoiets helpt om de chemie beter op de kaart zetten. Voor de chemici zelf was het driedaagse CHAINS-congres in november 2011 een uitgelezen mogelijkheid om het eigen vak breder te verkennen. Dat was een geweldige showcase, reageert Feringa enthousiast. Ook De Winde kijkt er positief op terug. Het was een uitstekende bijeenkomst en een mooie mogelijkheid om heel chemisch Nederland bij elkaar te brengen. Wat ons betreft is CHAINS voor herhaling vatbaar, we denken nu aan een volgende editie in 2014. Tegen die tijd is er nog meer dan genoeg interessants voor chemici om hun tanden in te zetten. Feringa: Er zijn zoveel spannende en belangrijke dingen te doen. We zijn steeds beter in staat de moleculaire processen in een levende cel te begrijpen. Het samenkomen van chemische biologie en synthetische chemie is fascinerend. Daarnaast staan we voor grote uitdagingen. Duurzame processen. Nieuwe energiebronnen. Materialen op basis van verbindingen die niet binnenkort dreigen op te raken. We hebben hier radicaal nieuwe benaderingen voor nodig. En dat vraagt ook om een geheel nieuwe chemie. Voor chemici is het nog nooit zo n spannende tijd geweest.

23 Chemische Wetenschappen / Interview met Ben Feringa en Han de Winde Voor chemici is het nog nooit zo n spannende tijd geweest.

24 Chemische Wetenschappen Chemie voor een groene toekomst Marcel Wubbolts is Chief Technology Officer bij life sciences- & materials sciences-bedrijf DSM. Hij is lid van het Gebiedsbestuur NWO Chemische Wetenschappen, en expert op het gebied van biobased economy.

25 Chemische Wetenschappen / Interview Marcel Wubbolts, CTO DSM Marcel Wubbolts, CTO DSM: Ik geloof sterk in het belang van een goede balans tussen nieuwsgierigheidgedreven onderzoek en toegepast onderzoek. Echt nieuwe dingen komen vaak voort uit die combinatie. Ik was bezorgd dat die balans binnen het Topsectorenbeleid wellicht te weinig aandacht zou krijgen. Daarom heb ik geen moment geaarzeld toen mij werd gevraagd daarover mee te denken in het gebiedsbestuur Chemische Wetenschappen. Degelijk langetermijnbeleid voor het chemieonderzoek in Nederland, dat is cruciaal voor bedrijven zoals DSM. Biobased Mijn interesse in biobased economy komt voort uit een persoonlijke overtuiging. Als we de belangen van zowel people, planet als profit in het oog willen houden, als bedrijf maar ook als maatschappij, dan zullen we ons veel meer moeten richten op duurzaamheid. Gebruik van biogrondstoffen kan daarin een grote rol vervullen. Je alleen richten op kortetermijnwinst, dat gaat nu echt niet meer. Je zult ook moeten investeren in kwaliteit van leven voor generaties na ons. Dat is mijn persoonlijke drive. DSM en ik passen wat dat betreft perfect bij elkaar. Grensvlak De uitdaging is om petrochemische grondstoffen uiteindelijk zo veel mogelijk te vervangen door bio-gebaseerde alternatieven, zowel voor brandstof als voor materialen en overige chemie. Ons onderzoek richt zich daarbij op de combinatie van life sciences en materials sciences. Er zijn niet veel bedrijven die op dat grensvlak uitblinken. Maar juist dáár zijn mooie dingen mogelijk, en kun je unieke innovaties ontwikkelen. Alles eruit halen NWO kan een belangrijke rol vervullen in de transitie naar een biobased economy; dat is voor mij heel helder. Want er moet nog veel onderzoek plaatsvinden om hernieuwbare restmaterialen uit de land- en bosbouw efficiënt als grondstoffen te kunnen inzetten. Op dit moment kunnen we er nog niet alles uithalen. Jazeker, een biobased economy is in mijn ogen realistisch. De eerste bioraffinaderijen zijn er al in de VS, en ik verwacht ze over vijf à tien jaar ook in Europa. De kostprijs van grondstoffen en van energie geeft uiteindelijk de doorslag, en die zal bij toenemende schaarste van aardolie alleen maar blijven stijgen. Voor NWO zie ik daarom een rol weggelegd in onder meer het ondersteunen van onderzoek naar hernieuwbare energie, en het investeren in katalyseonderzoek voor bio-gebaseerde grondstoffen. Initiatieven zoals CatchBio laten al zien dat katalyse en biogrondstoffen heel goed kunnen samengaan.

26 Chemische Wetenschappen

27 Chemische Wetenschappen 2 2 Jaaroverzicht 2010/2011: Chemie maakt toekomst mogelijk

28 Chemische Wetenschappen / Jaaroverzicht 2 Jaaroverzicht 2010/2011: Chemie maakt toekomst mogelijk In haar strategie voor de periode 2011-2015, Chemie maakt toekomst mogelijk, zet het gebiedsbestuur Chemische Wetenschappen in op investeringen in vrij onderzoek, maatschappelijk geïnspireerde thema s en publiek-private samenwerking. In het afgelopen jaar is het fundament hiervoor gelegd. Via onder andere de implementatie van het Sectorplan Natuur- en Scheikunde, nieuwe internationale samenwerkingen en publiek-private samenwerking in zogenaamde Technology Areas geeft het bestuur invulling aan de gestelde ambities. In 2011 mocht de chemie zich bovendien verheugen een jaar lang wereldwijd in de schijnwerpers te staan. Met CHAINS, de grootste chemiebijeenkomst in Nederland ooit, werd het Jaar van de Chemie feestelijk afgesloten. Op de toekomst voorbereid Bureau Chemische Wetenschappen onderdeel van Cluster Chemische & Exacte Wetenschappen Per 1 juni 2010 zijn de bureaus van de NWO-gebieden Chemische Wetenschappen en ACTS en Exacte Wetenschappen samengevoegd tot één cluster: het Cluster Chemische & Exacte Wetenschappen. De wetenschapsvelden Astronomie, Chemie, Informatica en Wiskunde vallen binnen het bereik van dit cluster. De Executive Board van het regieorgaan ACTS (Advanced Chemical Technologies for Sustainability) en het Gebiedsbestuur Chemische Wetenschappen zijn bovendien per 1 januari 2012 samengevoegd tot één chemiebestuur. Het samenvoegen van de bureaus onder het motto Samen meer doen moet uiteindelijk leiden tot efficiëntere werkprocessen. Hierdoor komt meer tijd beschikbaar voor internationale en multidisciplinaire activiteiten. Ook vergemakkelijkt de samenvoeging het zoeken naar partners buiten NWO en kan sneller worden ingespeeld op kansen voor het onderzoeksveld.

29 Chemische Wetenschappen / Jaaroverzicht Het nieuwe cluster is in staat, door de ruime ervaring met een breed wetenschappelijk veld, sneller en met nog meer expertise het onderzoek te bedienen. Door de bredere samenstelling van het cluster kunnen de medewerkers beter kansen signaleren en successen uit andere disciplines benutten. Voor projectleiders en uitvoerders binnen een van de gebieden verandert er administratief niet veel. Zij blijven per bestaande subsidie indienen bij het betreffende gebied. De samenvoeging van het gebiedsbestuur Chemische Wetenschappen en de Executive Board van ACTS stelt het nieuwe chemiebestuur in staat slagvaardig in te spelen op actuele en toekomstige ontwikkelingen. Het nieuwe chemiebestuur heeft alle taken en verantwoordelijkheden van beide besturen overgenomen en zet bestaande CW- en ACTS-programma s voort. Aan gezamenlijke activiteiten wordt onder andere binnen het topsectorenbeleid invulling gegeven. 2.1 Drijvende kracht achter goed onderzoek Terwijl in de onderzoeksfinanciering steeds meer nadruk komt te liggen op maatschappelijk geïnspireerde wetenschap, moet er ook ruimte blijven om goede, originele onderzoeksideeën uit te voeren die zijn ingegeven door nieuwsgierigheid en voornamelijk worden beoordeeld op kwaliteit. NWO-CW zorgt dat de twee lijnen in balans blijven. VRIJ ONDERZOEK TOP-, ECHO- en ECHO-STIP-subsidies De subsidieprogramma s TOP en ECHO van NWO-CW vormen gezamenlijk de Vrije Competitie. ECHO-subsidies (Excellent CHemisch Onderzoek) zijn projectsubsidies van 260.000 euro die de mogelijkheid bieden om creatieve risicovolle ideeën uit te werken. Zo kan wetenschappelijke vernieuwing tot stand komen en worden de kiemen gevormd voor de onderzoeksthema s van de toekomst. TOP-subsidies bedragen 780.000 euro, bedoeld voor gevestigde onderzoeksgroepen met een bewezen track record. De subsidies bieden deze groepen de gelegenheid en vrijheid om excellente, uitdagende en innovatieve onderzoekslijnen te versterken en/of uit te breiden. Het totale budget voor beide subsidies wordt verdeeld binnen drie focus ge bieden: chemie in relatie met biologische/medische wetenschappen, chemie in relatie met fysica/materialen en chemie in relatie met technologie/duurzaamheid.

30 Chemische Wetenschappen / Jaaroverzicht Via het Sectorplan Natuur- en Scheikunde (SNS) heeft CW middelen beschikbaar gesteld om nieuwe groepen in een erkend chemisch zwaartepunt aan een vliegende start te helpen. De nieuw benoemde SNS -onderzoekers genieten bij CW een voorkeursbehandeling in de reguliere TOP/ECHO-rondes 2011/2012 en 2012/2013. Voor hen is de mogelijkheid gecreëerd een ECHO-STIP-subsidie (Excellent CHemisch Onderzoek Sectorplan Tweede geldstroom Intree Project) aan te vragen. Een ECHO-STIP -subsidie wordt toegekend indien de aanvraag als subsidiabel wordt beoordeeld én in de bovenste 50% van de ingediende ECHOvoorstellen wordt gerangschikt. Gebiedsoverschrijdende TOP-subsidies In 2010 werd voor het eerst en vooralsnog eenmalig geëxperimenteerd met gebiedsoverschrijdende TOP-subsidies (TOP-GO), in samenwerking met de NWO-gebieden Aard- en Levenswetenschappen, Exacte Wetenschappen en met ZonMw (medisch en gezondheidsonderzoek). Er was veertien miljoen euro beschikbaar voor grensverleggende wetenschap van excellente kwaliteit. Uit de in totaal 123 ingediende onderzoeksvoorstellen ontvingen er negentien een subsidie van maximaal 750.000 euro. Het initiatief kwam voort uit de wens om het onderzoeksveld te ontschotten, zodat samenwerking op de grensvlakken tussen de disciplines wordt aangemoedigd en het allerbeste onderzoek kan worden geselecteerd, los van de discipline waarin het plaatsvindt. De vier samenwerkende onderzoeksorganisaties verkenden zo de meerwaarde van een wetenschapsbredere competitie en ook de wijze waarop gebiedsoverschrijdende initiatieven in een dergelijke opzet het beste tot hun recht komen. De opzet bleek geslaagd: meer dan driekwart van alle aanvragen bevonden zich op het grensvlak van disciplines, en de meeste betrokkenen waren positief over de mogelijkheid gebiedsoverstijgend te beoordelen. NWO-middelgroot, NWO groot en BAZIS Onderzoekers aan universiteiten worden soms belemmerd door verouderde infrastructuur. Door middel van de investeringsprogramma s NWO-middelgroot en -groot wordt dit enigszins ondervangen. In februari 2012 heeft het gebiedsbestuur CW vijf NWO-middelgrootvoorstellen gehonoreerd; in 2011 waren dit er eveneens vijf. In verband met een bezuinigingsronde binnen NWO heeft het gebiedsbestuur besloten in 2012 geen NWO-middelgrootronde te houden. NWO-groot wordt eens in de twee jaar georganiseerd. In 2010 heeft er een NWO-groot ronde plaatsgevonden, in 2011 niet.

31 Chemische Wetenschappen / Jaaroverzicht Naast de reguliere investeringsprogramma s heeft CW in 2010 en 2011 de BAZIS-subsidieronde georganiseerd. Dit subsidie-instrument was bedoeld voor de aanschaf van workhorse-apparatuur ter versterking van de chemische zwaartepunten binnen het Sectorplan Natuur- en Scheikunde. In totaal is zes miljoen euro toegekend aan zeventien verschillende zwaartepunten. PERSOONSGEBONDEN SUBSIDIES Vernieuwingsimpuls De Vernieuwingsimpuls (VI), bestaande uit Veni- Vidi- en Vicisubsidierondes, is persoonsgebonden en biedt talentvolle, creatieve onderzoekers de kans om onderzoek naar hun keuze uit te voeren. De VI beoogt verder de doorstroom van onderzoekers bij wetenschappelijke onderzoeksinstellingen te bevorderen. In de subsidieronde 2010 zijn twaalf Veni s, negen Vidi s en vier Vici s door CW toegekend. In 2011 werden elf Veni s en vier Vici s toegekend. Vanaf de ronde 2012 is het voor alle kandidaten verplicht om een kennisbenuttingsparagraaf in te vullen. Alle VI-aanvragen zullen naast een beoordeling op kwaliteit van de onderzoeker en de kwaliteit van het projectvoorstel, beoordeeld worden op het onderdeel kennisbenutting. Op basis van de resultaten van een interne evaluatie in 2011 heeft NWO besloten om vanaf 2012 de Veni- en Vidi-aanvragen geheel in de NWO wetenschapsgebieden te beoordelen. De aanvulling met een beoordeling in domeinen is voor de Veni- en Vidi-aanvragen afgeschaft. Daarnaast heeft NWO besloten om de Vici-aanvragen vanaf ronde 2012 niet in de aparte NWO-gebieden te beoordelen, maar een wetenschapsbrede beoordelingsprocedure op te zetten. Athena-premies voor excellente vrouwelijke onderzoekers In Nederland is het percentage vrouwen werkzaam in de bèta- en technische wetenschappen kleiner naarmate de positie hoger is. Zo zijn vrouwen ondervertegenwoordigd in de UD-, UHD- en hoogleraarrangen. NWO heeft met het programma Aspasia voor alle wetenschapsgebieden het initiatief genomen om de doorstroom van vrouwelijke Vidi- en Vici-laureaten naar UHD- en hoogleraarposities te bevorderen. NWO-CW heeft daarnaast geconstateerd dat aanvullende actie nodig is om te bewerkstelligen dat ook vrouwen uit de grote groep van postdocs met een tijdelijke aanstelling doorstromen naar een vaste wetenschappelijke positie. Begin 2007 heeft CW het Athena-programma gestart, bedoeld om

32 Chemische Wetenschappen / Jaaroverzicht universiteiten te stimuleren Veni-laureaten in een vaste positie te benoemen. Vrouwelijke onderzoekers die een Veni-subsidie van CW hebben ontvangen én die gedurende de looptijd van het Veni-project een vaste aanstelling als universitair docent krijgen komen in aanmerking voor een Athena-premie ter waarde van 100.000 euro. Naast deze subsidie-instrumenten ondersteunt NWO-CW het netwerk van vrouwelijke onderzoekers met de organisatie van het symposium Women in Chemistry, waarvan de tweede editie Women in Chemistry - The elements of success heeft plaatsgevonden op 27 mei 2011. Ook is de LinkedIn-groep NWO Women in Chemistry opgericht, die vrouwelijke onderzoekers de mogelijkheid biedt met elkaar in contact te komen. Meer informatie hierover is terug te vinden op www.nwo.nl/cw/womeninchemistry of via womeninchemistry@nwo.nl Spinozapremie 2010 naar Piet Gros De Spinozapremie is de grootste Nederlandse onderscheiding in de wetenschap. Jaarlijks reikt NWO maximaal vier prijzen uit aan onderzoekers voor voortreffelijk, baanbrekend en inspirerend wetenschappelijk werk. Elke laureaat ontvangt tweeëneenhalf miljoen euro, die hij of zij vrij mag besteden aan nieuw wetenschappelijk onderzoek naar keuze. Op 27 september 2010 ontving Piet Gros (Universiteit Utrecht) deze Nederlandse Nobelprijs voor de bepaling van de driedimensionale structuur van het reusachtige C3-eiwit, een aantal bijbehorende eiwitcomplexen en het werkingsmechanisme. De grootte van het eiwit en zijn complexen maakte deze klus buitengewoon lastig en tijdrovend. C3 speelt een centrale rol in het complementsysteem, één van de afweermechanismen van ons lichaam. Via een kettingreactie doodt het lichaam bacteriën, virussen en aangetaste cellen. Bij ontstekingsziektes ontspoort de kettingreactie en worden onze eigen cellen aangevallen. Recent bevroor Gros een aantal stappen van de kettingreactie, waardoor hij essentiële delen van het proces in detail in beeld kon brengen. Het gebiedsbestuur Chemische Wetenschappen kende Piet Gros voor zijn werk eerder een aantal persoonsgerichte subsidies toe, waaronder de Jonge Chemici en PIONIER, die mede de basis hebben gelegd voor het nu bekroonde werk.

33 Chemische Wetenschappen / Jaaroverzicht THEMATISCH ONDERZOEK Multidisciplinaire programma s Forensic Science CW heeft samen met NWO Exacte Wetenschappen en het Netherlands Genomics Initiative (NGI) 3,5 miljoen euro beschikbaar gesteld voor een breed en multidisciplinair onderzoeksprogramma op het gebied van de forensische wetenschappen. Het programma Forensic Science heeft tot doel het onderzoek op dit gebied in Nederland te versterken, nieuwe kenniszwaartepunten te creëren en een gemeenschap van onderzoekers en gebruikers op het gebied van forensische wetenschappen te vormen. Met het onderzoek draagt het programma bij aan de verdere ontwikkeling van state of the art onderzoektechnieken die in veelal multidisciplinaire context ingezet kunnen worden in het forensisch proces. Het programma richt zich op multidisciplinair onderzoek op het grensvlak tussen wetenschapsdisciplines, maar ook tussen wetenschap en forensische praktijk. In 2011 werd aan negen onderzoeksteams uit de chemie, genetica, informatica en wiskunde een projectsubsidie toegekend. De onderzoeken gaan onder andere over het achterhalen van de herkomst van natuurlijke materialen, het opsporen van daders met DNA-gegevens van familieleden en over gezichtsherkenning. Science4Arts Het onderzoeksprogramma Science4Arts richt zich op veranderingen in kunst, zowel wat betreft de chemische en fysische dynamiek van het object, betekenis en inhoud, als de context. Centraal staat de samenwerking tussen de restaurator, conservator, geesteswetenschapper en de natuurwetenschapper, die gezamenlijk onderzoek doen naar een object of meerdere verwante objecten binnen een museale context. Het programma wil de uitwisseling tussen het onderzoek van de onderzoeksinstellingen en het museale veld verder ontwikkelen en versterken. NWO werkt voor dit programma onder andere samen met de Amerikaanse National Science Foundation (NSF) en met het Franse IPANEMA, de synchrotronfaciliteit voor oude objecten. NWO stelt 3,6 miljoen euro beschikbaar voor de projecten, waarvan 600.000 euro voor samenwerking met de VS. Bij ieder project zijn één of meerdere musea betrokken die het onderzoek mede financieren. Met steun van de Getty Foundation is onderzoek gesteund naar de conditie van het Lam Gods (gebr. Van Eyck, 1432) en stelt een internationale werkgroep een onderzoeksagenda op voor de conservering van paneelschilderijen. Binnen het programma Science4Arts heeft NWO in 2011 aan zes projecten financiering toegekend. Onder andere schilderijen van Van Gogh en Rembrandt, oude Mexicaanse beeldverhalen en moderne fotokunst worden onder de loep genomen.

34 Chemische Wetenschappen / Jaaroverzicht Astrochemie Het Astrochemieprogramma brengt expertise uit de astronomie en de chemie samen om onderzoek te doen naar het ontstaan en de evolutie van moleculen in het heelal. Hiervoor is een coherent onderzoeksprogramma ontwikkeld rondom vier onderzoeksthema s: (1) de vorming, vernietiging en excitatie van eenvoudige moleculen in de gasfase; (2) de rol van stof en ijs in het heelal; (3) de chemische evolutie van polycyclische aromatische koolwaterstoffen; en (4) het ontstaan van de chemische bouwstenen van leven. De invulling van het programma is bottom-up tot stand gekomen. De kick-off meeting van het Dutch Astrochemistry Network was in september 2010. NWO heeft financiering toegekend voor de uitvoering van vijftien deelprojecten rondom de vier thematische netwerken. In april 2011 is de bijeenkomst molecular networks connecting the universe georganiseerd, waarbij de internationale astrochemie netwerken bij elkaar gebracht zijn. Naast wetenschappelijke bijeenkomsten, organiseert het Dutch Astrochemistry Network ook opleidingsactiviteiten voor PhD studenten. Het Astrochemieprogramma heeft een budget van M 3, en wordt gezamenlijk gefinancierd door het NWO-gebied Chemische Wetenschappen en het NWO-gebied Exacte Wetenschappen. ChemThem-initiatieven Alle CW-studiegroepen zijn in 2010 gevraagd ideeën aan te dragen voor een vernieuwend thematisch programma (ChemThem) voor grensverleggend onderzoek waaruit de kracht en schoonheid van de chemie naar voren komen. Uit de lijst met voordrachten heeft het gebiedsbestuur de meest geschikte onderwerpen gekozen. Met hulp van programmaspecifieke voorbereidingscommissies zijn vervolgens twee onderzoeksprogramma s opgezet waarin via een open call for proposals invulling gegeven is aan de eigen specifieke ambities. Begin 2011 zijn binnen elk ChemThem-initiatief vijf projecten toegekend met een totaal budget van M 2,5 per programma. In beide ChemThem-initiatieven werken ten minste twee verschillende onderzoeksgroepen gezamenlijk aan de uitdagende onderzoeksvragen. Door bundeling van expertises is een duidelijke synergie en complementariteit aanwezig in de consortia. 1. Chemical Biology: Organic Chemistry in Action De focus van het programma ligt op de ontrafeling van complexe biologische processen in al hun chemische details, met gebruikmaking van synthetische chemie, biochemie en celbiologie.

35 Chemische Wetenschappen / Jaaroverzicht Het hoofddoel hierbij is de bestudering, controle en rekrutering van cellulaire processen op moleculair niveau, waarbij de creatieve kracht van synthetische chemie, biochemie en celbiologie ten volle wordt benut. Nieuwe synthetische methoden en strategieën zullen worden ontwikkeld en gebruikt voor het construeren van verbindingen die vervolgens worden toegepast bij de studie van biologische verschijnselen. Het vermogen om complexe biologische processen te ontrafelen in al hun chemische details is een showcase voor de kracht en schoonheid van de chemie. 2. Out-of-equilibrium Self-Assembly: from the (supra)molecular to the colloidal domain Dit programma draait om onderzoek naar zelfassemblage: de spontane groepering van moleculen op grond van chemische informatie die in de moleculen zit opgeslagen. Het hoofddoel van dit programma is de versterking van het onderzoek naar niet-evenwichtssystemen en processen, waarin zelfassemblage wordt gecontroleerd door moleculaire herkenning en waarin de verschillen in lengte- en tijdschalen tussen de (supra-)moleculaire en colloïdale domeinen overbrugd worden. Daarnaast heeft het programma als doel de interactie te bevorderen tussen Nederlandse onderzoeksgemeenschappen op het gebied van colloïdchemie en supramoleculaire chemie. Nanotechnologie CW neemt deel aan het onderzoeksprogramma Nanotech nologie (NWOnano) van de technologiestichting STW samen met het NWO-gebied Aarden Levenswetenschappen en de stichtingen FOM en ZonMW. Leidend voor de invulling van het nano-programma was de Strategische Research Agenda (SRA) Nanotechnologie (2008). In de SRA is de ambitie voor nanowetenschap en -technologie in Nederland verwoord, evenals de strategie en financieringsbehoeften om deze ambitie te verwezenlijken. De vier thema s waarop het nano-programma is toegespitst zijn NanoMedicine, NanoInsights, Nanomaterials & Engineering (inclusief design & fabricage en effectanalyse). Er is ruimte voor zowel toepassingsgericht als fundamenteel onderzoek. Van de 109 ingediende aanvragen werden er uiteindelijk 21 gehonoreerd voor een totaalbudget van tien miljoen euro. Bij de toegekende projecten is een groot aantal projecten met duidelijke raakvlakken met de chemie. 2.2 Sectorplan Natuur- en Scheikunde Een sterk fundament voor de chemie in Nederland Het Sectorplan Natuur- en Scheikunde (SNS) beoogt enerzijds een duurzame vergroting van de instroom van studenten, en anderzijds handhaving/verbe-

36 Chemische Wetenschappen / Jaaroverzicht teringen van de internationale status van fysisch en chemisch toponderzoek in Nederland, te bewerkstelligen. Op basis van het Sectorplan zijn gerichte keuzes in zwaartepunten van onderzoek en goede afspraken hierover tussen universiteiten gemaakt. Daardoor ontstaat niet alleen meer focus en massa in het onderzoek, maar krijgen ook het bachelor- en masteronderwijs nieuwe impulsen. Onderzoekszwaartepunten en masteropleidingen worden nadrukkelijk aan elkaar gekoppeld. Vanuit het SNS is vanaf 2011 jaarlijks tien miljoen euro extra beschikbaar voor de chemie en tien miljoen euro voor de natuurkunde. Het grootste deel (jaarlijks totaal veertien miljoen euro) wordt verdeeld via de eerste geldstroom, waarvoor alle bètafaculteiten profileringsplannen hebben opgesteld. Een kleiner deel (jaarlijks totaal zes miljoen euro) loopt via de tweede geldstroom: de helft via FOM voor de natuurkunde en de andere helft via NWO-CW voor de chemie. CW verdubbelt het uit het Sectorplan voortgekomen bedrag met eigen middelen, waardoor tussen 2011 en 2016 in totaal 36 miljoen euro beschikbaar komt om binnen de chemische wetenschap de ambities uit het Sectorplan te ondersteunen. CW heeft de eerste SNS-middelen uitgezet via de BAZIS-subsidie, waarmee een inhaalslag op het gebied van workhorse-apparatuur voor chemisch onderzoek plaatsvindt. De subsidie is alleen voor onderzoeks - groepen die in het SNS als zwaartepunt in hun gebied zijn bestempeld. In de eerste en tweede BAZIS-subsidierondes werd in 2011 en 2012 zes miljoen euro toegekend aan apparatuur. De overige SNS-middelen zullen via ECHO-STIP- en TOP-punt-subsidies worden uitgezet. ECHO-STIPsubsidies zijn bedoeld om de nieuwe SNS-onderzoekers een laagdrempelige toegangsmogelijkheid tot de tweede geldstroom te bieden. De eerste twee toekenningen hebben in het voorjaar van 2012 plaatsgevonden. De TOP-punt zijn grote subsidies van twee miljoen euro voor (combinaties van) top-onderzoeksgroepen in de zwaartepunten. 2.3 Makelaar voor wetenschap en industrie Industrie en wetenschap bundelen krachten voor de duurzame uitdagingen van de toekomst: TASC In 2011 is het TASC-programma (Technology Areas for Sustainable Chemistry) van start gegaan als initiatief van ACTS, met financiering van NWO, het bedrijfsleven en het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I). In TASC heeft de publiek-private samenwerking in de chemie bij NWO, zoals die de afgelopen tien jaar in ACTS is vormgegeven, een vervolg gekregen. Waar het in ACTS met name grotere

37 Chemische Wetenschappen / Jaaroverzicht consortia van industrie betrof, geeft TASC gelegenheid aan kleinere gezamenlijke activiteiten tussen industrie en wetenschap. Zodoende moet een kweekvijver ontstaan voor grootschaliger programma s in de toekomst. De onderwerpen van TASC sluiten nauw aan bij de door de Regiegroep Chemie in zijn Businessplan geformuleerde innovatielijn Katalyse en duurzame processen : ze moeten een bijdrage leveren aan de ambities om het gebruik van fossiele grondstoffen terug te dringen en het aandeel van de chemie in de economie te vergroten. Het TASC-programma bestaat uit vier Technology Areas (TA s) op de onderwerpen: (1) Analytische Wetenschap en Technologie (COAST), (2) Low Energy Routes naar bulkchemicalien, (3) Syngas als industriële feedstock en (4) Hybride biomassaconversie. In 2011 en begin 2012 is voor iedere TA een call gehouden; in de eerste helft van 2012 gaan de eerste projecten van start. Voor 2013 zijn volgende rondes in de TA s beoogd. Met TASC is een budget gemoeid van 35 miljoen euro. Het Ministerie van EL&I en het Algemeen Bestuur van NWO nemen de helft van dit bedrag voor hun rekening, de andere helft wordt opgebracht door industriële en academische deelnemers. 1. Comprehensive Analytical Science and Technology (TA-COAST) TA-COAST is tot stand gekomen op basis van het R&D-programma van TI-COAST, een topinstituut op het gebied van Comprehensive Analytical Science and Technology (COAST). Het doel van TA-COAST is om onderzoek, ontwikkeling en innovatie te stimuleren over de volle breedte van de analytische wetenschap en haar toepassingsgebieden. Het programma is zo opgezet dat het de kruisbestuiving bevordert en faciliteert tussen baanbrekend fundamenteel onderzoek, analytische technologieën en toepassingsgebieden. In de onderzoeksprojecten werken wetenschappers van kennisinstellingen intensief samen met experts van tenminste twee private partners. Zo wordt het innovatie- en valorisatiepotentieel gemaximaliseerd. Eind 2011 zijn negen onderzoeksprojecten gehonoreerd. De onderzoeksprojecten richten zich met name op het verbeteren van oplossend vermogen en geminiaturiseerde analyseapparatuur, en op het meten aan intacte systemen. In totaal is er ruim negen miljoen euro beschikbaar voor dit baanbrekend wetenschappelijk onderzoek, waarvan circa 2,4 miljoen euro vanuit het bedrijfsleven en 4,5 miljoen euro vanuit de overheid wordt gefinancierd; de rest is matching door de kennisinstellingen zelf. In totaal participeren zeventien universitaire groepen en 24 private partners, waarvan ruim 40% midden- en kleinbedrijf, in de projecten.