Er zijn geen belangrijke levensgebeurtenissen (vb. een trauma) die men werkelijk volledig vergeten is. Zelfs zaken die het meest verdrongen zijn, spreken continu via het onbewuste, in symptomen, in de manier van gedragen, in de lapsussen etc. Kernwoorden hierbij zijn dekherinneringen, constructies Freud stelde dat het doel van een analyse, voorbij de veranderingen van techniek, altijd dezelfde is gebleven, namelijk: herinneren wat schijnbaar vergeten is. Het herinneren en wat doen met die herinnering maakt een analyse geslaagd. Dit klinkt nogal mechanisch. In Lacaniaanse woorden klinkt het mogelijks beter Doel van een analyse (in Laciaanse woorden) = het dynamisch proces waarbij iemand zich subjectiveert. Je bent niet geboren als een subject, maar als een biologisch wezen. Op een bepaalt punt subjectiveer je, word je geboren als subject, als persoon ( een tweede geboorte ). Subjectivering = het dynamisch proces van wording tot wie je vandaag bent. Voor ons is dit nog niet gedaan. Het gaat om een continu proces die eindigt in je graf. Onze identiteit is ontleend aan de Ander - Het begint reeds bij de verwachtingen van je ouders bij de zwangerschap. Het is tevens niet altijd zo dat een kind gewenst is. - In verhouding met concrete anderen (je ouders, je vrienden ) vorm je een identiteit. - Ook de Ander, ook alles van symbolische orde (cultuur, literatuur, taal, kunst ) subjectiveren je. 1
In de gesprekskuur maak je de tijd en ruimte waarin iemand zijn subjectiviteit kan uitspreken. Men subjectiveert zich via oeuvres (= verzamelingen aan verhalen), via het (her)vertellen van deze verhalen over zowel levensgeschiedenis, als over zaken (vb. boeken, films) die je raakten. Sommigen zijn geblokkeerd zit in dit proces van subjectivering. Sommigen zitten vast in hetzelfde stramien. Sommigen zijn niet tevreden met hun verhaal. Als psycholoog kan je daaraan niets doen, je kan geen oplossingen bieden. Wel kan je als hefboom functioneren, je kan toelaten dat het verhaal bewerkt, herschreven wordt. Je kan helpen het proces van subjectivering opnieuw op gang te krijgen. De complexiteit van de mens waarmee hij/zij zich aan jou aandient, is niet fysiologisch te onderzoeken. Men biedt zich aan met verhalen. Het is jouw opdracht als psycholoog om te weten hoe om te gaan met het verhaal van een complex subject. 1
Artikel: Dynamiek van de overdracht (Freud) De overdracht is een schier onuitputtelijk thema, omdat het gaat over de liefde. Je levensgeschiedenis, constitutie en biologie bepalen je liefdesleven. We hebben allen liefdesvoorwaarden, clichés, maar niet iedereen is zich daarvan bewust. (Vb.: Een vrouw in analyse vertelt dat ze telkens valt op mannen die haar psychisch of fysisch vernederen. Ze vertelt dat ze niets voelt voor goede mannen. Ze zegt dat, als ze verliefd is, ze nochtans bewust is van het gevaar. Hier is er sprake van een bewust cliché.) In clichés kan je moeiteloos reeksen bemerken Artikel: Freuds hantering van de constructie: Bijdrage tot de geschiedenis van de psychoanalytische techniek (Geerardyn) De analytische arbeid bestaat uit twee verschillende delen: De analysand moet zich het verdrongene of vergetene herinneren, en de analyticus moet het vergetene raden, construeren uit de aanwijzingen die het achterlaat. De notie van de constructie vormt een merkwaardige leemte in Freuds werk. Hij geeft er wel een omschrijving van maar hoe hij de techniek hanteert blijft een vraag. 2
Dwing mij alstublieft niet om te zeggen wat ik denk. Reeks van mannelijke figuren: De overdracht komt redelijk snel tot stand. Freud wordt bijna onmiddellijk geplaatst in de reeks van de vrienden van de Rattenman. De Rattenman had twee vrienden, waaronder een jongen uit de universiteit, die een wat autoritaire rol had. De Rattenman keek op naar hem, maar ook naar z n vader, de kapitein, z n broer Op een bepaald moment vergist de Rattenman zich en spreekt hij Freud aan met kapitein. Freud confronteert de Rattenman de ambivalentie t.o.v. zijn vader: de Rattenman had zowel vriendschap als een doodswens naar zijn vader toe (via dwanggedachten). Dezelfde ambivalentie die de Rattenman had t.o.v. zijn vader keert terug t.o.v. Freud. Er was namelijk ook agressie t.o.v. Freud. De invallen van de Rattenman werden agressief gekleurd naar Freud toe, hij zet zich sterk af tegen hem. Zo is het ook dat de Rattenman in zijn dromen zeer kwaad was op Freud, hem uitschold Maar in werkelijkheid toonde hij natuurlijk veel respect voor hem. Freud: Je kan niemand vermoorden in zijn afwezigheid. Je moet kunnen verdragen dat iemand jou voor iemand anders neemt. Je kan de ambivalentie van de Rattenman t.o.v. zijn vader niet bewerken als hij niet verschijnt. (Ander vb.: Een patiënte van de prof. is depressief, ze vertoont boosheid t.o.v. zichzelf. Ze heeft agressie op anderen op zichzelf gekeerd. De prof. zegt haar dat ze deze agressie moet uiten, desnoods tegen hem. Pas dan kan ze ermee iets doen.) 3
Een andere reeks: zijn moeder, de gouvernantes, de kindermeisjes Freud censureerde alles betreffende de moeder weg. Dit is vreemd gezien het hier om een neuroticus gaat. De moeder is wel degelijk belangrijk. Zo vind je in de oorspronkelijke notities van Freud in het begin een gesprek terug waarbij Freud de voorwaarden (vrije associatie) uitlegde. De Rattenman zei toen dat hij, vooraleer hij zou instemmen, dat toch nog eens aan z n moeder moest vragen. 3
Iets is objectiveerbaar wanneer je een reeks hebt. Ook in particuliere verhalen zijn er reeksen. Je wilt dat er je verteld wordt over die reeksen. Ook in het liefdesleven zijn er reeksen: Een man kiest zijn vrouw naar het beeld van zijn moeder (Freud). De moeder (de eerste Ander) is het eerste liefdesobject. Eigenlijk zijn alle anderen second best (D.H. Lawrence), tweede keus. De eerste keus is de moeder. 4
5
6
7
Waarom hanteren we een divan? - Een reden m.b.t. de overdracht is de volgende: wanneer de analysand jou niet steeds ziet, wordt hij/zij er niet steeds aan herinnert dat jij persoon X niet bent. Zo kan de overdracht zich manifesteren. De analysand plaatst je in de positie van persoon X omdat hij/zij nog onderhevig is aan de impact van persoon X. - Een tweede reden is dat de analysand op die manier je gezicht, gelaatsuitdrukkingen niet ziet. De analysand zou immers reacties, veroordelingen etc. willen aflezen op je gezicht. Als men niet op een divan wilt liggen, hoeft dat niet. De divan mag immers niet belemmerend zijn voor het spreken van de analysand. 8
9
Het weten over de liefde is van belang voor alle klinische psychologen (zelfs voor vb. behavioristen). Wie kent er iets van liefde? Dichters! Poëten! Over de liefde: De onmogelijke seksuele verhouding: Het gaat dus om een onmogelijke verhouding, een wanverhouding. Er zijn geen perfect matches. Niet op elk potje past perfect een dekseltje. De prof. selecteerde gedichten m.b.t. tien verschillende liefdesthema s - Thema 1: Het object van het verlangen/het object a Als analyticus moet je je als object van verlangen positioneren t.o.v. de analysand. De prof. toonde ons een gedicht waarin de dichter zich afvroeg wat het nu eigenlijk is voor hem, welke aspecten van haar het nu eigenlijk doen voor hem. Men ken de persoon vaak nog niet volledig, dus je bent niet verliefd op de persoon. Men vraagt zich af op wat hij/zij zo verliefd is. Het gaat om een object! - Thema 2: Een typische objectkeuze bij de man - Thema 3: Het traumatische van de seksualiteit Men wordt geconfronteerd met het reële van zijn/haar lichaam. Denk ook aan de puberteit, waarin je lichaam verandert. - Thema 4: Het verlangen - Thema 5: Het idealiseren van het liefdesobject - Thema 6: Niet alles kan gezegd worden Een dichter vat iets van de angst voor een vrouw. - Thema 8: De wanverhouding houdt niet op zich te schrijven Het is niet omdat men in de liefdesverhouding op een moeilijkheid botst, dat de wanverhouding zich niet nog eens zal schrijven. Men is hardleers in de liefde. Men botst vaak steeds op dezelfde problemen. 10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
De analyticus raadt het vergetenen uit aanwijzingen (dekherinneringen) en bouwt zo een constructie op. 23
24
Zie artikel: Freuds hantering van de constructie: Bijdrage tot de geschiedenis van de psychoanalytische techniek (Geerardyn). 25
De patiënt moet het verdringen van zijn vroege ontwikkeling opheffen en zo bepaalde zaken herinneren. Het resultaat is een volledig beeld van de vergeten levensjaren van de patiënt. Dus de analyticus construeert dat vergetene, en dat komt heel sterk overeen met de archeologie. 26
27
Meer verschillen dan gelijkenissen! Dat laatst genoemde belangrijke verschil met de archeologie voert ons naar de tweede analogie 28
Archeologie: De archoloog gebruikt punt-voor-punt projectie. De rest, vb. een scherf, is er altijd zelf, is altijd zeker. En dan is er dus evidentie dat de constructie waarachtig is. Psychoanalyse: Niets van de ervaring is strikt genomen bewaard gebleven. De constructie wordt hier gemaakt uit symptomen, en dat is dus hoogstens een verhaal dat bepaalde zaken representeert. 29
30
31
Bij de psychoanalyse is de constructie slechts voorbereidend. Er is steeds aan dialectisch proces: 1) Constructie 2) Vertellen aan de cliënt en het krijgen van nieuw materiaal 3) Een nieuwe een constructie en zo verder Een treinreis heeft twee etappes: 1) Voorbereiding 2) De reis zelf 32
33
Dit benoemde Freud nog als durarbeiting, doorwerken, = het produceren van nieuwe constructies, zowel aangebracht door de analyticus als door de analysand. Vb. uit de Rattenman (de zesde sessie): De gedachte aan de dood van zijn vader kwam drie keer bij de Rattenman op en hij was daarover heel verbaasd. Er gebeurt een interventie van Freud. De Rattenman reageert opnieuw met ongeloof. Freud intervenieert met de tragedie van Julius Caesar en geeft aan dat intense liefde = verdrongen haat. De Rattenman is nog steeds niet overtuigd en construeert zelf. Dan legt Freud de eigenlijke constructie voor. Er is nog steeds ongeloof bij Rattenman maar de Rattenman geeft een herinnering die eigenlijk Freuds constructie bevestigd. Bedenkingen: - Rattenman zit al op de trein. - Het zijn allemaal narratieve structuren die van heel verschillende oorsprong zijn. Die structuren komen van zowel analysand als analyticus. Die komen uit theorie, literatuur - Constructie is nooit uitgeput. - Het gaat allemaal om verhalende, fictionele structuur. - Vrije associatie sluit aan bij betekenaars en niet bij verhaal zelf. 34
Ook in het oeuvre doet subjectivering zich voor. 35
Voorbeelden: - Truffaut - Jaap van Hoewijk - Marguerite Duras: Haar Un barrage contre le pacifique is een bewerking van een veel ouder verhaal, L amant, en dat is dan weer bewerking van nog een ander verhaal. - Paul Auster 36
De prof. geeft ook nog een vierde analogie aan, namelijk de analogie tussen het effect van een analyse op het driftleven van een patiënt en het temmen van de zee. Met het temmen van de zee verwijst de prof. naar wat de Nederlanders met de Zuiderzee deden en zo grond wonnen. 37