Rabobank - November 2016 De Nederlandse land- en tuinbouw heeft groot belang bij RaboResearch Food & Agribusiness Research and Advisory Harry Smit harry.smit@rabobank.com +31 30 712 3804 far.rabobank.com Contents Inleiding 1 Het belang van internationale handel voor de Nederlandse land- en tuinbouw is groot 1 De interne markt garandeert het beste een gelijk speelveld voor Nederlandse ondernemers ten opzichte van hun concurrenten 3 Directe inkomens steun EU van significante betekenis 4 Conclusie 5 Nexit is schadelijk voor Nederlandse land- en tuinbouw De EU is van levensbelang voor de Nederlandse land- en tuinbouw. Het Europese Gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) en in het bijzonder de Europese interne markt zijn onmisbaar voor de Nederlandse land- en tuinbouw. Een vertrek van Nederland uit (Nexit) zal de Nederlandse land- en tuinbouw dan ook grote schade toebrengen. Inleiding De Nederlandse land- en tuinbouw wijkt in sterke mate af van het wereldgemiddelde. In de meeste andere landen voert local-for-local, waarbij vooral voor binnenlandse consumptie wordt geproduceerd, de boventoon terwijl Nederland van oudsher een veredelingslandbouw in plaats van een vermeerderingslandbouw kent. Dit is terug te voeren op een gebrek aan grond en een relatieve overdaad aan arbeidskrachten en kapitaal. De Nederlandse landbouw en agrofood industrie veredelt ingevoerde grondstoffen zoals veevoer en tropische grondstoffen tot halffabricaten en eindproducten zoals vlees, melk, eieren en andere hoogwaardige voedingsmiddelen bestemd voor exportmarkten. Daarnaast richt de Nederlandse land- en tuinbouw zich sterk op producten met een relatief hoge toegevoegde waarde (groente, fruit en sierteelt onder glas, (poot)aardappelen, uitgangsmateriaal) en loopt zij voorop in de wereld voor wat betreft efficiëntie en productiviteit. Figure 1: Productiewaarde Nederlandse land- en tuinbouw in 2015 af-boerderij miljard euro Pluimvee & eieren, 1,541 Overig, 1,287 Akkerbouw, 2,375 Varkens, 2,282 Groente & Fruit, 3,454 Melk en Rundvlees, 6,254 Siergewassen, 6,492 Source: Eurostat, Rabobank, 2016 Het belang van internationale handel voor de Nederlandse landen tuinbouw is groot Het Nederlandse landbouwmodel, met haar internationale verwevenheid met import- en exportmarkten leunt in sterke mate op met haar grote interne markt en internationale handelsakkoorden. Succesfactoren van dit model zijn o.a. de handelsgeest, de Rotterdamse haven, de gunstige ligging t.o.v. grote afzetmarkten zoals Duitsland, het VK en Frankrijk in combinatie met de vrije Europese interne markt, het drieluik van onderzoek, voorlichting en onderwijs, waardoor kennis en innovaties zich snel verspreiden en sterke collectieve instituten die collectieve belangen proactief adresseren (overigens zijn beide Page 1/5 Rabobank - November 2016
laatste de afgelopen jaren fors uitgekleed). Daarbovenop is het succes van de primaire land- en tuinbouw altijd sterk verbonden geweest met dat van de toeleverende en afnemende agribusiness. Bovenstaande heeft geresulteerd in een agrocomplex van grote betekenis met een aandeel van 10% in de nationale toegevoegde waarde en werkgelegenheid. In 2015 bedroeg de Nederlandse landbouwexport 81,3 miljard euro, de hoogste waarde ooit. Na de Verenigde Staten is ons land de grootste landbouwexporteur in de wereld. Na Nederland volgen Duitsland, Brazilië en Frankrijk. Inclusief landbouw-gerelateerde producten zoals landbouwmachines en meststoffen bedroeg de export bijna 90 miljard euro, dit is 21 procent van de totale Nederlandse goederenexport. Figure 2: Export top 10 van land- en tuinbouwproducten miljard euro Bereidingen van graan, meel, melk Bereidingen van groenten en fruit Fruit Cacao en bereidingen Afval voedselindustrie, veevoer Dranken Groenten Melk en zuivel Vlees Bloemen en planten 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Wederuitvoer Uitvoer Nederlandse makelij Source: CBS 2016 De agrarische export bestaat uit landbouwproducten en producten uit de voedingsmiddelenindustrie. Bloemen en planten (8,3 miljard euro), vlees (7,6 miljard euro), melk en zuivel (7,2 miljard euro) en groenten (6,3 miljard euro) zijn de meest uitgevoerde landbouwproducten. De onderlinge rangschikking blijft gelijk als wederuitvoer niet wordt meegerekend. Dranken, veevoer, cacao(bereidingen), fruit en bereidingen van groenten en fruit staan op posities vijf tot en met negen in de top-tien van landbouwexportgoederen. De export van deze goederen bestaat echter voor een relatief groot deel uitwederuitvoer en kennen verhoudingsgewijs minder uitvoer van Nederlandse makelij dan de nummer tien in de lijst: bereidingen van graan, meel en melk. Dan gaat het voor een belangrijk deel om babymelkpoeder dat zo goed als volledig van Nederlandse makelij is. Bereidingen van graan, meel en melk zijn daarmee het vijfde landbouwexportproduct als de wederuitvoer niet wordt meegerekend. (CBS). Figure 3: Deel van de productie dat in NL, het VK en overige EU landen wordt verkocht (% van totale Afzet in NL Afzet in VK Afzet in rest EU Afzet derde landen waarde/volume) Siergewassen 10% 11% 64% 15% Varkensvlees 33% 9% 33% 25% Zuivelproducten 35% 2% 43% 20% Groente & fruit 25% 9% 56% 10% Aardappelproducten 20% 19% 33% 28% Source: Rabobank raming op basis van GroentenFruit Huis, CBS, Eurostat, ZuivelNL De Nederlandse afzetmarkt is goed voor 10 tot 35% van de nationale productie. Het overgrote deel van de in Nederland geproduceerde landbouwproducten wordt in het buitenland verkocht. De belangrijkste exportlanden zijn Duitsland, België en het Verenigd Koninkrijk. De Brexit raakt in potentie met name de aardappelsector. Ongeveer 19% van de Nederlandse aardappelen gaan in verwerkte vorm naar het Verenigd Koninkrijk. Voor siergewassen, groente & fruit en varkensvlees ligt dit percentage rond 10%. Page 2/5 Rabobank - November 2016
Een Nederlandse uittreding uit (Nexit) zou een nog groter deel van de export in potentie raken, variërend van een derde van de afzet (varkensvlees en aardappelproducten), de helft van de afzet (zuivel en groente & fruit) tot tweederde van de afzet (siergewassen). Het is te verwachten dat de introductie van grensformaliteiten de grootste impact zal hebben voor verse onbewerkte producten, omdat daar veterinaire en fytosanitaire controles een belangrijke rol spelen. Dit betekent dat de export van siergewassen en groente & fruit het meest te lijden zal hebben van een Brexit en/of Nexit. De interne markt garandeert het beste een gelijk speelveld voor Nederlandse ondernemers ten opzichte van hun concurrenten De interne markt is van groot belang voor de Nederlandse land- en tuinbouw omdat deze gelijke concurrentievoorwaarden biedt voor alle producenten in. Een exporterend land als Nederland profiteert daar bij uitstek van omdat zij daardoor ruim 500 miljoen relatief welvarende consumenten ongehinderd kan bedienen onder dezelfde voorwaarden als producenten uit omringende landen. Belangrijke factoren die zorgen voor het gelijke speelveld zijn de volgende: Fytosanitaire en veterinaire wetgeving Een bijzonder aspect van land- en tuinbouwproducten is dat het levende have betreft. Verspreiding van ziektes en plagen is daardoor een aanzienlijk risico bij internationale handel. Daarom gelden er bij import strikte eisen met betrekking tot het vrij zijn van ziekten en plagen, zogenaamde fytosanitaire en veterinaire eisen. Binnen zijn deze eisen geharmoniseerd, waardoor een vrije handel in agrarische producten tussen de lidstaten mogelijk is en grenscontroles niet nodig zijn. Bij export naar derde landen moet vaak aan aanvullende eisen worden voldaan, veelal onder de pretext van het voorkomen van besmettingen, maar vaak met als gevolg dat binnenlandse producenten onder gunstigere voorwaarden kunnen produceren en verhandelen dan buitenlandse producenten die naar het desbetreffende land willen exporteren. Bij uittreding van ons land uit zal export van agrarische producten naar Europese landen moeilijker worden, omdat importerende landen (extra) controles zullen uitvoeren en in sommige gevallen Nederlandse certificeringen ter discussie gaan stellen. Bij uitbraak van een ziekte of plaag zal er langduriger sprake zijn van gesloten grenzen en zal Nederland meer moeite moeten doen om aan te tonen dat Nederlandse producten weer in orde zijn. De Europese Commissie zal daarbij niet meer als belangenbehartiger voor Nederland optreden. Uniforme kwaliteitsregelgeving Binnen gelden uniforme regels voor kwaliteit, bijvoorbeeld hoeveel suiker er in appelmoes zit, hoeveel vet in boter, etc. De totstandkoming van dit soort wetgeving is een moeizaam proces geweest omdat nationale wetgevingen moesten worden aangepast en dit soort wetgeving vaak als onnodige bemoeienis vanuit Brussel wordt gezien. Het is echter essentieel om handel tussen landen mogelijk te maken, omdat een product nu in de hele EU onder dezelfde voorwaarden kan worden verhandeld. Bij uittreding uit verliest Nederland invloed op het bepalen van Europese kwaliteitsstandaarden. Bij het uiteenvallen van ontstaat het risico dat kwaliteitsstandaarden tussen landen van elkaar gaan afwijken, wat export naar deze landen lastiger maakt. Handelsakkoorden, markttoegang en equivalentie akkoorden De internationale markten voor landbouwproducten zijn in vergelijking tot de nietagrarische handel nog relatief weinig geliberaliseerd. Het belang van nationale voedselvoorziening heeft er toe geleid dat overheden van oudsher streven naar een hoog niveau van zelfvoorziening en willen voorkomen te veel afhankelijk te worden van import. Binnenlandse producenten worden gestimuleerd en veelal beschermd tegen internationale concurrentie via onder andere invoertarieven. Met het GATT/WTO akkoord van 1994 (Uruguay Ronde) is voor het eerst een stap gezet naar het afbouwen van handelsbelemmeringen voor landbouwproducten. Sindsdien is steun aan de binnenlandse landbouw aan limieten gebonden, zijn invoertarieven verlaagd, moet tenminste 10% van de binnenlandse consumptie tegen een lager tarief kunnen worden ingevoerd en is exportsteun Page 3/5 Rabobank - November 2016
gemaximeerd. Een belangrijk onderdeel van internationale handelsakkoorden zijn de zogenaamde equivalentieakkoorden waarbij handelspartners elkaars kwaliteitsborgingssystemen en certificaten erkennen, waardoor bij import geen aanvullende kwaliteitseisen kunnen worden gesteld. Deze afspraken hebben een zeer positieve invloed op de internationale handel en werken sterk welvaartsverhogend. De Nederlandse landbouw heeft baat bij een verdere liberalisering van de wereldhandel in landbouwproducten met derde landen, vooral op die terreinen waarop zij internationaal competitief is, zoals zuivel, aardappelen, groente & fruit en siergewassen. Nederland profiteert daarom in grote mate van een sterke Europese Commissie als haar vertegenwoordiger in internationale onderhandelingen zowel voor nieuwe handelsverdragen als in handelsconflicten. Bij uittreding uit de Europese Unie zal Nederland op eigen houtje handelsakkoorden moeten sluiten. Nederland zal daarbij weinig in kunnen brengen als ruilmiddel en mede daardoor minder stevig staan in onderhandelingen. Uniforme eisen aan (nieuwe) technologie en bescherming intellectueel eigendom Een bijzonder aspect van land- en tuinbouwproductie is dat het direct raakt aan de emoties van mensen die de producten letterlijk opeten. Ook heeft de productie een relatief groot raakvlak met het milieu vanwege het grote aandeel in het gebruik van de ruimte. Veiligheidseisen ten aanzien van in het bijzonder nieuwe technologieën zijn daardoor in de landbouw hoog. Het introduceren van een nieuw gewasbeschermingsmiddel vergt bijvoorbeeld gemiddeld USD 33 miljoen aan registratiekosten. Bij introductie van nieuwe technologie wordt vanuit de overheid uitgebreid onderzoek vereist om de veiligheid van de nieuwe technologie voor mens en milieu te garanderen. Voorbeelden zijn nieuwe toelatingsdossiers voor gewasbeschermingsmiddelen, diergeneesmiddelen en genetisch gemodificeerde gewassen en emissie-eisen aan tractoren. Doordat deze eisen steeds meer van nationaal naar Europees niveau worden getild, dalen de kosten van het introduceren van nieuwe technologie op de Europese interne markt aanzienlijk. Een toelatingsdossier voor nieuwe gewasbeschermingsmiddelen bijvoorbeeld, kan per zone worden aangevraagd ( bestaat uit drie zones), i.p.v. per land. Vooral de land- en tuinbouw in kleine landen zoals Nederland profiteert van deze opschaling, omdat de kosten van het aanvragen van een goedkeuring voor kleine landen prohibitief kunnen zijn in een systeem van registratie per land. Intellectueel eigendom, zoals patenten en kwekersrecht, zijn tevens beter gewaarborgd in de context van de Europese interne markt, omdat de regels en het toezicht Europees zijn geregeld, met een relatief sterk toezicht vanuit een niet aan één land gebonden relatief neutrale Europese Commissie. De Nederlandse sector uitgangsmateriaal weet zich daardoor gesterkt bij het zekerstellen van het intellectueel eigendom van haar producten. Bij uittreding uit verwordt Nederland tot een kleine markt waarvoor technologieleveranciers lang niet altijd een registratie zullen aanvragen. De beschikbaarheid van moderne technologie zal daardoor afnemen. Nederland wordt een minder aantrekkelijk vestigingsland voor technologie-leveranciers en het daarbij horende human capital. Nederlandse technologie-leveranciers zullen meer moeite ondervinden bij export en hij het afdwingen van bescherming van hun intellectueel eigendom in het buitenland, omdat de brede rug van niet meer werkt voor Nederland. Directe inkomens steun EU van significante betekenis Nederland ontvangt jaarlijks een kleine miljard euro (EUR 927 in 2014) uit hoofde van het GLB. Hiervan gaat 86,9% op aan directe inkomenssteun aan agrarische ondernemers, 3,7% aan marktmaatregelen (o.a. interventie-aankopen van bijvoorbeeld melkpoeder en boter) en 9,4% aan plattelandsbeleid. De ruim 800 miljoen euro directe inkomenssteun is een significant bedrag voor de Nederlandse land- en tuinbouw. Het betrof zo n 2,9% van de productiewaarde in 2014 en zo n 30% van het inkomen in de sector in dat jaar. Ondanks dat de afdracht aan afneemt bij een Nexit is het maar zeer de vraag of Nederlandse ondernemers deze inkomenssteun zullen behouden mocht Nederland verlaten, omdat naar onze inschatting de Nederlandse overheid minder dan de Europese Commissie geneigd is om inkomenssteun aan een specifieke beroepsgroep te geven bovenop het nationale sociale stelsel. Page 4/5 Rabobank - November 2016
Conclusie De Nederlandse landbouw is voor het overgrote deel van haar afzet en voor een belangrijk deel van de invoer van grondstoffen afhankelijk van het buitenland. De Europese interne markt zorgt voor een gelijk speelveld voor Nederlandse producenten ten opzichte van hun concurrenten in andere EU-landen, waardoor zij de beste kansen hebben hun producten aan de man te brengen bij ruim 500 miljoen relatief welvarende consumenten. De Brexit raakt in potentie 10-33% van de afzet van Nederlandse agrarische producten. Een Nexit raakt daarnaast nog eens éénderde tot tweederde van de afzet. De korte termijn negatieve gevolgen zullen het grootste zijn voor verse producten, zoals siergewassen en groente & fruit omdat fytosanitaire eisen voor deze producten de meeste administratieve rompslomp met zich meebrengen bij grenscontroles. Bij een Nexit loopt de Nederlandse land- en tuinbouw op langere termijn het risico concurrentiekracht te verliezen. Zij zal minder kunnen profiteren van een verdere vrijmaking van de internationale handel. Ook zullen eisen aan producten in exportmarkten in potentie gaan afwijken van de Nederlandse eisen, wat export ingewikkelder en dus kostbaarder maakt. Nederlandse ondernemers lopen het risico minder snel te kunnen beschikken over de nieuwste technologie en bescherming van het intellectueel eigendom op Nederlandse technologie zal lastiger af te dwingen zijn in het buitenland. Tot slot is het de vraag of Nederlandse ondernemers ruim EUR 800 miljoen inkomenssteun zullen behouden bij een Nexit. Bovenstaande is niet uniek voor Nederland. De land- en tuinbouw in andere lidstaten profiteert ook mogelijk in iets mindere mate van het vrije handelsverkeer op de Europese interne markt, van een sterke vertegenwoordiging in internationale handelsfora en van gemeenschappelijke kwaliteitsstandaarden. Een sterke Europese Unie is daarom in het belang van alle lidstaten. This document has been prepared exclusively for your benefit and does not carry any right of publication or disclosure other than to Coöperatieve Rabobank U.A. ( Rabobank ), registered in Amsterdam. Neither this document nor any of its contents may be distributed, reproduced or used for any other purpose without the prior written consent of Rabobank. The information in this document reflects prevailing market conditions and our judgement as of this date, all of which may be subject to change. This document is based on public information. The information and opinions contained in this document have been compiled or derived from sources believed to be reliable, without independent verification. The information and opinions contained in this document are indicative and for discussion purposes only. No rights may be derived from any potential offers, transactions, commercial ideas et cetera contained in this document. This document does not constitute an offer or invitation. This document shall not form the basis of or cannot be relied upon in connection with any contract or commitment whatsoever. The information in this document is not intended and may not be understood as an advice (including without limitation an advice within the meaning of article 1:1 and article 4:23 of the Dutch Financial Supervision Act). This document is governed by Dutch law. The competent court in Amsterdam, The Netherlands has exclusive jurisdiction to settle any dispute which may arise out of or in connection with this document and/or any discussions or negotiations based on it. This report has been published in line with Rabobank s long-term commitment to international food and agribusiness. It is one of a series of publications undertaken by the global department of Food & Agribusiness Research and Advisory. 2016 - All Rights Reserved. Page 5/5 Rabobank - November 2016