BEGIN JAREN TACHTIG IS HET NEDERLANDSE NETWERKLANDSCHAP NOG WOEST EN LEDIG. TOCH ZIJN HIER EN DAAR AL DE KIEMEN TE ONTWAREN VAN BEGINNENDE NETWERKEN. DE UNIVERSITEITEN EN DE COMPUTERINDUSTRIE SPELEN, NET ALS IN DE VERENIGDE STATEN, EEN VOORTREKKERSROL. DAAR ZITTEN DE MENSEN DIE ZICH BEZIGHOUDEN MET INFORMATICA EN ALLES WAT DAARBIJ HOORT, EEN DISCIPLINE WAAROP IN DE JAREN NEGENTIG HET LABEL ICT (INFORMATIE- EN COMMUNICATIETECHNOLOGIE) ZAL WORDEN GEPLAKT. ANDERE SPELERS DIE DE ONTWIKKELINGEN OP DIT TERREIN MET BELANGSTELLING VOLGEN ZIJN DE RIJKSOVERHEID EN DE PTT, OP DAT MOMENT NOG EEN DIENST VAN HET MINISTERIE VAN VERKEER EN WATERSTAAT. NIET ONBELANGRIJK IS HET FEIT DAT DE PTT HET MONOPOLIE HEEFT OP HET GEBIED VAN COMMUNICATIE. WIE EEN NETWERK WIL REALISEREN VIA HET TELEFOONKABELNET EEN EIGEN NETWERK AANLEGGEN IS ZELFS ILLEGAAL HEEFT TOESTEMMING NODIG VAN DE PTT.
HET ONTSTAAN VAN SURFNET HOOFDSTUK Opmaak-Hst.2-def.indd 15 2 08-04-2008 14:02:50
HET ONTSTAAN VAN SURFNET 2.1 Uiteraard worden ook in Nederland de spectaculaire ontwikkelingen in de informatica met belangstelling gevolgd, naar de aard van de zaak vooral in de wereld van de wetenschap. Het in 1946 opgerichte en in Amsterdam gevestigde Mathematisch Centrum in 1983 omgedoopt in Centrum voor Wiskunde en Informatica (CWI) - houdt zich al vroeg bezig met informatica. 16 In 1970 richt dit instituut samen met de Vrije Universiteit Amsterdam en de Universiteit van Amsterdam SARA (Stichting Academisch Rekencentrum Amsterdam) op. SARA levert computerfaciliteiten aan de drie oprichters. Het is de tijd dat supercomputers hoogtij vieren. De ontwikkeling van kleine handzame microcomputers, later personal computers genoemd, bevindt zich nog in het beginstadium. Voor universiteiten en onderzoeksinstituten is de rekenkracht van de supercomputers echter onontbeerlijk geworden. Rekenkracht is daarbij wel een relatief begrip als men beseft dat tegenwoordig de eerste de beste zakrekenmachine meer rekenkracht heeft dan de mainframes uit begin jaren zeventig. Omdat SARA drie deelnemers moet bedienen die op drie verschillende plekken in Amsterdam zijn gevestigd, moet het zich al vroeg met netwerkzaken gaan bezighouden. Hierbij staat datacommunicatie voorop. Vrijwel niemand doorziet in deze periode nog de vele mogelijkheden die een computernetwerk amper twee decennia later te bieden zal hebben. Net als in Amsterdam beschikken ook de andere Nederlandse universiteiten in de jaren zeventig inmiddels over een rekencentrum. Hoewel vanuit de Nederlandse overheid in die periode nog wel eens wordt geroepen dat één grote centrale computer genoeg moet zijn om alle universiteiten te bedienen, dringt al snel het besef door dat dit geen werkbare situatie is. Om versplintering te voorkomen wordt er wel afgesproken om de aan te schaffen computers van drie grote afnemers te betrekken: International Business Machines (IBM), Control Data Corporation (CDC) en Digital Equipment Corporation (DEC). Zo ontstaan er in Nederland drie clusters. Vooral DEC en IBM zijn geïnteresseerd in netwerktechnologie en ontwikkelen hun eigen netwerkprotocollen. Vanzelfsprekend is er tussen de universiteiten regelmatig overleg nodig om op informaticagebied zaken op elkaar af te stemmen. Opmaak-Hst.2-def.indd 16 08-04-2008 14:02:51
2.2 2.3 Uit dit overleg ontstaat de Stuurgroep Universitaire Rekencentra (SUR), bestaande uit een lid van de directie van elk rekencentrum en een zogenaamde aandachtsvelder in het College van Bestuur van de betreffende universiteit. Dit is de situatie in Nederland als de jaren tachtig aanbreken. Op verschillende rekencentra houdt men zich op bescheiden schaal bezig met netwerktechnologie, maar men is daarbij afhankelijk van de leverancier. DEC blijkt het meest flexibele protocol te hebben om computers met elkaar te laten communiceren. Veel rekencentra met CDC- of IBM-computers gebruiken DEC-technologie voor hun netwerkzaken. De meeste progressie maakt het CWI in Amsterdam dat in 1982 EUnet lanceert, een Europees netwerk gebaseerd op het besturingsprogramma Unix. Denemarken, Frankrijk en Zwitserland sluiten zich als eerste bij dit netwerk aan. Al deze activiteit ten spijt, begint Nederland op ICT-gebied achter te lopen bij de rest van de wereld. Ook economisch gezien bevindt ons land zich op dat moment al een paar jaar in zwaar weer. De overheid ziet toenemende automatisering als een bedreiging voor de werkgelegenheid. In 1978 is er al een commissie ingesteld die de volgende vraag voorgelegd kreeg: Leidt de opkomst van micro-elektronica slechts tot hogere werkloosheid of ontstaan er nieuwe economische kansen? Deze commissie-rathenau gaf onder meer als aanbeveling aan de overheid de defensieve houding ten opzichte van nieuwe technologie om te buigen tot een meer offensieve. Dat impliceerde natuurlijk dat de overheid moest investeren, kortom de portemonnee trekken, en daar zaten de meeste politici midden in een economische crisis niet bepaald op te wachten. Toch groeide het besef dat er iets moest gebeuren. Als Wim Deetman in 1982 minister van Onderwijs en Wetenschappen wordt in het eerste kabinet Lubbers, krijgt hij deze problematiek op zijn bord. Hij besluit samen met zijn collega s van Economische Zaken, en Landbouw en Visserij het probleem integraal aan te pakken. Gezamenlijk stellen ze een nota op onder de veelzeggende titel Informatica-Stimuleringsplan. Beleidsvoornemens tot bevordering van informatica en informatietechnologie in Nederland. die op 17 januari 1984 als conceptplan publiek gemaakt werd. 2.1 Rekencentra maken in de jaren tachtig vooral gebruik van grote mainframe computers. Karren vol magneetbanden zijn nodig voor opslag en invoer van data. 2.2 De DEC PDP-12, een typische DEC-computer uit de jaren zeventig. 2.3 Hans Rosenberg, 1987. 17 Opmaak-Hst.2-def.indd 17 08-04-2008 14:02:53
Nederland loopt op het gebied van ICT ernstig achter ten opzichte van de rest van de wereld 2.4 18 Deze nota slaat in als een bom. Kort gezegd komt de kritiek in de nota erop neer dat Nederland op het gebied van ICT ernstig achterloopt ten opzichte van de rest van de wereld. Ook de rekencentra van de universiteiten krijgen ervan langs. Op het terrein van de informatisering lopen ze ernstig achter; de aanpak strookt niet met de moderne ontwikkelingen, zo staat in de nota te lezen. De rekencentra zijn te veel naar binnen gekeerd, geven vrijwel hun totale budget uit aan mainframes en verwaarlozen zodoende andere ontwikkelingen op ICT-gebied. De overheid heeft niet alleen kritiek maar verklaart zich ook bereid een krachtige stimulans van de informatica in zowel de marktsector als het onderwijs en onderzoek na te streven. En daar ook flink wat geld voor over te hebben. De directeuren van de rekencentra, die dag bijeen voor een vergadering in Maastricht, begrijpen dat het menens is. Van de 1,7 miljard gulden die de overheid in vier jaar tijd beschikbaar wil stellen voor verschillende stimuleringsprogramma s, gaat namelijk geen cent naar de rekencentra. De directeuren van de rekencentra, verenigd in de CvDUR coördinatievergadering van directeuren universitaire rekencentra trekken zich de kritiek aan. In de rekencentra staan reusachtige mainframe computers, terwijl zo moet achteraf worden toegegeven men op de faculteiten al voorzichtig bezig is pc s aan te schaffen. Van een landelijk computernetwerk is nog geen sprake. Willen ze meedoen, dan moeten ze niet proberen de kritiek te pareren, maar zelf initiatief tonen. De SUR is de aangewezen organisatie om dit initiatief te nemen en de handschoen op te nemen. Hans Rosenberg, lid van het College van Bestuur van de Universiteit Utrecht, speelt een belangrijke rol in de reactie op het InformaticaStimuleringsplan (ISP). De eerste reactie op het ISP is de nota Stimulering Informatica WO die in augustus 1984 verschijnt. Deze nota vormt voor minister Deetman aanleiding in september aan de Colleges van Bestuur van de universiteiten en hogescholen een gefaseerd meerjarenplan te vragen. In dit meerjarenplan moet de ontwikkeling van een samenhangend stelsel van landelijke en lokale voorzieningen op het gebied van de geautomatiseerde informatieverwerking worden uiteengezet. In december presenteert de stuurgroep Samenwerking Universitaire Rekencentra (SUR) minister Deetman een plan van aanpak voor dit meerjarenplan. Hans Rosenberg en consorten weten zelfs voor elkaar te krijgen dat het ministerie van Onderwijs en Wetenschappen de ontwikkeling van het meerjarenplan financieel ondersteunt met een bedrag van vijf miljoen gulden (2,27 miljoen euro). In februari 1985 krijgen ze van de minister toestemming om door te gaan. Inmiddels is een begeleidingscommissie opgericht die aan de slag gaat met het opstellen van het meerjarenplan. Opmaak-Hst.2-def.indd 18 08-04-2008 14:02:59
2.5 2.6 Het plan. Een aantal deelnemers aan de SUR neemt ook plaats in de begeleidingscommissie waaronder voorzitter Hans Rosenberg en de directeur van het rekencentrum van de Nijmeegse universiteit Boudewijn Nederkoorn als secretaris. Om het project van de grond te krijgen, huurt de begeleidingscommissie het organisatieadviesbureau Twijnstra & Gudde in. Onder leiding van een projectleider wordt een inventarisatie gemaakt van wensen en plannen, ondergebracht in een aantal deelgebieden. Per gebied wordt er iemand aangezocht om de kar te trekken en worden medewerkers van de bij de SUR aangesloten universiteiten bij elkaar gezocht. En die worden ondersteund door medewerkers van Twijnstra & Gudde en andere ingehuurde specialisten. De latere SURFnet-directeur Boudewijn Nederkoorn zegt in 1998 terugkijkend op deze spannende periode: Er werd een enorm circus op poten gezet om een goed plan in elkaar te draaien. Werkgroepen, Task Forces, projectgroepen, externe adviseurs: bij elkaar zo n tweehonderd mensen werden aan het werk gezet en vergaderden zich te pletter. In september 1985 is het plan van de begeleidingscommissie Samenwerkende Universitaire Rekenfaciliteiten, afgekort tot SURF, gereed: twee dikke boeken met de veelzeggende titel Samenwerking... Reken maar! Hoewel het plan goed wordt ontvangen en kwalificaties als breed van opzet en heel vooruitziend niet van de lucht zijn, zal het nog enige tijd duren voordat een en ander tot uitvoering kan worden gebracht. Om alle plannen tot uitvoer te kunnen brengen vraagt SURF de minister 1 miljard gulden aan extra middelen voor de periode 1986 tot en met 1990. De door minister Deetman ingestelde interdepartementale werkgroep onder voorzitterschap van prof. dr. ir. A.E. Pannenborg, brengt een positief advies uit over het SURF-Meerjarenplan. Volgens de werkgroep moet in het SURF-plan een tweedeling worden aangebracht. Enerzijds is er de behoefte aan voorzieningen met een landelijk karakter: het landelijke netwerk, specialistische voorzieningen en expertisecentra. De realisatie van de infrastructuur beschouwt men hierbij als innovatief. 2.4 Het plan Samenwerking Reken maar! stond aan de basis van het ontstaan van SURFnet. 2.5 Minister Wim Deetman van Onderwijs & Wetenschappen neemt het eerste exemplaar van het tijdschrift SURF, uitgegeven door de Stichting SURF, in ontvangst, juli 1987. 2.6 SURFnet levert al in 1986, als project onder leiding van Kees Prins, diverse diensten, onder andere via DATAnet1 van de PTT. 19 Opmaak-Hst.2-def.indd 19 08-04-2008 14:03:01
2.7 2.8 20 De communicatievoorzieningen en de via de voorzieningen aangeboden diensten leiden zeker tot een verhoging van de kwaliteit en doelmatigheid in het wetenschappelijk onderzoek en het hoger onderwijs. Anderzijds bepleit de werkgroep Pannenborg een uitbreiding van de mogelijkheden voor informatieverwerking, in de vorm van (de)centrale verwerkingscapaciteit binnen de instellingen, van pc s en terminals, van programmatuur en van ondersteunend personeel. Minister Deetman is gecharmeerd van de plannen van SURF en ziet het belang ervan voor de toekomst. Het einde van het kabinet Lubbers I zorgt voor vertraging, maar minister Deetman gebruikt de daaropvolgende kabinetsformatie om de voor de plannen van SURF benodigde geldmiddelen bijeen te krijgen. Als Deetman in het kabinet Lubbers II opnieuw tot minister van Onderwijs & Wetenschappen wordt benoemd, staat niets de uitvoering van de plannen in de weg. In oktober 1986 komen de plannen in de Tweede kamer. SURF krijgt uiteindelijk eenmalig een budget ter beschikking van 300 miljoen gulden voor de periode 1987 tot en met 1990. De instellingen in het hoger onderwijs en onderzoek kunnen een structurele koopkrachtverbetering tegemoet zien om onder andere de nieuwe netwerkdiensten te kunnen betalen (een bedrag dat zou oplopen tot jaarlijks 300 miljoen gulden). De samenwerking van universiteiten, hogescholen en onderzoeksinstellingen, wordt min of meer afgedwongen; voor universiteiten geldt zelfs dat ze alleen op koopkrachtverbetering kunnen rekenen als er samenwerkingscontracten op tafel komen en zij aantoonbaar deelnemen aan de nieuwe ontwikkelingen. De overheid stelt nog twee voorwaarden. Ten eerste zal SURF de vorm van een stichting moeten krijgen. Ten tweede zal (de stichting) SURF met de PTT moeten gaan samenwerken in een gezamenlijk op te richten bedrijf voor de levering van netwerkdiensten: SURFnet bv. Na de publicatie van Samenwerking... Reken maar! in september 1985 werd de begeleidingscommissie SURF opgeheven en werd, tot aan de oprichting van SURF in maart 1987, het project geleid door de Bende van vier (Rosenberg, Nederkoorn, Kooi en Nieuwenhuizen). Terwijl de politiek zich over het meerjarenplan van SURF buigt en bezig is met het vormen van het kabinet Lubbers II, gonst het al van de activiteiten, vooral op netwerkgebied. De betrokken plannenmakers zitten niet stil en de ideeën voor een netwerkbedrijf krijgen vorm onder de naam SURFnet. Medewerkers van Twijnstra & Gudde zijn al hard aan de slag, samen met diverse partners uit het bedrijfsleven zoals DEC, IBM en PTT. Vanwege enige organisatorische problemen vraagt Opmaak-Hst.2-def.indd 20 08-04-2008 14:03:10
SURF en PTT richten SURFnet bv op 2.7 SURFnet-clustercontroller, begin 1987, in het rekencentrum van de Universiteit van Groningen, ten behoeve van de geautomatiseerde literatuurontsluiting van de universiteitsbibliotheek. 2.8 Het SURFnet HELP-SERVER team in juni 1987, gevestigd in Utrecht. V.l.n.r.: Jan van den Hoven, Jaap Vermeulen en Chris Bell. Hans Rosenberg de voormalige directeur van het rekencentrum van Nijmegen, Kees Prins, inmiddels in dienst van BSO (Bureau voor Systeem Ontwikkeling, een dienstverlener in de computerautomatisering) en oprichter van het in 1985 gestarte BSO/Partners (later omgedoopt in M&I/Partners), als projectdirecteur. In de zomer van 1986 is het project, dat de naam SURFnet heeft gekregen, gereed en vastgelegd in twee omvangrijke boekwerken. Na al het voorbereidende werk richt SURF in het najaar van 1986 de projectorganisatie SURFnet op, die zich richt op het opzetten van diensten, het invoeren van standaardisering en het in de praktijk onderzoeken van de (on)mogelijkheden van een netwerk en het beheer ervan in de praktijk. Doel is de oprichting van een bedrijf voor de levering van netwerkdiensten. Vanaf dat moment begint SURFnet echt vorm te krijgen. Kortom, het echte werk gaat beginnen. 21 Opmaak-Hst.2-def.indd 21 08-04-2008 14:03:14