Taal én techniek, een win-winsituatie voor alle kleuters! Door Marjon Goethals (Pedagogisch begeleider tweedelijnsondersteuning kleuterparticipatie) en Jozefien Loman (CTO-medewerker) In het kleuteronderwijs gaan taalontwikkeling en het verkennen van de wereld hand in hand 1. Zo verwerven kleuters bijvoorbeeld een pak nieuwe uitdrukkingen en woorden terwijl ze spelen met de ontdekdoos Sluitingen. In deze ontdekdoos zitten allerlei materialen die kleuters uitdagen te experimenteren met soorten sluitingen. Spelenderwijs pikken ze zo woorden op als dicht en open, draaien en trekken, rits en veter. Bij het werken rond techniek komt de samenhang tussen wereldverkenning en taalverwerving expliciet tot uiting. Enerzijds bieden activiteiten rond techniek een ideale context om aan taalvaardigheid te werken: een experimenteerhoek met snaren, bijvoorbeeld, zorgt voor heel wat kansen om begrippen als hoog en laag, kort en lang te gebruiken, en wanneer kleuters met deze snaren een eenvoudig muziekinstrument met verschillende tonen in elkaar knutselen, worden ook heel wat verbanden tussen deze begrippen uitgedrukt. Anderzijds zorgt de talige invulling van een techniekactiviteit voor een dieper begrip in de omringende wereld: kleuters krijgen meer inzicht in constructies van hout door de interactie die ontstaat als ze samen aan de werktafel hout zagen, nagels kloppen, plankjes aan elkaar lijmen, eenvoudige constructies maken,... Basisprincipes voor talige techniek en technische taal Veiligheid en welbevinden Zowel voor taal als techniek geldt het volgende principe: kleuters zullen meer tot leren komen als ze zich goed, veilig en competent voelen. Het is de taak van de kleuterleid(st)er om een omgeving te creëren waarin de kleuter fouten mag maken, initiatief kan nemen, niet bang hoeft te zijn om te experimenteren, Techniek is overal Er zijn een heleboel hulpmiddelen op de markt om in de kleuterklas rond techniek te werken: materialen, handboeken, activiteitenfiches, ontdekdozen, Maar techniek en de daarbij horende taal zijn eigenlijk vaak heel dichtbij. Kleuters verwonderen zich over zoveel kleine dingen. Je krijgt al een hele waaier aan mogelijkheden als je de kinderen observeert, met hen meeleeft en een onderzoekende houding aanneemt. Taalverwerving én technische competentie worden gestimuleerd door een aaneenschakeling van kleine interacties terwijl kleuters de wereld verkennen. 1 Van den Branden, K. (2010). Handboek taalbeleid basisonderwijs. Leuven: ACCO
Ter illustratie: De rode fiets Als de kleuters buiten spelen met fietsen valt het op dat alle kleuters graag de rode fiets willen. Juf Ann brengt na de speeltijd de fiets naar het midden van de kring en vraagt aan de kleuters waarom ze steeds deze fiets kiezen. De kleuters zijn het erover eens dat deze fiets werkelijk de snelste van alle fietsen is. Juf Ann begint een gesprek met de kleuters over de reden waarom deze fiets dan wel de snelste is. Ze bedenken samen allerlei manieren om uit te zoeken of de fiets echt wel de snelste is en wat de reden kan zijn waarom deze fiets zo snel is. Actief ervaren Kleuters kunnen al spelend en experimenterend met materialen heel veel nieuwe taal oppikken en deze taal aan objecten, bewegingen en handelingen vasthangen. De probleemstelling hoe kunnen we tekeningen ophangen aan een magneetbord? kan leiden tot een interessante ontdekkingstocht met magneten. De kleuters ontdekken dat ijzeren voorwerpen aangetrokken worden door een magneet, maar plastic voorwerpen niet. Zo verwerven ze de woorden ijzer, magneet en aantrekken op een heel natuurlijke manier. Kleuters verkennen de wereld met hun hele lichaam. Hoe meer zintuigen aangesproken worden, hoe groter de kans dat nieuwe begrippen duidelijker en toegankelijk worden en dat nieuwe taal wordt verworven. Een kleuter kan kijken naar ijzervijlsel dat door een magneet aangetrokken wordt, luisteren naar het geluid van verschillende ijzeren voorwerpen die van een magneet weggetrokken worden, de kracht voelen van magneten die elkaar afstoten of aantrekken,... om uiteindelijk te begrijpen en te verwoorden hoe hij tekeningen op het magneetbord kan bevestigen. Van hier-en-nu naar schooltaal Als kleuters handelen met materialen, gebruiken ze niet alleen actief taal, maar gaan ze ook hardop nadenken over fenomenen, voorwerpen, eigenschappen en handelingen. Vanuit het concreet handelen maken kleuters en hun kleuterleid(st)er dus een vanzelfsprekende sprong van hier-en-nu-taal naar abstract denken en schooltaal. Dit hardop nadenken kan ook leiden tot het gebruik van de verworven taal en inzichten in andere contexten. Nadenken over de verschillende manieren waarop je een fles met zand kunt vullen, leidt tot inzicht over het gebruik van een trechter. Deze trechter kan ook ingezet worden wanneer de kleuter een fles met water wil vullen aan de watertafel. Praten over de snelste fiets op de speelplaats leidt tot nadenken over de snelheid van de fiets die kleuters thuis hebben. Een knikkerbaan maken en discussiëren over de stevigheid ervan, leidt tot inzicht in de oorzaak van het omvallen van een blokkentoren. Als nieuwe taal ook herhaald wordt op verschillende tijdstippen en op verschillende plaatsen, vergroot het inzicht en zal de transfer naar nieuwe situaties gemakkelijker verlopen.
Ter illustratie: Bea de beer Kleuters krijgen de opdracht om met houten blokken een huis te bouwen voor Beer Bea. Bea is immers zwanger en zal dus binnenkort een groter hok nodig hebben waar haar kleintje kan spelen, eten en slapen. Tijdens het bouwen komt heel wat taal en denken aan bod: Zijn de muren stevig genoeg? Hoe kunnen we een voederbak voor de baby maken? Waarom valt deze muur steeds om? Is het hok groot genoeg voor beide beren? Kunnen we een raam in het hok maken? Op het einde van de dag vertelt juf Tami het verhaal van Beer Bea voor de hele klas. De kleuters krijgen herhaaldelijk de kans om te reageren. Wanneer de volgende dag enkele kleuters in de bouwhoek aan het spelen zijn, merkt juf Tami op dat de kleuters heel wat taal uit de Beer Bea-activiteit gebruiken bij hun onderlinge gesprekjes. Aandachtspunten bij technische gesprekken met kleuters Aandacht geven Voor een rijke interactie is het belangrijk dat de aandacht van de kleuter en de kleuterleid(st)er gericht is op hetzelfde onderwerp en dat de kleuterleid(st)er inspeelt op wat de kleuter zegt en doet. Sommige kleuters krijgen, vaak onbedoeld, meer aandacht van de kleuterleid(st)er dan andere kleuters 2. Vaak gaat het dan om actieve, taalvaardige en technisch competente kleuters. Toch zijn het net de andere kleuters die meer aandacht nodig hebben! Rijk en begrijpelijk taalaanbod Het taalaanbod van de kleuterleid(st)er is van groot belang voor de taalverwerving en voor de inzichten die een kleuter opdoet bij een techniekmoment. Dit taalaanbod moet rijk maar ook begrijpelijk zijn. Dit betekent niet dat de kleuterleid(st)er geen nieuwe woorden mag gebruiken, maar wel dat hij/zij die nieuwe taal toegankelijk moet maken. Dat kan op verschillende manieren: Door de nieuwe taal te verbinden met een handeling: Kijk, de knikker rolt naar beneden! Door ze te linken aan een voorwerp: Blokken kan je ook stapelen. Door ze te verbinden aan woorden die de kleuter al kent: Rond je boterhammendoos zit ook een elastiek. Door ze te verbinden met eerdere ervaringen: Wat gebruikte je om de steen stuk te slaan? Dat was een hamer. En door aan betekenisonderhandeling te doen: Een meetlat. Wat zou dat kunnen zijn? Taal uitlokken en erop inspelen Kleuters worden goede sprekers door veel te spreken en goede wereldverkenners door hardop te denken over de fenomenen en de constructies die ze bestuderen. Daarom moeten kleuters veel kansen tot taalproductie krijgen. Als kleuters spontaan iets zeggen of antwoorden op een vraag, is het van groot belang daar positief op te reageren en het gesprek aan de gang te houden. 2 Verhelst, M. (2002). De relatie tussen mondeling taalaanbod en woordenschatverwerving van het Nederlands als tweede taal door 2,5 jarige allochtone kleuters in Brussel. Leuven: K.U Leuven
Door de juiste vragen te stellen komt de kleuterleid(st)er erachter wat de leervragen van de kleuters zijn, hoe zij de wereld waarnemen, hoe ze de dingen zien en hoe ze erover denken. Hij/zij kan vragen stellen die te maken hebben met verschillende stappen van een technisch proces: Wat is het probleem? Hoe ga je het probleem oplossen? Wat ga je maken? Werkt het? Kunnen we het gebruiken of moeten we nog iets aanpassen? Deze open vragen stimuleren kleuters om na te denken, te redeneren en te leren. Ook doorvragen is belangrijk om het denk- en taalverwervingsproces optimaal te stimuleren. VOORBEELD: EEN RACEAUTO BOUWEN 3 Waarnemingsvragen Meetvragen Vergelijkingsvragen Voorspellende vragen Probleemstellende vragen Redeneervragen Heb je gezien hoe die raceauto start? Wat zag je? Wat gebeurde er? Welke raceauto rijdt het snelst? Welke auto komt het verst? Heb je nog een andere auto gezien die ook zo snel rijdt? Lijkt die op de raceauto? Stel je voor dat we grotere wielen onder de auto zetten, wat gebeurt er dan? Hoe kunnen we de raceauto nog beter maken? Hoe komt het dat de andere auto veel trager gaat? Twee vliegen in één klap Kleuters willen de wereld om hen heen begrijpen. Door als kleuterleid(st)er aan te sluiten bij deze verwondering verwerven kleuters heel wat technische competenties. Zoals we hierboven hebben proberen aantonen, kunnen deze techniekactiviteiten ook prachtige taalactiviteiten worden. Daarvoor moeten kleuterleid(st)ers geen spectaculaire maatregelen nemen, maar bewust omgaan met de vele rijke momenten die het geïntegreerd werken aan taal en techniek biedt voor álle kleuters! 3 Van de Heijden, M. en van der Wielen, M. (2009). De wondere wereld van techniek. HJK, 94/1, 8 10
Bronnen: - Van den Branden, K. (2010). Handboek taalbeleid basisonderwijs. Leuven: ACCO - Van de Heijden, M. en van der Wielen, M. (2009). De wondere wereld van techniek. HJK, 94/1, 8-10 - Brouwer, T. en Kemmers, P. (2008). Taal bij Natuur en Techniek. (G)een nieuw geluid. JSW, jr. 92, 18-21