Stemmen in een kerk, school & buurthuis

Stemmen in een kerk, school & buurthuis Notitie CDA Den Haag Januari 2013

2 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Inhoudsopgave: 1. Aanleiding p. 3 2. De feiten p. 4 3. De stembureaus die negatief scoren p. 5 4. Stembureaus die gemiddeld scoren p. 9 5. Stembureaus die bovengemiddeld scoren p. 12 6. Conclusie ten aanzien van de cijfers en overige gegevens & Slotconclusie p. 15 Bijlagen p. 16

3 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 1. Aanleiding Het CDA kreeg afgelopen zomer veel reacties op het besluit van de gemeente om niet meer te kunnen stemmen in stembureaus. Vele e-mails, telefoontjes, brieven en gesprekken. Breed vanuit de Haagse samenleving, door zowel christen als niet-christenen, werd onze fractie bevraagd over het besluit om niet langer de zalen bij of in kerken toe te staan als stembureau. Verbazing ook over de reden die aan de kerkelijke organisaties werd meegegeven: de scheiding van kerk en staat. Veel van deze vragen vanuit de stad en het onbegrip ook over de reacties vanuit het stadhuis op vragen, brieven en uitnodigingen voor gesprek zijn aanleiding voor ons om deze notitie op te stellen. Niet om onrust te zaaien maar wel om scherp voor de geest te krijgen waarom dit besluit is genomen en ook waarom het CDA met velen in de stad Den Haag van mening is dat dit een eenmalige actie was die bij de eerst volgende verkiezingen dient te worden teruggedraaid. Reden die bij beantwoording van het college werd gegeven is dat stemmen in kerken opkomstverlagend werkt. Bij de evaluatie van verkiezingen zijn hiervoor cijfers gepresenteerd. Maar wat betreft het CDA werden hier appels met peren vergeleken. In wijken waar opkomst laag is zal ook de opkomst in kerken lager zijn. Om de discussie hierover helder te kunnen voeren heeft het CDA zelf een analyse uitgevoerd, waaruit wij de conclusie trekken dat het per kerkgebouw verschilt of deze opkomstbevorderend of opkomstverlagend werkt. Kerken categorisch uitsluiten als kerkgebouw is onjuist.

4 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 2. De feiten Met betrekking tot de opkomst in stembureaus zijn er vrij eenvoudige manieren om de opkomstpercentages te berekenen. In de bijlagen is een overzicht van de opkomstpercentages in Den Haag en de 28 kerken die uitdrukkelijk vermeld staan in de cijfers van de gemeente Den Haag van de gemeenteraadsverkiezingen in 2010, de Tweede Kamerverkiezingen in 2010 en 2012 en de Provinciale verkiezingen in 2011. Wanneer deze getallen vergeleken worden met opkomst in de directe omgeving kan worden nagegaan of het gebouw wel of niet aantrekkelijk is als stemlokatie. De vergelijking die in een gemeentelijke analyse wordt gemaakt gaat mank omdat hier getallen niet in hun directe omgeving maar met heel Den Haag worden vergeleken. Hieronder hebben wij een onderscheid gemaakt tussen stembureaus die wel en niet scoren ten opzichte van de wijk, het stadsdeel en de stad.

5 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 3. De stembureaus die negatief scoren: Outreachkerk: Ten opzichte van de gemiddelde opkomst in Den Haag scoren deze twee stemlokalen (op één locatie) tussen de 17,8 en 34,1 procentpunt slechter de afgelopen verkiezingen. Dit kan duiden op een negatieve invloed. Maar wie naar de opkomst in de wijk kijkt, Moerwijk, ziet dat het opkomstpercentage in deze wijk de afgelopen jaren tussen de 32 en 48 % lag, dit is een stuk lager dan de gemiddelden voor heel Den Haag die tussen de 50 en 70 % liggen. Bij de laatste verkiezingen waar het stembureau werd gebruikt zien wij dat deze twee stembureaus maar 3-4 % onder het gemiddelde van de wijk scoren. Een vergelijking tussen de Tweede Kamerverkiezingen 2010 en 2012 laat zien dat door de sluiting van het stembureau de opkomst in de wijk Moerwijk niet omhoog gaat (47,8 % naar 47,1 %). De jongerenruimte in het Wijkcentrum Moerwijk (het stembureau dat extra is toegevoegd) komt ook niet boven dit gemiddelde uit. Katholieke Kerk de Overkant Het stemlokaal de Katholieke Kerk de Overkant ligt in de wijk het Valkenboskwartier. De opkomst in dit stemlokaal ligt een stuk lager dan in Den Haag (15-22 procentpunt). In minder mate verschilt de opkomst met het opkomstpercentage in de wijk (7-16 procentpunt). Een opmerkelijk feit is echter dat het stembureau Katholieke Kerk de Overkant in feite geen kerk is. Het gebouw wordt gebruikt als feestlocatie. In deze feestlocatie hangt volgens de beheerder niet eens een kruisje aan de muur. De enige link met een kerk is dat de eigenaar van het pand de Parochie is. De Goede Herder Kapel De Goede Herder Kapel scoort net als de wijk Valkenboskwartier (zie hierboven) minder goed met betrekking tot de opkomst tijdens de verkiezingen. Bijvoorbeeld tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 2010 is de opkomst hier 53,1 %. Interessant om te benadrukken is dat dit stemlokaal is gevestigd in de Heesterbuurt. Twee andere stemlokalen in deze wijk zijn basisschool de Drie Linden (2 e Braamstraat) en Ontmoetingscentrum De Luifel (Weigeliaplein). Opkomst in beide stemlokalen ligt bij Tweede Kamerverkiezingen in 2010 op 54,0 % (Drie Linden) en 40,2 % (De Luifel). Voor 2012 is De Goede Herder Kapel ook nog open als stembureau. Wie de vergelijking ziet tussen dit stembureau (opkomstpercentage 53,7 %) en twee andere stembureaus in de wijk (Drie Linden 57,4 % en De Luifel 51,9 %) kan niet concluderen dat de vestiging van een stemlokaal in de Goede Herder Kapel voor mensen een psychologische drempel vormt om te gaan stemmen. Het gemiddelde ligt lager dan die in de gehele stad maar op micro niveau ligt het op één lijn met andere stemlokalen in de Heesterbuurt.

6 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Evangelische gemeente Morgenstond Dit is een stemlokaal die zowel op stads-, stadsdeel- en wijkniveau onder het gemiddelde scoort. Vier dingen zijn echter wel interessant om te bekijken in het Geuzen- en Statenkwartier. 1. De zeer hoge opkomst in een van de stemlokalen van de (Christelijke) basisschool Het Mozaïek. Opkomstpercentage GR 2010 TK 2010 PS 2011 TK2012 Stemlokaal Mozaïek 69,5% 96,1% 69,1% 88,8% Den Haag 52,9% 69,4% 50,4% 68,8% Geuzen- en Statenkwartier 66,5% 82,2% 67,6% 83,4% Het lijkt er dus op dat een hoop ouders gaan stemmen bij het wegbrengen danwel ophalen van de kinderen bij school. 2. Stembureau Paagman. Bij de drie verkiezingen in 2010 en 2011 waren geen mensen uitgenodigd om te gaan stemmen bij boekhandel Paagman aan de Frederik Hendriklaan toch gaan hier heel veel mensen uit de wijk heen om te stemmen. opkomst GR 2010 TK 2010 PS 2011 TK2012 Stemlokaal Kiesgerechtigde bij Paagman 0 0 0 933 Daadwerkelijke stemmers 1396 1697 1374 1929 3. De ligging van het stemlokaal in de Evangelische Gemeente Morgenstond is aan de rand van de wijk. Nu is de rand van de wijk in veel wijken geen excuus maar op deze specifieke locatie ligt het niet op de verkeersroute aangezien deze kant van de wijk niet grenst aan een andere wijk maar aan de haven. 4. Bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer in 2010 was ook het stemlokaal in de Christelijk Kerk open. Waar 554 mensen gingen stemmen terwijl er geen kiesgerechtigde waren aangeschreven om hier te gaan stemmen.

7 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 De Noorderkerk In de twee stemlokalen die zijn ingericht in Noorderkerk is de opkomst over het algemeen genomen lager tijdens de verkiezingen in 2010 en 2011. Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 2010 is de opkomst nog wel hoger ten opzichte van Den Haag als geheel (+10,8 procentpunt), het stadsdeel (+6,6 procentpunt) en de wijk (+8,1 procentpunt). Ook tijdens de verkiezingen voor de Provinciale Staten ligt de opkomst ongeveer gelijk met de gemiddelde opkomst in Den Haag (-0,2 procentpunt) en de wijk (+0,3 procentpunt). Bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2010 doet dit stembureau het echter wel bovengemiddeld slechter (-17,3 procentpunt t.o.v. de stad en -11,9 procentpunt t.o.v. de wijk). Het tweede stemlokaal weet weinig kiezers te trekken in de jaren 2010 en 2011. Met opkomstpercentages tussen de 28 en 40,1 procent is de opkomst een stuk lager dan in de wijk en de stad. Zoals wij vaker zien uit de cijfers met betrekking tot de opkomst doet een tweede stemlokaal op één locatie het slechter. Een iets tegenvallend resultaat viel dus te verwachten. Daartegenover staat ook het in Duinoord gelegen stembureau in de Maranathakerk. De kerk scoort in de periode 2010 2011 een opkomst tussen de 65 en 87 procent. Dit is 12 tot 18 procentpunt hoger dan in de stad Den Haag en 8 tot 22 procentpunt hoger dan in de wijk Duinoord. Dat er voor de inwoners van Duinoord een drempel is om te gaan stemmen in een stemlokaal gevestigd in een kerk is hiermee onwaarschijnlijk aangezien menig stemmer de weg weet te vinden naar, een andere kerk, de Maranathakerk. Abdijkerk Loosduinen Voor de volledigheid noemen wij ook nog de Abdijkerk in Loosduinen. Zowel het stadsdeel als de wijk Loosduinen kennen een opkomstpercentage iets boven gemiddeld. De opkomst in de Abdijkerk ligt met 23,5 % ver onder dit opkomstpercentage. Drie mogelijke redenen voor een lage opkomst - Bij de twee verkiezingen in 2010 voor zowel de gemeenteraad als de Tweede Kamer is in de Abdijkerk geen stemlokaal gevestigd. Kiezers hebben in 2010 dus tweemaal gestemd bij een ander stemlokaal (verder in het verleden hebben wij geen gegevens). Het is dus niet opmerkelijk dat mensen het stemlokaal minder snel opzoeken hoewel ze wel zijn gewezen op dit stemlokaal. - Naast de Abdijkerk (Willem III straat 40) is WoonZorgPark Loosduinen gelegen (Willem III straat 36) waar ook een stemlokaal is gevestigd. - Loosduiners weten het stadsdeelkantoor op het Loosduinse Hoofdplein goed te vinden de opkomst is hier tijdens de Provinciale Statenverkiezing in 2011 86,2 procent terwijl het opkomstpercentage in Den Haag blijft steken op 50,4 procent (ruim 35 procentpunt hoger).

8 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Conclusie aangaande De stembureaus die negatief scoren: In dit hoofdstuk hebben wij de stembureaus opgesomd die onder het gemiddelde scoren. Wij begonnen met de Outreachkerk in Moerwijk, hierbij bleek dat de opkomst niet lager was dan in de wijk wat aangeeft dat er geen bewijs is voor een psychologische drempel. De Katholieke Kerk de Overkant, scoorde onder het gemiddelde van de wijk. Opmerkelijk bij dit gebouw is dat gelet op de uitstraling en inrichting men moeilijk kan staven dat het hier om een kerkgebouw gaat. Dan de Goede Herderkapel. De vergelijking met twee andere stemlokalen in de Heesterbuurt laat zien dat de opkomst in de Goede Herderkapel vergelijkbaar is met omliggende stembureaus en daarmee niet verassend. Ook hier is geen bewijs te vinden voor een psychologische drempel. De Evangelische gemeente Morgenstond scoort wel iets onder het gemiddelde in de wijk. Op pagina 6 staan vier goede redenen vermeld die deze lagere opkomst verklaren. Gelet op de populariteit van de omliggende stemlokalen en de ligging van het stembureau kan bij de volgende verkiezingen worden gekeken of er alternatieven voor handen zijn. Er kan niet worden gesteld dat de locatie als zodanig een psychologische drempel vormt voor kiesgerechtigden. De opkomst in het tweede stemlokaal van de Noorderkerk valt tegen. Echter de opkomst in de Maranthakerk, in dezelfde wijk, laat zien dat er in de wijk geen psychologische drempel is om te gaan stemmen in (een bijgebouw van) een kerkgebouw. Tot slot de Abdijkerk in Loosduinen. Deze locatie heeft tijdens de afgelopen verkiezingen maar éénmaal dienstgedaan als stemlokaal. Met het stemlokaal vlakbij en het drukbezochte stadsdeelkantoor is hier ook geen bewijs te vinden voor een psychologische drempel. Hiermee hebben wij de stembureaus die negatief scoren besproken. Op basis van de bovenstaande informatie valt niet te stellen dat hier sprake is van een psychologische drempel zoals verwoord in de antwoorden op schriftelijke vragen van Gert-Jan Bakker 1 en de brief aangaande de evaluatie van de Tweede Kamerverkiezingen 2. 1 Schriftelijke vragen Gert-Jan Bakker (CDA) inzake Stembureaus in gebouwen levensbeschouwelijke instellingen, RIS 251221 (Sv 2012.393). 2 Brief van het college van burgemeester en wethouder inzake Evaluatie Tweede Kamerverkiezingen 2012, RIS 254769 (rm- 2012.267).

9 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 4. Stembureaus die gemiddeld scoren Hieronder kunt u vinden welke stembureaus gevestigd in of bij religieuze instellingen geen grote afwijkingen laten zien met betrekking tot het opkomstpercentages en daarmee ook geen bewijs leveren voor een psychologsiche drempel om te gaan stemmen in of bij religieuze instellingen. Basement Sion Kerk Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2010 scoort dit stembureau 5-7 procentpunt onder het gemiddelde in de stad en de wijk. De gemiddelde opkomst ligt wel iets hoger dan die van het stadsdeel. Bij de volgende verkiezingen in 2010, voor de Tweede Kamerverkiezingen, ligt de opkomst ineens een stuk hoger dan de stad (+21 procentpunt), het stadsdeel (+31 procentpunt) en de wijk (+17,4 procentpunt). Bij de verkiezingen is het stemlokaal gevestigd in een Porto Cabin, of deze locatie gevoelsmatig gelieerd kan worden aan de kerk is bij ons niet bekend. Thomaskerk De opkomst in de Thomaskerk ligt bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2010 iets onder het gemiddelde van de stad (-2,7 procentpunt) en de wijk (-1,2 procentpunt) maar wel ruim 6 procentpunt boven het gemiddelde van het stadsdeel. Ook bij de verkiezingen van de Provinciale Staten is de opkomst in de Thomaskerk lager dan gemiddeld in de stad (8,4 procentpunt) en de wijk (6,7 procentpunt). Hier tegenover staat de opkomst bij de Tweede Kamer verkiezingen in 2010 waar het gemiddelde ruim boven die in de stad en 14,4 procentpunt boven die van het stadsdeel. Ook scoort het stemlokaal bij deze verkiezingen iets boven het gemiddelde van de wijk Leyenburg. Noorderkerk (stemlokaal I) Bij de stemlokalen die negatief scoren is al ingegaan op deze stemlocatie. In maart 2010 scoort dit stemlokaal bovengemiddeld goed ten opzichte van de stad, het stadsdeel en de wijk waar later in het jaar het opkomstpercentage met 52,2 procent ver achterblijft bij het gemiddelde in de stad en de wijk. In 2011 is deze negatieve trend weer geheel gekeerd aangezien de opkomstpercentages nagenoeg gelijk liggen met die in de stad en de wijk. Doopsgezinde Kerk De doopsgezinde kerk scoort goed ten opzichte van het gemiddelde opkomstpercentage in de stad. in maart 2010 nog rond het gemiddelde in juni 2010 bijna 4 procentpunt hoger en in maart 2011 ruim 12 procentpunt hoger dan gemiddeld. Wel scoort de Doopsgezinde Kerk een stuk lager dan gemiddeld in het stadsdeel en de wijk. Niets om van te schrikken aangezien veel stemgerechtigde uit heel Den Haag in het Centrum van Den Haag gaan stemmen bij de stemlokalen Stadhuis (2 stuks), Centraal Station (2 stuks), de Bijenkorf, de Tweede Kamer, het Provinciehuis en het Medisch Centrum Haaglanden. Bij elkaar stemmen in bijvoorbeeld 2011 ruim 6.300 kiesgerechtigde in deze stemlokalen uit alle wijken van Den Haag. Dit zorgt voor een hoog opkomstpercentage in het centrum die de cijfers enigszins vertekenen voor dit stadsdeel. Leger Des Heils Voor het stemlokaal bij het Leger des Heils is dezelfde redenatie als die bij de Doopsgezinde Kerk van toepassing. Het stemlokaal scoort in maart 2010 iets onder gemiddelde van Den Haag maar zit daar in juni 2010 en en maart 2011 met 7,5-9,1 procentpunt ruim boven. De opkomst ligt echter ver onder het gemiddelde van de wijk. De hierboven genoemde centraalgelegen en populaire stemlokalen geven hiervoor een verklaring.

10 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Paardenberg De Paardenberg scoort in de jaren 2010 en 2011 een zeer hoog opkomstpercentage ten opzichte van de wijk Transvaalkwartier. In maart 2010 is dit 23,9 procentpunt hoger dan de wijk en ook in juni 2010 (+14,5 procentpunt) en maart 2011 (+8,7 procentpunt) is de score fors hoger dan gemiddeld in de wijk. In 2012 is de opkomst echter lager dan de jaren ervoor. Het aantal kiesgerechtigde voor de Paardenberg is in 2012 wel fors verhoogd van 471 in 2010, 669 in 2011 naar 963 in 2012. Bijna 500 mensen extra worden geadviseerd om het dichtstbijzijnde stemlokaal op te zoeken. De opkomst lijkt tegen te vallen maar de opkomst is nagenoeg gelijk aan het gemiddelde in de wijk Transvaalkwartier (- 0,5 procentpunt). Protestante gemeente Kruispunt De opkomst bij het ingerichte stemlokaal bij de Protestante Gemeente Kruispunt ligt lager dan in het stadsdeel maar scoort positief ten aanzien van de wijk (Mariahoeve en Marlot). In juni 2010 ligt het een half procentpunt hoger dan in de wijk als geheel en in 2011 is dit gestegen tot ruim 5 procentpunt. Breakthrough Sanctuary Breakthrough Sanctuary scoort in de loop der jaren een opkomstpercentage van 3,4 tot 11,2 procentpunt boven het gemiddelde in Den Haag. Wel is de opkomst 3,8-8,5 procentpunt onder het gemiddelde in de wijk. Veel mensen gaan stemmen in het stadsdeelkantoor Bezuidenhout (2 stemlokalen voor handen) met een opkomst boven de 80 % (juni 2010). Ook het in de buurt bekende wijkcentra Bezuidenhout wordt drukbezocht met een opkomst van maar liefst 91,1% (juni 2010). Ook de twee basisscholen in de wijk scoren bovengemiddeld goed met een opkomst boven de 76 procent. Vredeskapel De opkomst in de Vredeskapel ligt in 2011 10 procentpunt boven het gemiddelde in de stad maar wel 7 procentpunt onder het gemiddelde in de wijk. In de Archipelbuurt zijn maar enkele stemlokalen. De meeste wijkbewoners gaan naar het dichtbij de Vredeskapel gelegen wijkcentrum t Klokhuis waar twee stemlokalen zijn ingericht. Daarbij heeft de Vredeskapel bij de twee voorgaande verkiezingen in 2010 niet dienst gedaan als stemlokaal. Onbekend maakt in deze onbemind. Vredekerk De Vredekerk scoort 7-8 procentpunt onder het gemiddelde van Den Haag. De Vredekerk is gelegen in de wijk Morgenstond. Het gemiddelde opkomstpercentage in deze wijk ligt onder het gemiddelde van de stad. Ten opzichte van het stadsdeel en de wijk scoort het stemlokaal in de Vredekerk net iets boven het gemiddelde bij alle drie de verkiezingen in 2010 en 2011.

11 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Conclusie aangaande Stembureaus die gemiddeld scoren De hierboven behandelde kerken laten allen zien dat er geen enkele bewijs is voor een psychologische drempel. De Basement Sion Kerk scoort zelfs ruim boven het gemiddelde van de wijk in juni 2010. Waar de Thomaskerk ook onder het gemiddelde scoort is de opkomst in juni 2010 net als in de Basement Sion Kerk weer boven het gemiddelde. De Noorderkerk scoort in 2010 eerst goed, later onder het gemiddelde en bij de Provinciale Statenverkiezingen blijkt het stemlokaal het weer goed te doen. De Doopsgezinde Kerk weet ook aardig wat kiezers te trekken. Gelet op het stadsdeel en de wijk waar het stemlokaal is gelegen is het niet verwonderlijk dat een vergelijking met deze cijfers iets mank gaat. Zoals hierboven aangegeven weten veel kiesgerechtigden uit heel Den Haag de stembureaus in het stadhuis (2 stuks), het Centraal Station (2 stuks), de Bijenkorf, de Tweede Kamer, het Provinciehuis en het Medisch Centrum Haaglanden te vinden. Dit zorgt voor een hoog opkomstpercentage in het centrum die de cijfers enigszins vertekenen voor dit stadsdeel. Voor het stemlokaal gevestigd bij het Leger des Heilskan hetzelfde gesteld worden. De Paardenberg scoort ook goed door de jaren heen en in 2012 ligt de opkomst zo goed als gelijk met die in de wijk Transvaalkwartier. De Protestante Gemeente Kruispunt scoort door de jaren heen goed in vergelijking met de wijk. Tot slot de Breakthrough Sanctuary en de Vredeskapel. De Breakthrough Sanctuary scoort goed in vergelijking met de stad maar minder in vergelijking met de wijk. De goede opkomst in het stadsdeelkantoor, de basisscholen en het wijkcentra geven hiervoor een passend antwoord. De Vredeskapel is relatief onbekend in de buurt aangezien het de afgelopen jaren niet heeft gefunctioneerd als stemlokaal. Veel kiesgerechtigden uit de Archipelbuurt stemmen in het wijkcentrum. De Vredekerk in Morgenstond scoort onder het gemiddelde van de stad maar net iets boven het gemiddelde van de wijk en het stadsdeel bij alle verkiezingen in 2010 en 2011. Gezien al het voorstaande is zeker niet te zeggen dat het stemmen in (bijgebouwen van) kerken een psychologische drempel vormt voor kiezers. Daarentegen geven enkele van de bovengenoemde stemlokalen zelfs relatief positieve uitslagen met betrekking tot de opkomstpercentages tijdens de verkiezingen.

12 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 5. Stembureaus die bovengemiddeld scoren Kerk van de Zevendedagsadventisten Zonder dat er mensen actief worden uitgenodigd om te gaan stemmen op deze locatie gaan in juni 2010 (in maart 2010 kon er nog niet gestemd worden) 178 kiezers hun stem uitbrengen in dit stemlokaal. In 2011 vinden nog eens 123 kiezers zonder uitdrukkelijke verwijzing hun weg naar dit stemlokaal. Lutherse Kerk Ook in de Lutherse Kerk, die geen dienst deed als stemlokaal in 2010, gaan in 2011 204 stemgerechtigde zonder uitdrukkelijke verwijzing stemmen. Bethelkerk De Bethelkerk in de wijk Waldeck is al jarenlang een stembureau en het bevalt de stemgerechtigde Hagenaar en Hagenezen. Het gemiddelde opkomstpercentage ligt 19-22 procentpunt hoger dan in de rest van de stad en 17-26 procentpunt hoger dan in de wijk Waldeck. Bosbeskapel In de jaren 2010 en 2011 ligt het opkomstpercentage 4-11 procentpunt hoger dan het gemiddelde in de stad en tot 4,6 procentpunt hoger dan het gemiddelde in de wijk de Vruchtenbuurt. Sint Agneskerk De opkomst in de Sint Agneskerk ligt in de afgelopen jaren tot 4,4 procentpunt hoger dan het gemiddelde in Den Haag. Nog groter is het verschil met de wijk. 8 tot 13 procentpunt van stemgerechtigde weet de Sint Agneskerk in de jaren 2010 en 2011 beter te vinden dan de andere stemlokalen in het Valkenboskwartier. Evangelische Broedergemeente In maart 2010 worden 1149 mensen uitgenodigd om te gaan stemmen in het gebouw van de Evangelische Broedergemeente. 733 kiezers gaan daadwerkelijk stemmen in dit stemlokaal een opkomst van 63,8 procent dit ligt 5,5 procentpunt hoger dan het gemiddelde in het Regentessekwartier en bijna 11 procentpunt hoger dan in Den Haag. In juni 2010 en maart 2011 worden geen kiesgerechtigden actief verwezen naar dit stemlokaal toch weten nog 539 (juni 2010) en 434 (maart 2011) dit stembureau te vinden.

13 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Christelijk Kerk In maart 2010 ligt het opkomstpercentage in de Christelijk Kerk ongeveer gelijk met het opkomstpercentage in de buurt (-0,5 procentpunt) dit is echter wel ruim 13 procentpunt boven het gemiddelde opkomstpercentage in Den Haag. In maart 2010 zijn er in de kerk wel twee stemlokalen gevestigd en het tweede stemlokaal scoort bijna 5 procentpunt boven het gemiddelde in Den Haag maar bijna 9 procentpunt onder het gemiddelde in de wijk (zie ook voor mogelijke oorzaken de opmerkingen bij Evangelische Gemeente Morgenstond). In juni 2010 wordt niemand geadviseerd te stemmen in de Christelijk Kerk maar toch komen er bijna net zoveel stemmers als drie maanden eerder (564 om 554). In maart 2011 worden kiesgerechtigden weer uitgenodigd om te gaan stemmen in de kerk en maar liefst 93,6 % weet de weg naar de kerk te vinden. Hiermee scoort dit stemlokaal 43 procentpunt boven het gemiddelde in Den Haag en 26 procentpunt boven het gemiddelde in het Geuzen- en Statenkwartier. Maranathakerk Over de Maranathakerk kunnen wij kort zijn. De kerk trekt in de jaren 2010 en 2011 12 18 procentpunt meer kiezers dan gemiddeld in Den Haag en ten aanzien van het stadsdeel en de wijk scoort dit stemlokaal ook zeer goed. In maart 2010 is de opkomst in de Maranathakerk 8,1 procentpunt hoger dan in Duinoord, in juni 2010 is dit 22,4 procentpunt en in maart 2011 blijft dit hoog op +18,5 procentpunt.

14 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Conclusie aangaande Stembureaus die bovengemiddeld scoren Twee hierboven genoemde kerken trekken kiesgerechtigden aan om er te gaan stemmen terwijl niemand een expliciete uitnodiging heeft gehad om in dit stemlokaal te gaan stemmen. De Kerk van de Zevendedagsadventisten scoort 187 en 123 stemmers en Lutherse Kerk scoort ruim 200 kiezers. Ook de Bethelkerk laat zien dat kiesgerechtigden geen moeite hebben met het stemmen in een kerk. Met een opkomst ruim boven het gemiddelde van de stad (19-22 procentpunt) en de wijk (17-26 procentpunt) is deze locatie die veel mensen aantrekt. Ook van de Bosbeskapel kan gezegd worden dat kiezers geen enkele moeite hebben om de weg naar dit stemlokaal te vinden, de opkomst is hier bij de verkiezingen in 2010 en 2011 ruim hoger dan gemiddeld. Niet alleen in Waldeck en de Vruchtenbuurt is geen bewijs te vinden voor een psychologische drempel ook in het Valkenboskwartier vinden kiesgerechtigden de Sint Agneskerk zonder problemen. De Evangelische Broedergemeente scoort goed en ook als de kiesgerechtigde niet expliciet wordt verwezen naar het stemlokaal weten zij de weg te vinden naar dit kerkgebouw. De Christelijk Kerk doet niet onder voor de andere stemlokalen in onze stad met in 2011 zelfs een opkomst van 93,6 procent is dit stemlokaal zelfs erg populair. Tot slot de Maranathakerk. Uit de cijfers komt duidelijk naar voren dat de inwoners van Duinoord geen enkele moeite hebben met het stemmen in een kerkgebouw. De laatste twee verkiezingen waarbij er een stemlokaal was gevestigd in de kerk komen er rond de 20 procentpunt meer kiezers op af dan in de omliggende stemlokalen. De conclusie van de hierboven vermelden gegevens kan zijn dat kiesgerechtigden geen psychologische drempel ervaren om in een kerk te stemmen. De laatst genoemde acht stemlokalen laten zelfs een heel ander beeld zien: kiesgerechtigden kunnen de kerken makkelijk vinden en de opkomstpercentages in veel stemlokalen gevestigd in kerken ligt hoog.

15 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 6. Conclusie ten aanzien van de cijfers en overige gegevens Wat zeggen de cijfers en overige gegevens? Naar de mening van het CDA Den Haag kan op basis van de cijfers kan geen enkel bewijs worden gegeven voor een mogelijke psychologische drempel voor stemgerechtigden om te gaan stemmen in stemlokalen bij of in religieuze gebouwen. Wellicht dat er op basis van het bovenstaande het tegendeel zelfs kan worden beweerd. Voor nu is de conclusie voldoende dat de gegevens een besluit om de stemlokalen in religieuze instellingen te sluiten geenszins rechtvaardigen. De gegevens hierboven laten zien dat de lage opkomst in bepaalde stemlokalen die in of bij religieuze instellingen zijn gevestigd prima te verklaren zijn op basis van de cijfers uit de wijk en de stad ten aanzien van de opkomstpercentages. Daarbij laten de stemlokalen die gemiddeld of hoog scoren met betrekking tot het opkomstpercentage zoals gesteld meer aanwijzingen voor het tegenovergestelde zien. Mensen hebben blijkens de cijfers geen enkele moeite met het stemmen in of bij kerkgebouwen. Goed is ook nog te benoemen hoeveel mensen er in totaal in een stemlokaal zijn gaan stemmen die waren gevestigd in of bij een religieuze instelling. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2010 gingen er in 20 stemlokalen 14.502 kiesgerechtigden naar stemlokalen in religieuze instelling. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van juni 2010 gingen er 18.746 kiesgerechtigden in 22 stemlokalen (gevestigd in of bij een religieuze instelling) stemmen. En bij de Provinciale Verkiezingen in 2011 was dit aantal 14.653 (24 stemlokalen). Bij de laatste verkiezingen in 2012 voor de Tweede Kamer vonden nog 1.457 het stemlokaal gevestigd in De Paardenberg en de Goede Herderkapel. Slotconclusie De reden om de stemlokalen te sluiten blijft voor het CDA in het ongewisse. Op basis van al het bovenstaande kunnen wij niet concluderen dat stemmen in of bij religieuze instellingen voor de kiezer een drempel opwerpt om te gaan stemmen. Het inrichten van stemlokalen op centrale, bekende plaatsen is daarmee niet in strijd en kan een impuls geven aan de opkomst bij de verkiezingen in Den Haag. Nu de precieze reden om tot het besluit over te gaan niet bekend is, kunnen wij alleen maar uit gaan van de cijfers en feiten. Op basis hiervan is het besluit niet te volgen en kan in de toekomst weer gewoon in de kerk gestemd worden. Ondanks alle maatregelen en alle stemlokalen op openbare en drukbezochte, centraalgelegen locaties zonder psychologische drempels is de opkomst niet alleen eenvoudigweg lager, ook worden stemlokalen gesloten die duizenden mensen de mogelijkheid bood om te gaan stemmen.

Bijlagen Totaaloverzicht bij vier verschillende verkiezingen (maart 2010, juni 2010, maart 2011 en september 2012) Verkiezing: Stemlokaal: stemgerechtigde stemmers opkomst in % T.o.v. Den Haag T.o.v. Stadsdeel GR Maart 2010 Bethelkerk 1.584 1144 72,2 +19,3 +13,7 +17,3 TK juni 2010 Bethelkerk 1.532 1367 89,2 +19,8 +18,3 +25,5 PS Maart 2011 Bethelkerk 1.584 1144 72,2 +21,8 +24,8 T.o.v. wijk GR Maart 2010 TK juni 2010 Basement Sion Kerk 1483 678 45,7-7,2 +1,8-5,6 Basement Sion Kerk 1407 1277 90,8 +21,3 +31 +17,4 PS Maart 2011 Porto Cabin 1395 663 47,5 GR Maart 2010 Thomaskerk 1503 754 50,2-2,7 +6,3-1,2 TK juni 2010 Thomaskerk 1423 1056 74,2 +4,8 +14,4 +0,8 PS Maart 2011 Thomaskerk 1428 600 42,0-8,4-6,7 GR Maart 2010 Vredekerk 1410 641 45,5-7,4 +1,6 +1,2 TK juni 2010 Vredekerk 1308 800 61,2-8,3 +1,4 +2,9 PS Maart 2011 Vredekerk 1276 555 43,5-6,9 +3,6 GR Maart 2010 Outreachkerk 1636 324 19,8-33,1-24,1-16,7 TK juni 2010 Outreachkerk 1446 532 36,8-32,7-23 -10,3 PS Maart 2011 Outreachkerk 1404 409 29,1-21,3-3,8

17 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 GR Maart 2010 Oureachkerk 1565 549 35,1-17,8-8,8-1,4 TK juni 2010 Oureachkerk 1429 505 35,3-34,1-24,4-11,8 PS Maart 2011 Oureachkerk 1411 403 28,6-21,8-4,3 GR Maart 2010 Bosbeskapel 1880 1197 63,7 +10,8 +7,3 +2,8 TK juni 2010 Bosbeskapel 1835 1392 75,9 +6,4 +2,8 +0,1 PS Maart 2011 Bosbeskapel 1830 995 54,4 +4,0 +4,6 GR Maart 2010 KK de Overkant 860 326 37,9-15,0-18,5-6,9 TK juni 2010 KK de Overkant 748 393 52,5-16,9-20,5-7,1 PS Maart 2011 KK de Overkant 780 221 28,3-22,0-15,6 GR Maart 2010 TK juni 2010 PS Maart 2011 TK september 2012 De Goede Herder Kapel 2003 703 35,1-17,8-21,3-9,7 De Goede Herder Kapel 1826 970 53,1-16,3-19,9-6,5 De Goede Herder Kapel 1830 598 32,7-17,7-11,3 De Goede Herder Kapel 1803 969 53,7-15,1-18,6-9,8 GR Maart 2010 Sint Agneskerk 1296 743 57,3 +4,4 +0,9 +12,5 TK juni 2010 Sint Agneskerk 1097 780 71,1 +1,7-1,9 +11,5 PS Maart 2011 Sint Agneskerk 1127 588 52,2 +1,8 +8,2 GR Maart 2010 evangelische broedergemeente 1149 733 63,7946 +10,9 +7,4 +5,5

18 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 TK juni 2010 PS Maart 2011 evangelische broedergemeente 0 539 plus 539 stemmers! evangelische broedergemeente 0 434 plus 434 stemmers! GR Maart 2010 TK juni 2010 PS Maart 2011 GR Maart 2010 TK juni 2010 PS Maart 2011 Chr kerk 855 564 66,0 +13,1 +7,5-0,5 Chr kerk 0 554 plus 554 stemmers! Chr kerk 848 794 93,6 +43,2 +26 Evang gemeente Morgenstond Evang gemeente Morgenstond 1283 684 53,3-16,1-21,1-28,9 Evang gemeente Morgenstond 1296 466 36,0-14,4-31,7 GR Maart 2010 Maranathakerk 2263 1474 65,1 +12,2 +6,6 +8,1 TK juni 2010 Maranathakerk 2019 1748 86,6 +17,1 +12,1 +22,4 PS Maart 2011 Maranathakerk 1910 1307 68,4 +18,0 +18,5 GR Maart 2010 Noorderkerk 1022 651 63,7 +10,8 +5,2 +6,7

19 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 TK juni 2010 PS Maart 2011 Noorderkerk 1119 584 52,2-17,3-22,3-11,9 Noorderkerk 1110 557 50,2-0,2 +0,3 GR Maart 2010 TK juni 2010 PS Maart 2011 Noorderkerk 1254 399 31,8-21,1-26,7-25,2 Noorderkerk 1945 780 40,1-29,3-34,4-24 Noorderkerk 1984 555 28,0-22,4-22 GS Maart 2010 TK juni 2010 PS Maart 2011 Doopsgezinde kerk 1289 678 52,6-0,3-5,1-24,1 Doopsgezinde kerk 1080 792 73,3 +3,9-0,8-36 Doopsgezinde kerk 1097 690 62,9 +12,5-28,4 GR Maart 2010 Leger des Heils 1954 1001 51,2-1,7-6,5-25,5 TK juni 2010 Leger des Heils 1786 1374 76,9 +7,5 +2,8-32,4 PS Maart 2011 Leger des Heils 1754 1044 59,5 +9,1-31,8 GR Maart 2010 Paardenberg 536 371 69,2 +16,3 +11,5 +23,9 TK juni 2010 Paardenberg 471 327 69,4 0,0-4,8 +14,5 PS Maart 2011 Paardenberg 669 314 46,9-3,4 +8,7 TK september 2012 Paardenberg 963 488 50,7-18,2-24,5-0,5 GR Maart 2010 TK juni 2010 Prot gem. Kruispunt 1295 871 67,3-2,2-11,4 +0,5

20 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 PS Maart 2011 Prot gem. Kruispunt 1267 654 51,6 +1,2 +5,3 GR Maart 2010 TK juni 2010 PS Maart 2011 Kerk 7de dags adv. 0 178 plus 178 stemmers! Kerk 7de dags adv. 0 123 plus 123 stemmers! GR Maart 2010 TK juni 2010 PS Maart 2011 Breakthrough sanctuary 1825 1027 56,3 +3,4-4,2-3,8 Breakthrough sanctuary 1615 1243 77,0 +7,5-11,4-4,9 Breakthrough sanctuary 1630 1004 61,6 +11,2-8,5 GR Maart 2010 TK juni 2010 PS Maart 2011 Vredeskapel 1010 612 60,6 +10,2-7,2 GR Maart 2010 TK juni 2010 PS Maart 2011 Lutherse Kerk 0 204 plus 204 stemmers! GR Maart 2010 TK juni 2010 PS Maart 2011 Abdijkerk Loosduinen 1446 340 23,5-26,9-32,3

21 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 GR Maart 2010 TK juni 2010 PS Maart 2011 Chr. kerk 946 545 57,6 +4,7-0,9-8,9 GR maart 2010 totaal 375.279 198.524 52,9 TK juni 2010 totaal 338.184 234.866 69,4 PS Maart 2011 totaal 339.695 171.149 50,4 TK september 2012 totaal 343.280 236.277 68,8

22 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Opkomst Gemeenteraadsverkiezingen maart 2010 Stadsdeel Locatie: Kiesger Stemmen Opkomst 1 Loosduinen 37894 22169 58,5 14 Bohemen, Meer en Bos 4068 2842 69,9 15 Kijkduin en Ockenburgh 1557 915 58,8 16 Kraayenstein 4216 2200 52,2 17 Loosduinen 13378 8159 61,0 18 Waldeck 14675 8053 54,9 Verschil Den Haag Verschil stadsdeel Verschil Wijk Bethelkerk 1.584 1144 72,2 +19,3 +13,7 +17,3 2 Escamp 86064 37777 43,9 31 Rustenburg en Oostbroek 12026 4589 38,2 32 Leyenburg 13541 6954 51,4 Basement Sion Kerk 1483 678 45,7-7,2 +1,8-5,6 Thomaskerk 1503 754 50,2-2,7 +6,3-1,2 33 Bouwlust/Vrederust 18825 8376 44,5 34 Morgenstond 14384 6367 44,3 Vredekerk 1410 641 45,5-7,4 +1,6 +1,2 35 Zuiderpark 0 0 36 Moerwijk 13831 5050 36,5 Outreachkerk 1636 324 19,8-33,1-24,1-16,7 Oureachkerk 1565 549 35,1-17,8-8,8-1,4 40 Wateringse Veld 13457 6441 47,9

23 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 3 Segbroek 43854 24728 56,4 19 Vruchtenbuurt 6334 3856 60,9 Bosbeskapel 1880 1197 63,7 +10,8 +7,3 +2,8 12 Bomen- en Bloemenbuurt 9513 6431 67,6 13 Vogelwijk 4196 3308 78,8 20 Valkenboskwartier 17179 7693 44,8 KK de overkant 860 326 37,9-15,0-18,5-6,9 De Goede Herder Kapel 2003 703 35,1-17,8-21,3-9,7 Sint Agneskerk 1296 743 57,3 +4,4 +0,9 +12,5 21 Regentessekwartier 6632 3440 51,9 Evangelische Broedergemeente 1149 733 63,8 +10,9 +7,4 +5,5 4 Scheveningen 42904 25099 58,5 01 Oostduinen 0 0 02 Belgisch Park 5805 3257 56,1 03 Westbroekpark/Duttendel 828 614 74,2 06 Van Stolkpark en Schev. Bos 1272 565 44,4 07 Scheveningen 14300 8311 58,1 08 Duindorp 3934 1936 49,2 09 Geuzen- en Statenkwartier 9525 6334 66,5 Chr kerk 855 564 66,0 +13,1 +7,5-0,5 Chr kerk 946 545 57,6 +4,7-0,9-8,9

24 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 10 Zorgvliet 1540 831 54,0 11 Duinoord 5700 3251 57,0 Maranathakerk 2263 1474 65,1 +12,2 +6,6 +8,1 Noorderkerk 1254 399 31,8-21,1-26,7-25,2 Noorderkerk 1022 651 63,7 +10,8 +5,2 +6,7 5 Centrum 74317 42907 57,7 22 Zeeheldenkwartier 8702 4838 55,6 23 Willemspark 1388 862 62,1 27 Stationsbuurt 8223 5345 65,0 28 Centrum (inclusief extra stemlokalen) 15227 11679 76,7 Doopsgezinde kerk 1289 678 52,6-0,3-5,1-24,1 Leger des Heils 1954 1001 51,2-1,7-6,5-25,5 29 Schildersbuurt 22432 10846 48,4 30 Transvaalkwartier 12345 5593 45,3 Paardenberg 536 371 69,2 +16,3 +11,5 +23,9 37 Groente- en Fruitmarkt 1867 990 53,0 05 Archipelbuurt 4133 2754 66,6 6 Laak 28432 11131 39,1 38 Laakkwartier en Spoorwijk 27923 10869 38,9 39 Binckhorst 509 262 51,5 7 Haagse Hout 33177 20065 60,5

25 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 24 Haagse Bos 1716 975 56,8 25 Mariahoeve en Marlot 11122 5748 51,7 26 Bezuidenhout 10741 6454 60,1 Breakthrough sanctuary 1825 1027 56,3 +3,4-4,2-3,8 04 Benoordenhout 9598 6888 71,8 8 Leidschenveen-Ypenburg 28637 14648 51,2 42 Ypenburg 16402 8371 51,0 43 Forepark 0 0 44 Leidschenveen 12235 6277 51,3 41 Hoornwijck 0 0 Totaal 375.279 198.524 52,9

26 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Opkomst Tweede Kamerverkiezingen juni 2010 Stadsdeel Locatie: Kiesger Stemmen Opkomst 1 Loosduinen 38.378 27.391 71,4 14 Bohemen, Meer en Bos 3.949 3.366 85,2 15 Kijkduin en Ockenburgh 1.487 1.001 67,3 16 Kraayenstein 4.068 2.756 67,7 17 Loosduinen 12.965 10.124 78,1 18 Waldeck 15.909 10.144 63,8 Verschil Den Haag Verschil stadsdeel Verschil Wijk Bethelkerk 1.532 1367 89,2 +19,8 +17,9 +25,5 2 Escamp 77.228 46.169 59,8 31 Rustenburg en Oostbroek 10.231 5.433 53,1 32 Leyenburg 11.101 8.147 73,4 Basement Sion Kerk 1407 1277 90,8 +21,3 +31,0 +17,4 Thomaskerk 1423 1056 74,2 +4,8 +14,4 +0,8 33 Bouwlust/Vrederust 17.065 9.942 58,3 34 Morgenstond 13.321 7.760 58,3 35 Zuiderpark 0 0 Vredekerk 1308 800 61,2-8,3 +1,4 +2,9 36 Moerwijk 12.249 5.769 47,1 Outreachkerk 1446 532 36,8-32,7-23,0-10,3 Oureachkerk 1429 505 35,3-34,1-24,4-11,8 40 Wateringse Veld 13.261 9.118 68,8

27 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 3 Segbroek 39.472 28.833 73,0 19 Vruchtenbuurt 6.153 4.664 75,8 Bosbeskapel 1835 1392 75,9 +6,4 +2,8 +0,1 12 Bomen- en Bloemenbuurt 9.030 7.809 86,5 13 Vogelwijk 4.046 3.685 91,1 20 Valkenboskwartier 15.231 9.082 59,6 KK de overkant 748 393 52,5-16,9-20,5-7,1 De goede Herder Kapel 1826 970 53,1-16,3-19,9-6,5 Sint Agneskerk 1097 780 71,1 +1,7-1,9 +11,5 21 Regentessekwartier 5.012 3.593 71,7 Evangelische Broedergemeente 0 539!!! Plus 539 stemmers 4 Scheveningen 40.274 29.999 74,5 01 Oostduinen 0 0 02 Belgisch Park 5.154 3.917 76,0 03 Westbroekpark/Duttendel 758 738 97,4 06 Van Stolkpark en Schev. Bos 1.165 642 55,1 07 Scheveningen 13.378 10.048 75,1 08 Duindorp 3.851 2.366 61,4 09 Geuzen- en Statenkwartier 8.514 7.002 82,2 * Chr kerk 0 554 Plus 554 stemmers Evang gemeente Morgenstond 1283 684 53,3-16,1-21,2-28,9 10 Zorgvliet 1.323 1.354 102,3

28 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 11 Duinoord 6.131 3.932 64,1 Maranathakerk 2019 1748 86,6 +17,1 +12,1 +22,4 Noorderkerk 1119 584 52,2-17,3-22,3-11,9 Noorderkerk 1945 780 40,1-29,3-34,4-24,0 5 Centrum 60.527 44.898 74,2 22 Zeeheldenkwartier 7.797 5.743 73,7 23 Willemspark 1.166 948 81,3 27 Stationsbuurt 7.260 7.058 97,2 28 Centrum (inclusief extra stemlokalen) 11.679 12.772 109,4 Doopsgezinde kerk 1080 792 73,3 +3,9-0,8-36,0 Leger des Heils 1786 1374 76,9 +7,5 +2,8-32,4 29 Schildersbuurt 18.136 9.267 51,1 30 Transvaalkwartier 9.265 5.085 54,9 Paardenberg 471 327 69,4 0,0-4,8 +14,5 37 Groente- en Fruitmarkt 1.643 947 57,6 05 Archipelbuurt 3.581 3.078 86,0 6 Laak 24.129 13.321 55,2 38 Laakkwartier en Spoorwijk 23.652 12.967 54,8 39 Binckhorst 477 354 74,2 7 Haagse Hout 30.277 23.801 78,6 24 Haagse Bos 1.512 1.069 70,7 25 Mariahoeve en Marlot 10.330 6.892 66,7

29 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Prot gem. Kruispunt 1295 871 67,3-2,2-11,4 +0,5 Kerk 7de dags adv. 0 178 Plus 178 stemmers 26 Bezuidenhout 9.756 7.989 81,9 Breakthrough sanctuary 1615 1243 77,0 +7,5-11,4-4,9 04 Benoordenhout 8.679 7.851 90,5 8 Leidschenveen-Ypenburg 27.899 20.454 73,3 42 Ypenburg 15.606 11.391 73,0 43 Forepark 0 0 44 Leidschenveen 12.293 9.063 73,7 41 Hoornwijck 0 0 Totaal 338.184 234.866 69,4

30 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Opkomst Provinciale Statenverkiezing maart 2011 Stadsdeel Locatie: Kiesgerechtigden Stemmen* Opkomst* 1 Loosduinen 35.512 14 Bohemen, Meer en Bos 3.919 2.815 71,8 15 Kijkduin en Ockenburgh 1.468 810 55,2 16 Kraayenstein 4.153 2.170 52,3 Verschil Den Haag Verschil* stadsdeel Verschil Wijk 17 Loosduinen 12.946 7.221 55,8 Abdijkerk 1.446 Loosduinen 340 23,5-26,9-32,3 18 Waldeck 13.026 6.984 53,6 Bethelkerk 1.513 1186 78,4 +28,0 +24,8 2 Escamp 77.493 31 Rustenburg en Oostbroek 9.067 3.229 35,6 32 Leyenburg 11.994 5.849 48,8 Basement Sion Kerk Thomaskerk 1428 600 42,0-8,4-6,7 33 Bouwlust/Vrederust 17.104 7.231 42,3 13.416 34 Morgenstond 35 Zuiderpark 5.346 39,8 Vredekerk 1276 555 43,5-6,9 +3,6 36 Moerwijk 12.216 4.018 32,9 Outreachkerk 1404 409 29,1-21,3-3,8

31 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Oureachkerk 1411 403 28,6-21,8-4,3 40 Wateringse Veld 13.696 5.901 43,1 3 Segbroek 41.350 19 Vruchtenbuurt 7.820 3.889 49,7 Bosbeskapel 1830 995 54,4 +4,0 +4,6 12 Bomen- en Bloemenbuurt 9.179 5.898 64,3 13 Vogelwijk 4.032 2.809 69,7 20 Valkenboskwartier 15.227 6.694 44,0 KK de overkant 780 221 28,3-22,0-15,6 De Goede Herder Kapel 1830 598 32,7-17,7-11,3 Sint Agneskerk 1127 588 52,2 + 1,8 + 8,2 21 Regentessekwartier 5.092 2.822 55,4 Evangelische Broedergemeente 0 434 Plus 434 stemmers 4 Scheveningen 40.117 01 Oostduinen 0 0 02 Belgisch Park 5.405 3.010 55,7 03 Westbroekpark/Duttendel 762 627 82,3 06 Van Stolkpark en Schev. Bos 1.165 548 47,0 07 Scheveningen 13.258 7.001 55,7 08 Duindorp 3.649 1.416 38,8 09 Geuzen- en Statenkwartier 8.577 5.801 67,6 Chr kerk 848 794 93,6 Plus 554 stemmers

32 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Evangelische gemeente Morgenstond 1296 466 36,0-14,4-31,7 10 Zorgvliet 689 421 61,1 11 Duinoord 6.612 3.301 49,9 Maranathakerk 1910 1307 68,4 +18,0 +18,5 Noorderkerk 1110 557 50,2-0,2 +0,3 Noorderkerk 1984 555 28,0-22,4-22,0 5 Centrum 61.698 22 Zeeheldenkwartier 7.750 4.435 57,2 23 Willemspark 1.190 826 69,4 27 Stationsbuurt 7.190 5.053 70,3 11.645 28 Centrum (inclusief extra stemlokalen) 10.630 91,3 Lutherse Kerk 0 204 Plus 204 stemmers Doopsgezinde kerk 1097 690 62,9 +12,5-28,4 Leger des Heils 1754 1044 59,5 +9,1-31,8 29 Schildersbuurt 18.062 7.030 38,9 30 Transvaalkwartier 10.658 4.079 38,3 Paardenberg 669 314 46,9-3,4 +8,7 37 Groente- en Fruitmarkt 1.637 758 46,3 05 Archipelbuurt 3.566 2.417 67,8 6 Laak 24.053 Vredeskapel 1010 612 60,6 +10,2-7,2 38 Laakkwartier en Spoorwijk 23.594 7.926 33,6

33 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 39 Binckhorst 459 222 48,4 7 Haagse Hout 30.250 24 Haagse Bos 1.535 879 57,3 25 Mariahoeve en Marlot 11.840 5.483 46,3 Prot gem. Kruispunt 1267 654 51,6 +1,2 +5,3 Kerk 7de dags adv. 0 123 Plus 123 stemmers 26 Bezuidenhout 8.187 5.737 70,1 Breakthrough sanctuary 1630 1004 61,6 + 11,2-8,5 04 Benoordenhout 8.688 6.747 77,7 8 Leidschenveen-Ypenburg 29.222 42 Ypenburg 16.036 7.105 44,3 43 Forepark 44 Leidschenveen 13.186 6.011 45,6 41 Hoornwijck Totaal 339.695 171.149 50,4 * Bureau verkiezingen had de exacte cijfers per stadsdeel niet voorhanden alleen die per wijk en Den Haag in totaal

34 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 Opkomst Tweede Kamerverkiezingen september 2012 Stadsdeel Locatie: Kiesger Stemmen Opkomst 1 Loosduinen 37.123 26.316 70,9 14 Bohemen, Meer en Bos 3.873 3.312 85,5 15 Kijkduin en Ockenburgh 1.449 991 68,4 16 Kraayenstein 2.706 2.321 85,8 17 Loosduinen 14.253 10.054 70,5 18 Waldeck 14.842 9.638 64,9 Verschil Den Haag Verschil stadsdeel Verschil Wijk 2 Escamp 78.407 46.040 58,7 31 Rustenburg en Oostbroek 9.172 4.936 53,8 32 Leyenburg 12.112 8.452 69,8 33 Bouwlust/Vrederust 17.416 9.723 55,8 34 Morgenstond 11.973 7.093 59,2 35 Zuiderpark 1.290 372 28,8 36 Moerwijk 12.350 5.902 47,8 40 Wateringse Veld 14.094 9.562 67,8 3 Segbroek 40.202 29.086 72,3 19 Vruchtenbuurt 6.125 4.697 76,7 12 Bomen- en Bloemenbuurt 9.969 8.168 81,9 13 Vogelwijk 4.153 3.722 89,6 20 Valkenboskwartier 13.679 8.691 63,5 De Goede Herder Kapel 1.803 969 53,7-15,1-18,6-9,8 21 Regentessekwartier 6.276 3.808 60,7

35 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 4 Scheveningen 39.267 29.072 74,0 01 Oostduinen 02 Belgisch Park 5.145 4.248 82,6 03 Westbroekpark/Duttendel 778 758 97,4 06 Van Stolkpark en Schev. Bos 873 597 68,4 07 Scheveningen 13.463 9.545 70,9 08 Duindorp 4.173 2.413 57,8 09 Geuzen- en Statenkwartier 8.423 7.021 83,4 10 Zorgvliet 835 1.260 150,9 11 Duinoord 5.577 3.230 57,9 5 Centrum 63.740 47.921 75,2 22 Zeeheldenkwartier 8.420 6.620 78,6 23 Willemspark 1.207 987 81,8 27 Stationsbuurt 7.168 7.684 107,2 28 Centrum (inclusief extra stemlokalen) 12.089 13.402 110,9 29 Schildersbuurt 18.474 9.533 51,6 30 Transvaalkwartier 11.178 5.717 51,1 Paardenberg 963 488 50,7-18,2-24,5-0,5 37 Groente- en Fruitmarkt 1.639 995 60,7 05 Archipelbuurt 3.565 2.983 83,7 6 Laak 24.209 12.963 53,5 38 Laakkwartier en Spoorwijk 23.733 12.664 53,4 39 Binckhorst 476 299 62,8 7 Haagse Hout 30.179 23.379 77,5 24 Haagse Bos 1.030 899 87,3

36 Notitie CDA Den Haag, Stemmen in een kerk, school en buurthuis, januari 2013 25 Mariahoeve en Marlot 11.751 7.061 60,1 26 Bezuidenhout 8.696 7.571 87,1 04 Benoordenhout 8.702 7.848 90,2 8 Leidschenveen-Ypenburg 30.153 21.500 71,3 42 Ypenburg 16.387 11.650 71,1 43 Forepark 0 0 0,0 44 Leidschenveen 13.766 9.850 71,6 41 Hoornwijck 0 0 0,0 Totaal Totaal 343.280 236.277 68,8 De drie laatste kolommen zijn in het volledige overzicht in procentpunten