Waterlandstichting Ruimte voor de islam? Marcel Maussen Lokaal beleid onder de loep De toon van het debat over de islam in Nederland is de afgelopen jaren steeds polemischer geworden. Enkele landelijke en gemeentelijke politici hebben kritiek op de islam tot Leitmotif van hun politieke bestaan gemaakt. In het publieke en politieke debat worden vergaande voorstellen gelanceerd, zoals een verbod op de bouw van nieuwe moskeeën, de sluiting van moskeeën en islamitische scholen, het weren van zichtbare uitingen van islamitische identiteit (minaretten, hoofddoeken) uit de openbare ruimte, het ideologisch screenen van moslims die solliciteren op een baan waar een veiligheidsrisico mee gemoeid is, of het invorderen van het Nederlandse paspoort van radicaliserende Nederlandse moslims van Marokkaanse of Turkse afkomst zodat zij het land kunnen worden uitgezet. Door dergelijke pleidooien voor een ongelijke behandeling van de islam en voor uitsluiting van moslims van de Nederlandse samenleving is een maatschappelijk klimaat ontstaan waarin sommige moslims zich afvragen of zij vanwege hun geloof of migratieachtergrond geen of minder rechten hebben in Nederland, en of moslims in Nederland eigenlijk wel als volwaardige burgers worden beschouwd. In het buitenland wordt vaak met ongeloof gekeken naar deze dramatische omslag in het Nederlandse politieke debat over integratie en de islam. Deze verandering lijkt immers niet te passen bij de Nederlandse traditie van tolerantie en van de pragmatische omgang met religieuze diversiteit en met minderheden. De vraag is echter of de politieke roep om harde maatregelen ook richtinggevend is geworden voor de (lokale) beleidspraktijk. Dat blijkt niet het geval. Op gemeentelijk niveau is de aanpak overwegend pragmatisch en gericht op verdere insluiting van de moslimbevolking in de Nederlandse samenleving en rechtsstaat. Een voorbeeld is de wijze waarop in Amsterdam wordt omgegaan met de als orthodox bekend staande El Tawheed moskee. De moskee kwam de afgelopen jaren herhaaldelijk negatief in het nieuws vanwege de homovijandige publicaties die in de moskee werden verkocht en de antiwesterse preken van de imam. Volgens landelijke politici moest het afgelopen zijn met het halfzachte gezellig theedrinken pagina 1 van 7 - www.waterlandstichting.nl
met moskeebesturen. Het was tijd voor actie en deze moskee moest worden gesloten en de imam moest worden uitgezet. Bestuurders en buurtwerkers kozen een andere aanpak. Burgemeester Cohen ging juist wel theedrinken in de moskee, stelde daarbij kritische vragen, en wees het bestuur op zijn verantwoordelijkheden. Buurtwerkers en moskeebestuurders organiseerden een open dag in een poging om iets te doen aan het toenemende wantrouwen tussen buurtbewoners en moskeebezoekers, en later werd er een vrouwendialoog georganiseerd in de moskee in het kader van de gemeentelijke Dag van de dialoog. Kernbegrippen van deze aanpak waren dus dialoog, wederzijdse kritiek en gezamenlijk bepalen wat wel en niet wenselijk en toelaatbaar is. Zo n pragmatische softe aanpak, waarbij voorop staat dat buurtbewoners, bestuurders, moslims en niet-moslims het uiteindelijk toch met elkaar moeten zien te rooien, blijkt meer mogelijkheden te bieden voor bestuurlijke interventies, dan de lege oproep van landelijke politici om moskeeën en moslims hard aan te pakken. Sinds de terroristische aanslagen in de Verenigde Staten in september 2001 en vooral sinds de moord op Theo van Gogh in november 2004 is er een toename van beleid rond de islam in Nederlandse gemeenten. Lokale bestuurders worden geconfronteerd met ernstige problemen, zoals discriminatie, geweld en achterstand. Burgers hebben behoefte aan duidelijkheid en aan bestuurders die daadkrachtig optreden, maar diezelfde bestuurders moeten zich ook verhouden tot wezenlijke principes van de rechtsstaat, zoals gelijke behandeling, vrijheid van godsdienst en scheiding van kerk en staat. Tegelijkertijd bestaat er bij beleidsmakers onzekerheid en gebrek aan kennis, bijvoorbeeld van trends en ontwikkelingen in de religieuze beleving van moslimjongeren, de mate van weerbaarheid van de democratische samenleving tegen radicale ideologieën en de mate van onbegrip en wantrouwen tussen bevolkingsgroepen. In zulke omstandigheden is het verstandig wanneer bestuurders, beleidsmakers en andere betrokkenen proberen te leren van elkaars ervaringen en kennis hebben van de verschillende mogelijke manieren om in concrete situaties en praktijken vorm te geven aan de mogelijkheden en beperkingen van de islamitische geloofsbeleving in Nederland. In het boek Ruimte voor de islam? Stedelijk beleid, voorzieningen, organisaties wordt het beleid en de relaties tussen islamitische groeperingen en instellingen enerzijds en gemeentelijke overheden anderzijds beschreven in Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Zaanstad. Het uitgangspunt voor het onderzoek zijn een viertal theoretisch gefundeerd beleidsvisies op de omgang met de islam en met culturele diversiteit: In de marginaliserende visie trachten beleidsmakers zoveel mogelijk specifieke islamitische zichtbaarheid naar de randen van de samenleving pagina 2 van 7 - www.waterlandstichting.nl
te drukken, bijvoorbeeld door de bouw van opvallende moskeeën of het dragen van hoofddoekjes te verbieden. In de pluralistische visie ligt de nadruk op het recht op een afwijkende collectieve identiteitsbeleving, bijvoorbeeld in de vorm van islamitische scholen en herkenbare moskeeën. In de dialogische visie ligt de nadruk op de individuele emancipatie en de exit uit de geïnstitutionaliseerde islamitische organisaties. In de assimilerende visie, tot slot, ligt de nadruk op de eis dat nieuwkomers en moslims zich aanpassen aan de Nederlandse sociale context en aan de Nederlandse cultuur. Historische ontwikkeling In de jaren tachtig en vroege jaren negentig was de pluralistische beleidsvisie herkenbaar in het gemeentelijk islambeleid. Moslims in Nederland zouden de beschikking moeten krijgen over goede instituties en voorzieningen en immigranten zouden via hun religieuze en etnische zelforganisaties een volwaardige plek in de Nederlandse samenleving kunnen verwerven. Deze visie sloot aan bij het vigerende minderhedenbeleid en bij het idee dat er een multiculturele samenleving kon ontstaan wanneer nieuwkomers de mogelijkheid zouden hebben om met behoud van identiteit te integreren. Etnische minderheden zouden zichtbaar en herkenbaar aanwezig moeten zijn in de Nederlandse samenleving. Onder moslims zou misschien sprake kunnen zijn van een soort zuilvorming en van emancipatie in eigen kring. Dat zou ertoe kunnen bijdragen dat deze nieuwe minderheidsreligie een gelijkwaardige positie kon gaan innemen in de Nederlandse samenleving. Tegenover deze pluralistische beleidsvisie werd in de jaren tachtig ook een marginaliserende beleidsvisie in stelling gebracht. De islam werd voorgesteld als een geloof dat op gespannen voet stond met westerse waarden en opvattingen. Volgens sommigen waren fundamentalistische islamitische bewegingen erop uit het integratieproces van migranten in West-Europa te verstoren. De overheid zou moslims weliswaar moeten toestaan om de minimale voorzieningen voor hun religieuze behoeften te realiseren, maar de ontwikkeling van een soort islamitische zuil in Nederland zou moeten worden afgeremd, niet aangemoedigd. De gedachte dat de islam deel kon gaan uitmaken van de Nederlandse samenleving door een proces van integratie met behoud van identiteit werd vanaf begin jaren negentig ook in twijfel getrokken op grond van de dialogische beleidsvisie. In het integratiebeleid kwam de nadruk te liggen op de bereidheid van nieuwkomers om als individuen verantwoordelijkheid te nemen voor hun integratie en om vooral mee te doen met de Nederlandse samenleving. In Utrecht, Amsterdam en Rotterdam werd in de loop van de jaren negentig het etnische pagina 3 van 7 - www.waterlandstichting.nl
minderhedenbeleid, waarin veel aandacht was voor groepsgewijze emancipatie en voor etnische zelforganisaties, vervangen door integratie-, inburgerings- en diversiteitsbeleid. Het etnische minderhedenbeleid was te bevoogdend en stigmatiserend geweest. Het idee dat migranten in Nederland etnische en religieuze organisaties en instituties zouden moeten vormen zodat zij hun identiteit en cultuur zouden kunnen behouden, zou ertoe leiden dat nieuwkomers haast ongemerkt werden opgenomen in etnische en religieuze gemeenschappen waarin in feite een achterhaalde opvatting van de eigen cultuur in stand werd gehouden. Het resultaat daarvan zou gebrekkige integratie zijn en op de langere termijn misschien zelfs segregatie. Niet zuiling maar ontzuiling moest de leidende gedachte zijn bij de incorporatie van de islam in Nederland. Dit omdat in de moderne, geïndividualiseerde Nederlandse samenleving burgers immers meerdere, elkaar deels overlappende loyaliteiten en identiteiten hebben en deel uitmaken van verschillende sociale verbanden en gemeenschappen. De beleving van religie vereiste daarbij een hogere mate van flexibiliteit, ironie, individuele autonomie en ruimte voor kritiek op religieuze leiders en dogma s. In de jaren negentig werd de veranderende religieuze beleving onder moslimjongeren in Nederland gezien als illustratief voor de ontwikkeling van een soort islam Made in Holland. Vanaf 2001 keerde de marginaliserende beleidsvisie op een spectaculaire wijze terug in de politieke discussies. Tegen de achtergrond van internationale ontwikkelingen en dramatische gebeurtenissen werd het idee dat (jonge) moslims in Nederland mettertijd zouden emanciperen en dat er als vanzelf een moderne en tolerante islam zou ontstaan bekritiseerd als een misleidende en naïeve vooronderstelling. In het publieke en politieke debat werden moslims ertoe opgeroepen om te laten zien dat zij niets van doen hadden met radicale stromingen, laat staan met internationale terroristische bewegingen. De overheid zou de ontwikkelingsrichting van de islam in Nederland actief moeten sturen. In Rotterdam en Amsterdam riepen journalisten, politici en vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties op tot sluiting van islamitische scholen en radicale moskeeën en tot het weren van zichtbare islamitische aanwezigheid in de stad, bijvoorbeeld door een verbod op de bouw van grote moskeeën in een afwijkende bouwstijl. Recent beleid: combinatie van pluralistische en dialogische visies Ondanks het feit dat in het landelijke publieke en politieke debat wordt gepleit voor een radicale verandering van het beleid rond de islam, blijkt in de onderzochte steden dat bestuurders en beleidsmakers overwegend doorgaan met hun pogingen om pluralistische en dialogische beleidsvisies te combineren. Wanneer het gaat om religieuze voorzieningen voor de islam blijkt de pluralistische beleidsvisie stevig verankerd in het beleid. Bestuurders vinden overwegend dat moslims in Nederland pagina 4 van 7 - www.waterlandstichting.nl
recht hebben op gelijke behandeling, op de bouw van moskeeën en begraafgelegenheden die voldoen aan hun behoeften en op de vestiging van islamitische scholen. Tegelijkertijd wordt op grond van de dialogische beleidsvisie gepleit voor verdere ontwikkeling van de voorzieningen binnen de Nederlandse context. Er is ook behoefte aan robuuste moslimorganisaties die als gesprekspartner kunnen dienen voor de lokale overheid en die een kader kunnen bieden voor de islamitische geloofsbeleving in Nederland. Het Rotterdamse platform van moslimorganisaties SPIOR, bijvoorbeeld, is in zijn twintigjarige bestaan uitgegroeid tot een professionele organisatie met veel bestuurlijke ervaring. Deze stichting kan aangesloten organisaties ondersteunen bij het verwoorden en behartigen van hun belangen, fungeert als een belangrijke gesprekspartner van de overheid en kan ook op eigen initiatief projecten ontwikkelen rond thema s als uithuwelijking, vrouwenemancipatie en ouderenzorg. Tegelijkertijd geven gemeenten ook steun aan nieuwe initiatieven en manifestaties zoals de Vrouwenmoskee en het Ramadanfestival in Amsterdam en de dialoogkaravaan in Rotterdam. Achterliggende gedachte bij deze gemeentelijke steun is dat er meer mogelijkheden moeten zijn voor open discussie over onderwerpen die met name moslimjongeren in Nederland bezighouden. Sommige moslimorganisaties van het eerste uur zijn onvoldoende in staat om aan te sluiten bij nieuwe behoeften van jongeren. Ook in het beleid dat sinds 2004 in Amsterdam, Rotterdam en Utrecht werd geformuleerd met het doel radicalisering van moslimjongeren te bestrijden komen met name de pluralistische en de dialogische beleidsvisie naar voren. Vanuit pluralistische hoek wordt erop gewezen dat er behoefte is aan een sterke islamitische religieuze infrastructuur die moslimjongeren een context en een kader kan bieden voor hun geloofsbeleving. Bovendien zouden islamitische zelforganisaties ervoor kunnen zorgen dat moslims in de Nederlandse samenleving kunnen opkomen voor hun wensen en belangen, zodat er meer vertrouwen en sociaal kapitaal kan ontstaan in moslim- en migrantengemeenschappen. Op die manier wordt duidelijk dat er in Nederland binnen de reguliere regels van de rechtsstaat alle ruimte is voor de islam. Vanuit de dialogische beleidsvisie wordt erop gewezen dat er meer betekenisvolle uitwisseling moet komen tussen moslims en niet-moslims, zodat er tegelijkertijd meer onderling begrip kan ontstaan en de islambeleving van met name jongeren beter kan aansluiten bij de vereisten van de moderne, cultureel diverse Nederlandse samenleving. In alle vier de onderzochte steden ontstonden met name na de moord op Theo van Gogh initiatieven om moslimjongeren meer ruimte te geven en een klankbord te bieden bij hun zoektocht naar identiteit en religieuze beleving en om tegelijkertijd iets te doen aan gevoelens van polarisatie en wederzijds onbegrip in de Nederlandse samenleving. Afwezigheid van assimilerende en marginaliserende visies in de beleidspraktijk pagina 5 van 7 - www.waterlandstichting.nl Als gezegd werden de assimilerende en marginaliserende beleidsvisies de
afgelopen jaren nadrukkelijk naar voren gebracht in het politieke en publieke debat in Nederland. Geert Wilders waarschuwde in oktober voor een tsunami van islamisering en in het verkiezingsprogramma van zijn Partij Voor de Vrijheid (PVV) staat dat er een moratorium moet komen op de bouw van moskeeën en op de vestiging van islamitische scholen. CDA-fractievoorzitter Maxime Verhagen stelde onlangs dat het onwenselijk was dat in Nederland het islamitische Suikerfeest een officiële feestdag zou worden in plaats van een van de vele christelijke feestdagen, omdat dan straks Kerstmis ook afgeschaft zou worden. Politici en bestuurders stelden dat er harde maatregelen genomen moesten worden, dat de bouw van herkenbare moskeeën aan banden moest worden gelegd, dat islamitische scholen moesten worden gesloten, dat moslims zich niet als slachtoffers moesten gedragen en dat taboes moesten worden doorbroken. Deze voorstellen en ideeën worden weliswaar in het publieke debat geventileerd, maar vinden nauwelijks neerslag in het beleid. Alleen in Rotterdam werd de afgelopen jaren geprobeerd om bijvoorbeeld een verbod in te stellen op de bouw van nieuwbouwmoskeeën in een afwijkende bouwstijl. De moskeenotitie in kwestie van wethouder Marco Pastors stuitte op politiek verzet en leek juridisch onhaalbaar. Dat was illustratief voor de spanning die bestaat tussen de marginaliserende beleidsvisie en de Nederlandse rechtsstaat. Dit soort voorstellen zijn moeilijk te verenigen met de wettelijke bescherming van godsdienstvrijheid en het principe van gelijke behandeling. Bovendien zijn lokale bestuurders ook bezig met het garanderen van de voorwaarden van een democratische en stabiele samenleving op de lange termijn. Het is niet geheel duidelijk wat bestuurders aanmoeten met voorstellen zoals het uitsluiten van radicaliserende jongeren van alle voorzieningen of het sluiten van moskeeën en islamitische scholen. In alle onderzochte steden lag in het antiradicaliseringsbeleid opvallend veel nadruk op het in stand houden van dialoog, het bestrijden van discriminatie en uitsluiting en op het stimuleren van jongeren om mee te doen met de samenleving. In assimilerende vertogen, tenslotte, wordt benadrukt dat nieuwkomers zich moeten aanpassen aan de Nederlandse waarden en normen en aan de Nederlandse cultuur. Maar degenen die moslims oproepen zich aan te passen aan de Nederlandse cultuur stellen vaak tegelijkertijd dat de Nederlandse Leitkultur gekenmerkt wordt door een humanistische en joods-christelijke traditie die de islam per definitie uitsluit. Deze tegenspraak in het betoog van de voorstanders van assimilatie maakt het moeilijk om deze visie als uitgangspunt te nemen voor beleid rond de islam. Bovendien is in de onderzochte steden sprake van een lokale samenleving die in cultureel, religieus en etnisch opzicht al zo divers is dat de roep aan nieuwkomers om zich aan te passen aan onze cultuur onwerkelijk aandoet. pagina 6 van 7 - www.waterlandstichting.nl
Bestuurders en beleidsmakers benadrukken juist de rol die de stedelijke identiteit speelt als verbindend element in de lokale samenleving. Door de nadruk te leggen op wat Amsterdammers, Rotterdammers, Zaandammers of Utrechters met elkaar verbindt, wordt voorkomen dat een karikaturaal beeld van de Nederlandse cultuur steeds meer wordt gebruikt om een alles overstijgende tegenstelling tussen allochtonen en autochtonen te construeren. Meer dan hun landelijke collega s hebben lokale bestuurders in de grote steden oog voor de daadwerkelijke pluriformiteit van de Nederlandse samenleving. Democratisch burgerschap en de voortdurende vernieuwing van gezamenlijkheid in de stedelijke gemeenschap staan voorop, niet de angstige afbakening en verdediging van een eenzijdig en onveranderlijk beeld van de Nederlandse cultuur. Marcel Maussen is verbonden aan de Afdeling Politicologie en het Instituut voor Migratie- en Etnische Studies (IMES) van de Universiteit van Amsterdam. Dit artikel is een ingekorte en bewerkte versie van het slothoofdstuk van zijn boek Ruimte voor de islam? Stedelijk beleid, voorzieningen, organisaties(2006). pagina 7 van 7 - www.waterlandstichting.nl