ONDERZOEK GENOTMIDDELENGEBRUIK SCHOLIEREN BASISONDERWIJS DEN HAAG 2003

RIS128575b_10-JUN-2005 ONDERZOEK GENOTMIDDELENGEBRUIK SCHOLIEREN BASISONDERWIJS DEN HAAG 2003 Beknopt verslag ten behoeve van de deelnemende scholen April 2005 Dienst OCW / GGD Den Haag Epidemiologie en Jeugdgezondheidszorg Mary Berns Antoinette Gelton Ellis Hoogveld Anneke de Niet Marianne Zwartendijk-Schats

Inhoud pagina Samenvatting...3 Inleiding...4 Hoe is het onderzoek uitgevoerd?...4 Resultaten...6 Demografische gegevens...6 Roken...7 Alcohol...9 Cannabis...11 Gokken...11 Conclusies en aanbevelingen...12 scholieren Basisonderwijs Den Haag 2003 2

Samenvatting Leerlingen van groep 7 en groep 8 van basisscholen in Den Haag drinken alcohol, roken sigaretten en spelen op een gokautomaat. Gebruik van cannabis komt nauwelijks voor. Het genotmiddelengebruik op de Haagse basisscholen wijkt slechts licht af van het landelijk gebruik op basisscholen. Eén op de acht leerlingen heeft ooit gerookt, iets meer leerlingen van groep 8 en iets meer jongens. De meeste leerlingen die aangeven ooit te hebben gerookt, hebben dit niet meer dan één of twee keer gedaan. Twee procent van de leerlingen heeft recent, in de laatste vier weken gerookt, vrijwel allemaal leerlingen uit groep 8. Dagelijks gerookt wordt er nauwelijks. De helft van de leerlingen heeft ooit al eens alcohol gedronken, 15% heeft recent, in de laatste vier weken, gedronken, 8% is ooit dronken of aangeschoten geweest. In het alcoholgebruik zijn geen verschillen tussen jongens en meisjes en tussen groep 7 en groep 8. Wel drinken meer leerlingen van Nederlandse herkomst dan van niet-nederlandse herkomst. Breezers en andere pre-mixen zijn de meest populaire drankjes, één op de vijf leerlingen heeft ze wel eens gedronken. Cannabisgebruik komt nauwelijks voor. De helft van de leerlingen weet ook niet hoe cannabis meestal wordt gebruikt. Een kwart van de leerlingen heeft ooit geld in een gokkast of fruitautomaat gegooid; de helft daarvan één of twee keer. Meer leerlingen van Nederlandse herkomst dan van niet-nederlandse herkomst hebben ooit gegokt. 3 scholieren Basisonderwijs Den Haag 2003

Inleiding In het najaar van 2003 werd in Den Haag voor de derde keer het onderzoek naar genotmiddelengebruik (roken, drinken, druggebruik en gokken) uitgevoerd onder leerlingen van het basisonderwijs (BO, groepen 7 en 8) en het voortgezet onderwijs (VO). Het onderzoek in Den Haag was onderdeel van het zesde landelijk Peilstationsonderzoek naar het gebruik van genotmiddelen en gokgedrag. Dit landelijk onderzoek wordt sinds 1984 iedere vier jaar uitgevoerd door het Trimbos-instituut in opdracht van het ministerie van VWS. De voorbereiding en uitvoering van het onderzoek in Den Haag werd verzorgd door de productgroep Jeugdgezondheidszorg van de GGD Den Haag, assistentie bij de voorbereiding, analyses en rapportage door de afdeling Epidemiologie van de GGD. Dit schoolverslag geeft de resultaten weer van de basisscholen; de resultaten van de scholen voor het voortgezet onderwijs zijn gerapporteerd in een apart schoolverslag voor het voortgezet onderwijs. Hoe is het onderzoek uitgevoerd? Landelijk en lokaal onderzoek Voor het landelijke onderzoek werden 2234 leerlingen van het BO geënquêteerd. Voor de lokale steekproef in Den Haag in 2003 werden 561 leerlingen uit het BO geënquêteerd. Bij de vorige meting in 1999 was het aantal deelnemende leerlingen van het BO in Den Haag te gering om daarover te rapporteren. De gegevens van het Haagse onderzoek in 2003 worden vergeleken met de gegevens uit het landelijke onderzoek van 2003. De vragenlijst Voor het onderzoek werd gebruik gemaakt van een schriftelijke vragenlijst. Naar het rookgedrag en alcoholgebruik is uitgebreid navraag gedaan. Over cannabisgebruik en gokken is een beperkt aantal vragen gesteld. Voor het roken en alcoholgebruik is in deze rapportage van belang: het gebruik ooit: heeft de leerling ooit gerookt, ooit alcohol gedronken of is de leerling ooit dronken of aangeschoten geweest; het actuele (recent) gebruik: heeft de leerling in de laatste 4 weken voorafgaande aan de enquête gerookt of alcohol gedronken. Bij het cannabisgebruik en gokken is alleen gevraagd of de leerlingen dit ooit hebben gedaan. Voor een juiste beoordeling van het gebruik ooit is de formulering van de betreffende vragen van belang: Roken: heb je wel eens sigaretten gerookt, ook al was dat maar één sigaret of een paar trekjes? Drinken van alcohol: hoe vaak heb je in je hele leven iets met alcohol gedronken? Cannabis: hoe vaak heb je wiet (marihuana) of hasj gebruikt? Gokken: hoe vaak heb je geld in een gokkast/fruitautomaat gegooid? Indien een leerling iets ooit heeft gebruikt hoeft dat niet te betekenen dat de leerling nu nog gebruikt, een aantal leerlingen is weer gestopt met het gebruik. Voor een deel van de leerlingen die ooit hebben gebruikt kan dit gebruik als experimenteergedrag worden beschouwd. Recent gebruik is een scholieren Basisonderwijs Den Haag 2003 4

geschiktere maat voor de mate van gebruik. Verder zijn in de vragenlijst vragen opgenomen over onder meer leeftijd, geslacht, geloof en etnische herkomst. De etnische afkomst is bepaald op basis van het geboorteland van de leerling en van zijn ouders. Daarbij wordt de leerling tot een andere etnische groep dan de Nederlandse gerekend als hij zelf óf een van de ouders niet in Nederland is geboren. Afname van de vragenlijst Het onderzoek in het BO werd uitgevoerd tussen 31 oktober en 28 november 2003. De vragenlijst werd schriftelijk en klassikaal afgenomen onder begeleiding van een jeugdverpleegkundige of jeugdarts van de GGD Den Haag. De respons 14 Basisscholen, verspreid over heel Den Haag, namen deel aan het onderzoek met in totaal 27 klassen: 13 groepen 7 en 14 groepen 8. Van negen scholen werden twee klassen geënquêteerd, van drie scholen één klas en van twee scholen drie klassen. In totaal werden 561 leerlingen geënquêteerd. 47 Leerlingen waren afwezig (ziek of afwezig om een andere reden). Het absentiecijfer (ziek of afwezig) was 7,7% en lag daarmee hoger dan het landelijke absentiecijfer (2,4%). Representativiteit en herberekening De steekproef werd vergeleken met gegevens over de totale basisschoolpopulatie in Den Haag (leerlingenadministratie, peildatum 1 maart 2004). Deze vergelijking liet zien dat de steekproef niet helemaal de feitelijke verdeling weergaf van de schooljeugd in Den Haag wanneer rekening werd gehouden met de klas en geslacht. In de steekproef waren iets teveel jongens uit groep 8 en iets te weinig meisjes uit groep 7 en groep 8. Daarom werd deze steekproef herberekend ( gewogen ) naar groep en geslacht om een beter beeld te krijgen van de feitelijke situatie in Den Haag. De resultaten in dit verslag betreffen de herberekende cijfers. Presentatie resultaten Het gebruik wordt weergegeven in het zogenaamde prevalentiecijfer, dat wil zeggen het gevonden percentage in de steekproef. Dit prevalentiecijfer geeft dan een schatting van het werkelijke percentage in de totale groep leerlingen waar de steekproef uit afkomstig is. Voor roken, alcohol, cannabis en gokken worden hieronder de prevalentiecijfers voor de hele groep gepresenteerd voor het gebruik ooit, en voor roken en alcohol het gebruik in de laatste 4 weken. De Haagse resultaten worden, waar zinvol, vergeleken met de landelijke resultaten. 5 scholieren Basisonderwijs Den Haag 2003

Resultaten Demografische gegevens Iets meer jongens dan meisjes zijn geënquêteerd (51% versus 49%). De leeftijd van de deelnemende leerlingen varieert tussen de 9 en 13 jaar. De jongens zijn gemiddeld iets ouder dan de meisjes (11,5 jaar versus 11,4 jaar); de leerlingen in het landelijke onderzoek zijn iets jonger, gemiddeld 11,3 jaar. De meerderheid van de Haagse leerlingen is van niet-nederlandse herkomst en dit aandeel is veel hoger dan in het landelijk onderzoek. Tabel 1 laat de verdeling naar etnische afkomst zien voor het Haagse onderzoek en voor het landelijk onderzoek. Tabel 1 Etnische herkomst van de deelnemende leerlingen in het BO. Den Haag en Nederland 2003. Den Haag Nederland Etnische herkomst % % Nederlands 40,9 74,6 Surinaams 15,6 4,2 Antilliaans/Arubaans 4,6 1,7 Marokkaans 9,4 4,9 Turks 13,2 3,8 Westers 6,6 5,6 Overig niet westers 9,7 5,0 Bijna de helft van de leerlingen geeft aan niet gelovig te worden opgevoed, een derde van de leerlingen wordt islamitisch opgevoed (tabel 2). In het landelijk onderzoek geven veel minder kinderen aan islamitisch te zijn opgevoed (11%). De meeste leerlingen van Nederlandse herkomst zijn niet gelovig opgevoed (82%). Van de leerlingen van Surinaamse herkomst wordt ruim eenderde Hindoeïstisch (38%) en een kwart islamitisch opgevoed (25%). Vrijwel alle leerlingen van Turkse of Marokkaanse herkomst worden islamitisch opgevoed (93%, respectievelijk 98%). Van alle leerlingen van niet-nederlandse herkomst wordt 52% islamitisch opgevoed, bij de leerlingen van Nederlandse herkomst is dat minder dan 1%. Tabel 2 Religieuze opvoeding van de deelnemende leerlingen in het BO. Den Haag 2003 Religieuze opvoeding Aantal % Rooms Katholiek 45 8,4 Protestant/Christelijk 47 8,9 Islam 168 31,5 Hindoe 32 6,0 Overige geloven 8 1,5 scholieren Basisonderwijs Den Haag 2003 6

Niet gelovig opgevoed 233 43,7 Totaal 533 100,0 * Geen informatie beschikbaar van 28 leerlingen Roken Hoeveel leerlingen hebben ooit gerookt? Van alle leerlingen heeft 13% ooit gerookt, dit is vergelijkbaar met landelijk (11%). Iets meer leerlingen uit groep 8 dan uit groep 7 en iets meer jongens dan meisjes hebben ooit gerookt. De meeste leerlingen die aangeven ooit te hebben gerookt, hebben dit niet meer dan één of twee keer gedaan. Hoeveel leerlingen hebben in de afgelopen maand gerookt? In de vier weken voorafgaand aan de enquête heeft 2% van de leerlingen gerookt. Dit zijn vrijwel allemaal leerlingen uit groep 8. Twee leerlingen geven aan dagelijks te roken. Landelijk zegt 1% van de basisschoolleerlingen in de afgelopen maand te hebben gerookt. Hoeveel leerlingen denken in de toekomst te gaan roken? Van de leerlingen die de afgelopen maand niet hebben gerookt denkt tweederde (69%) dat ze dat in de toekomst ook zeker niet zullen doen; dit betreft meer meisjes dan jongens. Elf procent van de leerlingen denkt waarschijnlijk niet te zullen gaan roken, 16% weet het niet, 4% denkt het misschien te gaan doen en een enkeling weet zeker van wel. In het landelijk onderzoek denken minder leerlingen dat ze zeker niet zullen gaan roken (56%) en meer leerlingen dat ze waarschijnlijk niet gaan roken (20%). Hoeveel leerlingen hebben een niet roken afspraak? Een kwart van de leerlingen (28%) geeft aan een afspraak te hebben met de ouders om tot een bepaalde leeftijd niet te gaan roken. Verder zegt 1% een afspraak te hebben met school en 4% met iemand anders. Tweederde (68%) zegt geen afspraak te hebben over het niet roken. Het landelijk onderzoek laat hetzelfde beeld zien. Is roken schadelijk? Aan de leerlingen is gevraagd: hoe schadelijk denk je dat het is (lichamelijk of anders) om af en toe of iedere dag sigaretten te roken (tabel 3). Bijna de helft van de leerlingen denkt dat af en toe roken erg schadelijk of nogal schadelijk is. Landelijk wordt het af en toe roken door leerlingen als iets minder schadelijk geschat. Het dagelijks roken wordt meer als schadelijk geschat: bijna driekwart van de leerlingen denkt dat het erg schadelijk is. Landelijk vinden minder leerlingen, dat het erg schadelijk is en meer leerlingen dat het nogal schadelijk is. 7 scholieren Basisonderwijs Den Haag 2003

Tabel 3 Hoe schadelijk is af en toe en dagelijks roken volgens deelnemende leerlingen in het BO (in %).Den Haag 2003 Af en toe roken Dagelijks roken Hoe schadelijk? % % Erg schadelijk 18 71 Nogal schadelijk 27 17 Beetje schadelijk 42 3 Niet schadelijk 4 2 Ik weet het niet 9 7 scholieren Basisonderwijs Den Haag 2003 8

Alcohol Hoeveel leerlingen hebben ooit alcohol gedronken? De helft van alle leerlingen heeft ooit wel eens alcohol gedronken (51%), vergelijkbaar met landelijk (50%). Veel meer leerlingen van Nederlandse herkomst dan van niet-nederlandse herkomst hebben ooit alcohol gedronken (67% versus 40%). Er zijn geen verschillen tussen leerlingen uit groep 7 en groep 8 en tussen jongens en meisjes. Hoeveel leerlingen hebben in de afgelopen maand alcohol gedronken? In de 4 weken voorafgaand aan de enquête heeft 15% van de leerlingen alcohol gedronken, minder dan landelijk (19%). Het actueel drinken volgt hetzelfde patroon als het ooit drinken: geen verschillen tussen groep 7 en groep 8 en tussen jongens en meisjes maar wel tussen leerlingen van Nederlandse herkomst en van niet-nederlandse herkomst (20% versus 11%). Hoeveel leerlingen zijn wel eens dronken geweest? Acht procent van de leerlingen geeft aan ooit wel eens dronken of aangeschoten te zijn geweest, landelijk is dat eveneens 8%. Er zijn geen verschillen tussen groep 7 en groep 8 en tussen jongens en meisjes maar wel zijn meer leerlingen van Nederlandse herkomst dan van niet-nederlandse herkomst ooit dronken of aangeschoten geweest ( 11% versus 6%). Van de leerlingen die ooit dronken of aangeschoten zijn geweest is de helft dat één keer geweest, een kwart is het twee keer geweest. Ook landelijk geldt dat de meeste leerlingen die ooit dronken of aangeschoten zijn geweest dit maximaal twee keer zijn geweest. Wat drinken leerlingen? Tabel 4 laat zien dat breezers en andere pre-mixen erg populair zijn, van alle leerlingen heeft ruim één op de vijf ze ooit gedronken. Meer jongens dan meisjes drinken bier, mixdrankjes en sterke drank. Tabel 4 Gebruik van verschillende soorten alcohol door deelnemende leerlingen in het BO. Den Haag 2003 Aantal leerlingen % van alle leerlingen (n=561) Soort alcohol Breezers en andere pre-mixen 119 22,0 Wijn, rosé of champagne 93 17,5 Bier 75 14,1 Mixdrankjes (zelf gemixt) 54 10,3 Shooters 51 9,7 Sherry, port of Martini 32 6,0 Likeur 31 5,9 Sterke drank 16 3,1 Alcopop 9 1,8 9 scholieren Basisonderwijs Den Haag 2003

Uit de resultaten blijkt dat een aantal leerlingen in eerste instantie aangeeft nooit alcohol gedronken te hebben maar bij de vragen naar de verschillende soorten wel meldt iets gedronken te hebben. Dit kwam het meeste voor bij mixdrankjes (15 leerlingen, 4,7%), shooters (13 leerlingen, 4,1%) wijn, rosé, champagne (11 leerlingen, 3,4%) en breezers (9 leerlingen, 2,9%). Hoeveel leerlingen mogen thuis alcohol drinken? Een kwart van alle leerlingen geeft aan thuis alcohol te mogen drinken (27%), de helft mag dat niet (51%) en één op de vijf weet het niet (21%). Er zijn grote verschillen naar herkomst: van de leerlingen van Nederlandse herkomst mag 40% thuis alcohol drinken, 29% mag het niet en 31% weet het niet, van de leerlingen van niet-nederlandse herkomst mag 18% het wel, 66% mag het niet en 16% weet het niet. Landelijk geven meer leerlingen aan dat ze thuis mogen drinken en minder leerlingen dat ze dat niét mogen. Eén op de vijf leerlingen heeft met de ouders de afspraak dat ze tot een bepaalde leeftijd geen alcohol zullen drinken, dit is vergelijkbaar met landelijk. Waar drinken leerlingen alcohol? De leerlingen die in de afgelopen 4 weken hebben gedronken gebruiken alcohol meestal thuis (48%) of bij familie of vrienden (35%). Is alcoholgebruik schadelijk? Eenderde van de leerlingen denkt dat af en toe alcohol drinken erg schadelijk of nogal schadelijk is (tabel 5). De meeste leerlingen denken dat het een beetje schadelijk is. Het dagelijks alcohol drinken wordt veel meer als schadelijk geschat: tweederde van de leerlingen denkt dat het erg schadelijk is en maar weinig leerlingen denken dat het een beetje of niet schadelijk is. Er zijn geen verschillen tussen jongens en meisjes en tussen groep 7 en groep 8 bij het inschatten van de schadelijkheid. Tabel 5 Hoe schadelijk is het af en toe en het dagelijks alcohol drinken volgens deelnemende leerlingen in het BO (in %). Den Haag 2003 Af en toe alcohol drinken Dagelijks alcohol drinken Hoe schadelijk? % % Erg schadelijk 14 67 Nogal schadelijk 23 20 Beetje schadelijk 39 4 Niet schadelijk 15 2 Ik weet het niet 9 7 scholieren Basisonderwijs Den Haag 2003 10

Cannabis Hoeveel leerlingen hebben ooit cannabis gebruikt? Zes leerlingen (1%) geven aan ooit cannabis te hebben gebruikt, drie daarvan eenmalig. Weten de leerlingen hoe cannabis meestal wordt gebruikt? Negenendertig procent van de leerlingen weet dat cannabis gerookt wordt; dit weten meer leerlingen uit groep 8 (44% versus 33% voor leerlingen uit groep 7) Bijna de helft van de leerlingen geeft aan niet te weten hoe cannabis meestal wordt gebruikt (46%), dit zijn meer leerlingen uit groep 7 (53% versus 40% voor leerlingen uit groep 8), en meer meisjes dan jongens (52% versus 41%). Is cannabisgebruik schadelijk? Driekwart van de leerlingen denkt dat cannabis roken erg schadelijk is (76%). Verder denkt 7% dat het nogal schadelijk is, 2% dat het een beetje schadelijk is, 2% dat het niet schadelijk is en 14% weet het niet. Meer leerlingen uit groep 8 dan uit groep 7 denken dat het erg schadelijk is. Meer leerlingen uit groep 7 en meer meisjes weten niet of cannabis roken al dan niet schadelijk is. Gokken Ten aanzien van het gokgedrag is alleen gevraagd of leerlingen ooit geld in een gokkast /fruitautomaat heeft gegooid. Een kwart van de leerlingen heeft dit ooit gedaan (27%), twee keer zoveel leerlingen van Nederlandse herkomst als van niet-nederlandse herkomst ( 44% versus 21%). Van degenen die ooit hebben gegokt heeft de helft dat één of twee keer gedaan. 11 scholieren Basisonderwijs Den Haag 2003

Conclusies en aanbevelingen Al heel wat leerlingen uit groep 7 en 8 van de Haagse basisscholen hebben alcohol gedronken, een sigaret gerookt of op een gokkast gespeeld. Het gebruik door Haagse leerlingen komt overeen met het gebruik in de rest van Nederland. De helft van de leerlingen heeft ooit alcohol uitgeprobeerd, één op zeven leerlingen heeft recent, in de laatste maand, nog gedronken. Leerlingen beginnen dus al op zeer jeugdige leeftijd met drinken. Dit betekent dat preventieprogramma s gericht op het ontmoedigen en beteugelen van alcoholgebruik al op de basisschool aangeboden moeten worden. Het drinken gebeurt in de meeste gevallen thuis of bij familie of vrienden. Ouders zullen daarom betrokken moeten worden bij preventieprogramma s. Het roken op de basisschool komt veel minder voor dan alcoholgebruik. Toch heeft één op de acht leerlingen het al eens uitgeprobeerd. Uit het onderzoek in het voortgezet onderwijs blijkt dat het aantal 12-13 jarigen dat gaat roken flink toeneemt. Daarom zullen ook voor het roken preventieprogramma s al op de basisscholen moeten worden aangeboden. scholieren Den Haag 1999 12