RAVON Workshops praktisch natuurbeheer: amfibieën en reptielen 1 Nieuwsbrief Workshops praktisch natuurbeheer: In deze Nieuwsbrief: amfibieën en reptielen nr. 1 december 2007 Evaluatie workshops Enkele ervaringen tijdens de workshops Vraag en antwoord Hoe verder? 41 4
RAVON RAVON Workshops Workshops praktisch praktisch natuurbeheer: natuurbeheer: amfibieën amfibieën en reptielen en reptielen 1 1 Inleiding In deze eerste nieuwsbrief van het project Praktisch natuurbeheer: amfibieën en reptielen van RAVON kijken we terug op het eerste jaar van ons project. De opkomst bij de workshops bleek hoog en er waren tal van interessante vragen en discussies. We stippen er in deze eerste nieuwsbrief enkele aan. Ook foto s van de workshops ontbreken uiteraard niet. Als u vragen heeft voor in een volgende nieuwsbrief of uw ervaringen met betrekking tot beheer met de lezers wilt delen, dan is uw bijdrage meer dan welkom! Ingezonden stukken kunnen worden gestuurd naar J.v.Delft@ravon.nl. Wij wensen u veel leesplezier, Jeroen van Delft en Edo van Uchelen Deze nieuwsbrief komt mede tot stand dankzij subsidie vanuit de Regeling Draagvlak Natuur van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Fotografie: Edo van Uchelen, Jelger Herder 1 2
Evaluatie workshops Deelname workshops boven verwachting Het aantal deelnemers voor de RAVON workshop Praktisch natuurbeheer: amfibieën en reptielen overtreft de verwachtingen. Er waren maar liefst 287 deelnemers, terwijl we waren uitgegaan van zo n 180 deelnemers! De belangstelling was zo groot dat er extra workshops zijn georganiseerd in Noord-Brabant, Overijssel en Drenthe. In tabel 1 is weergegeven van welke organisaties de deelnemers afkomstig zijn. De klassieke terreinbeherende instanties leverden de meeste deelnemers, met name de Landschappen en Staatsbosbeheer. Er bleek ook behoorlijk wat belangstelling van vrijwilligers en particulieren. Het gaat daarbij enerzijds om mensen die in hun vrije tijd met reptielen en amfibieën bezig zijn, bijvoorbeeld als natuurgids of door middel van het inventariseren en monitoren. Anderzijds gaat het om particulieren die een eigen stuk grond beheren waarop bijzondere amfibieën of reptielen voorkomen. Positief is ook de vrij grote opkomst vanuit gemeenten en waterschappen. De interesse vanuit de agrarische sector en van landgoedeigenaren blijft achter bij de verwachtingen, ondanks dat dergelijke organisaties en individuen zijn aangeschreven. Workshops goed beoordeeld Uit de evaluaties blijkt dat de workshops goed beoordeeld zijn. De workshopleiders werden als enthousiast en deskundig ervaren en zorgden voor een open en ontspannen sfeer, waardoor vrijelijk ideeën werden uitgewisseld. Daarbij waren soms ook verhelderende discussies met beheerders, met name over begrazing en vergrassing. De vele praktische aanbevelingen, met duidelijke foto s, spraken de deelnemers aan. De meeste deelnemers gaven aan veel nieuws geleerd te hebben, meer ervaren beheerders vonden het prettig alles overzichtelijk op een rij gepresenteerd te krijgen. Het boek als onderdeel van het cursusmateriaal werd als positief gewaardeerd. De mooiste complimenten zijn wel die van beheerders die schreven of ons vertelden nu echt werk te willen maken van beheer voor amfibieën en reptielen in hun terrein! Voor ons zelf is het een erg inspirerende en leerzame manier van werken geweest, die we in 2008 graag voortzetten. Ook wij hebben veel opgestoken van de deelnemers en hun ervaringen uit de praktijk van het natuurbeheer. Tabel 1: De aantallen deelnemers aan de workshops en hun herkomst. Organisatie / achtergrond deelnemers Aantal deelnemers Landschappen 52 Staatsbosbeheer 50 Natuurmonumenten 31 Vrijwilliger / particulier 24 Gemeente 22 Waterschappen / 22 Hoogheemraadschappen Landschapsbeheer 18 Adviesbureaus 18 Bosgroepen 16 Dienst Landelijk Gebied 6 Docenten opleidingsinstituten 5 Boeren / ZLTO 4 Waterleidingbedrijven 4 Landgoederen / Part. Hist. 3 Buitenplaatsen Rijkswaterstaat 3 Journalist 2 Provincie 1 Student 1 Onderzoeksinstituut 1 Goois Natuurreservaat 1 Grenspark Zoom / Kalmthoutse Heide 1 ARK Natuurontwikkeling 1 Afvalverwerkingsbedrijf 1 Totaal 287 23
RAVON Workshops praktisch natuurbeheer: amfibieën en reptielen 1 Brabantse poel die door betreding geschikt blijft voor rugstreeppadden Een zandhagedis nader bekeken Zelfs een regenplas werd onderzocht Edo vertelt over begrazing Een structuurrijk stuk duinvegetatie wordt aangewezen Welke beheersproblemen spelen hier? Veldexcursie Zuid-Holland 3 4
RAVON Workshops praktisch natuurbeheer: amfibieën en reptielen 1 Concrete ervaringen Voortplantingswateren voor amfibieën Aanleg, onderhoud en beheer van voortplantingswateren voor amfibieën blijkt bij veel deelnemers een hot item. Omdat geschikte voortplantingswateren van levensbelang zijn voor een duurzame instandhouding van amfibieënpopulaties is het goed om hier nog eens op terug te komen. Met name de laatste jaren is gebleken dat lang niet alle poelen als voortplantingswater geschikt zijn of blijven. De zogenaamde standaard veedrinkpoelen werken prima voor de algemene en enkele meer bijzondere soorten. Juist de bijzondere en/of zeldzame soorten als boomkikker, knoflookpad, kamsalamander en geelbuikvuurpad (alleen in Zuid-Limburg) profiteren onvoldoende van de poelen die voor hen zijn aangelegd. Op de workshop hebben we de klassieke veedrinkpoelen vergeleken met grote, ondiepe en zonnige laagtes van het type ondergelopen weiland of ijsbaan. Deze laatste moderne versie blijkt in de praktijk veel beter te voldoen voor vrijwel alle soorten en is bovendien onderhoudsvriendelijker. De zeer geleidelijk aflopende oevers van deze wateren zijn gunstig voor vestiging van veel verschillende soorten (brede gradiënt; ook kans op kwelsituaties met bijzondere plantensoorten) en bovendien gemakkelijk te beheren (gefaseerd maaien in droge perioden/jaren). Dergelijke wateren kunnen na een droge zomer soms volledig opdrogen. Regelmatig droogvallen, bij voorkeur aan het einde van de zomer, voorkomt snel dichtgroeien en vestiging van vis, hetgeen gunstig is voor amfibieën. Opdrogen zorgt ook voor de handhaving van een pionierssituatie, wat voor veel soorten gunstig is. Dit type wateren is Economisch wat betreft beheerskosten vanwege de grootte van de poel en de vlakke (maaibare) oevers, Dynamisch vanwege de wisselende waterstand en Ondiep zodat een gunstig microklimaat aanwezig is. Om in het vervolg snel aan te kunnen duiden om wat voor soort wateren het gaat is het gemakkelijk om hiervoor een naam te verzinnen. EDO (Economisch, Dynamisch en Ondiep) laagtes is een toepasselijke omschrijving! Bij de aanleg van wateren geldt dat de onderlinge afstand niet meer mag zijn dan maximaal 500 meter, omdat amfibieën nauwelijks in staat zijn zich over langere afstanden te verplaatsen. Door meerdere van deze wateren te realiseren op verschillende plaatsen kan er ook voor gezorgd worden dat altijd water aanwezig is (niet alle wateren vallen droog) als drinkplaats voor vogels en zoogdieren en ten behoeve van larven van libellen en andere waterinsecten, die droogvallen niet overleven. EDO laagtes zijn optimaal voor amfibieën, waaronder de boomkikker (inzet). De praktijk bleek een nuttige aanvulling op de theorie. Een mooi voorbeeld was een workshop in het noorden des lands. In de ochtend werd ingegaan op het belang van vergraste (heide)vegetaties voor reptielen en in het bijzonder de adder. Van twee deelnemers kwam het nodige tegengas en ze trokken het belang van pijpenstro in twijfel. Tijdens de middag bezochten we een grasloos heideveld waarin we geen adders vonden. Toen betraden we een hoekje met pijpenstro en in minder dan 20 minuten vonden we 8 adders en een vervellingshuid van een ringslang! Beide deelnemers waren overtuigd. 45 4
Overwinteringsplekken voor amfibieën en reptielen Op de workshops kwam tijdens het praktijkgedeelte vaak de overwintering van amfibieën en reptielen aan de orde. Daarbij gaven we o.a. het belang aan van dik dood hout. De aanleg van overwinteringsplekken is meestal niet besproken, daarom daarover nu wat informatie. Amfibieën en reptielen zijn koudbloedige dieren. Gedurende de wintermaanden verblijven ze op vorstvrije plaatsen in de grond of op de bodem van een water. Soorten die op het land overwinteren moeten in de bodem kunnen verdwijnen. Vorstvrije overwinteringsplaatsen zijn niet overal op het land beschikbaar. Veel gebieden zijn te netjes. Houtstapels, blad- en maaiselhopen, takkenrillen, steenhopen etc. kunnen, indien voldoende groot, geschikte overwinteringsplaatsen zijn voor amfibieën en reptielen. Ook andere diersoorten overwinteren of verschuilen zich graag op dergelijke plaatsen, denk aan ongewervelden (vlinders) en kleine zoogdieren. In gebieden met geen of onvoldoende geschikte overwinteringsplekken kan het zinvol zijn om een overwinteringsplek aan te leggen. Zo n plek moet in de bodem liggen, voldoende vochtig zijn, vorstvrij en buiten het bereik van de hoogste grondwaterstand liggen. Hoe maak je een overwinteringsplek? Kies eerst een beschutte plek en graaf hier en flinke kuil van minimaal 80 cm diep. De aarde deponeer je als een ringwal aan de noord- en oostzijde van de kuil (waar de koude wind vandaan komt). Vervolgens vul je de kuil op met flinke stenen, grof puin, oude dakpannen en/of stammen hout. Ook takkenbossen voldoen maar deze verteren sneller waarna de kuil niet meer geschikt is en opnieuw moet worden opgebouwd. Het materiaal moet tenminste een meter hoog zijn. Dek het geheel af met een dikke laag bladeren of maaisel en klaar is je overwinteringskuil. Als de grondwaterstand in de winter hoog staat ga je anders te werk: graaf je kuil tot net boven de grondwaterstand. Aan de noord en oostzijde van de kuil leg je een flinke aarden wal aan (hiervoor ook grond van elders aanvoeren). Voor de rest ga je te werk als hierboven beschreven. In plaats van een overwinteringskuil heb je nu een overwinteringshoop gemaakt, gelegen boven de grondwaterstand. Het mooie van zo n plek is dat deze ook buiten de winter als schuilplaats voor amfibieën, reptielen en andere soorten gebruikt kan worden. Overwinteringshoop op een locatie met een hoge grondwaterstand. Doorgeven van waarnemingen Het doorgeven van waarnemingen aan RAVON kan op verschillende manieren. Ten eerste kan het online invoerprogramma Telmee.nl (www.telmee.nl) worden gebruikt. Ten tweede kunnen waarnemingskaartjes worden ingevuld en worden opgestuurd. Deze kaartjes zijn gratis op te vragen bij RAVON. Tot slot kunnen waarnemingen via email worden doorgegeven. Het emailadres hiervoor is kantoor@ravon.nl. 65
RAVON Workshops praktisch natuurbeheer: amfibieën en reptielen 1 Enkele praktische vragen aan RAVON Tijdens de workshops zijn veel vragen gesteld over uiteenlopende onderwerpen, waaronder vragen over de activiteiten RAVON die RAVON Workshops zoal uitvoert. praktisch Een natuurbeheer: aantal van deze amfibieën vragen wordt en reptielen hier beantwoord. 1 Geeft RAVON ook andere workshops of cursussen? Op de workshops is in het theoriegedeelte geen aandacht aan soortherkenning besteed. Tijdens het veldgedeelte werden soms wel soorten gevangen en is daar over verteld. Velen van jullie gaven aan behoefte te hebben aan een herkenningscursus over deze diergroepen. Dergelijke cursussen organiseert RAVON i.s.m. Helicon Opleidingen te Velp. Tientallen beheerders van allerlei organisaties hebben daar de afgelopen jaren een herkenningscursus gevolgd. Voor meer informatie en opgave zie: www.ravon.nl en klik vervolgens door naar Activiteiten en dan naar Cursussen. U vindt er ondermeer de cursusfolder. Behalve deze op professionals gerichte cursussen, zijn er ook RAVON-basiscursussen die gegeven zullen gaan worden door en voor vrijwilligers, zoals de provinciale afdelingen van RAVON, vaak i.s.m. IVN, KNNV en andere (lokale) natuurverenigingen. Deze cursussen zijn bedoeld voor vrijwilligers en particulieren met interesse in deze diergroepen, en die hun waarnemingen willen gaan doorgeven aan RAVON. Voor meer informatie zie onder het kopje Activiteiten op de website van RAVON of informeer bij uw regionale IVN- of KNNVafdeling. Tijdens het ochtendprogramma werd verteld over de schadelijkheid van grootschalig heidebeheer. Het heeft een monotone heide tot gevolg. s Middags werd een zeer intensief en grootschalig beheerd heideterrein bezocht. Het lukte niet om reptielen te vinden. Toen we over het prikkeldraad stapten en een klein hoekje niet beheerde heide betraden schoten er direct drie levendbarende hagedissen weg. Daar kan een Powerpointpresentatie niet tegenop! Workshop Noord-Brabant Workshop Zuid-Holland Workshop Noord-Holland 6 7 7
Geeft RAVON ook deskundige adviezen? Diverse beheerders bleken niet op de hoogte van het feit dat RAVON ook inventariseert, monitoort en adviseert rondom natuurbeheer in de vorm van een opdracht. Jaarlijks voeren wij vele grote en kleine opdrachten uit, gericht op vissen, amfibieën en reptielen. Net als bij een ecologisch adviesbureau stelt RAVON dan ook een professioneel rapport voor u op. In tegenstelling tot commerciële bureaus heeft RAVON echter geen winstdoelstelling, onderzoek en bescherming staan voorop. Op onze website zijn lijsten te vinden van inventarisaties, beheersadviezen en soortbeschermingsplannen. Diverse rapporten zijn er ook gratis te downloaden. Waar vind ik actuele informatie? Al een aantal keren is onze website www.ravon.nl genoemd. U vindt er heel veel informatie over amfibieën, reptielen en vissen. Het gaat zowel om de soorten als om activiteiten van RAVON met betrekking tot deze soorten. U kunt foto s bekijken en zelf toevoegen, deelnemen aan discussies rondom interessante thema s en geluiden van alle kikkers en padden beluisteren. Ook verspreidingskaarten zijn er te vinden. Al uw waarnemingen kunt u er online invoeren via Telmee.nl. En bedenk: elke bruine kikker telt! Kan ik de adressen van de deelnemers ontvangen? Veel deelnemers vroegen om adressenlijsten van de deelnemers aan de workshops. De dag zelf bleek vaak te kort om met iedereen uitvoerig te spreken, terwijl het velen duidelijk was dat veel nuttige contactpersonen aanwezig waren. Vanuit privacy oogpunt mogen wij geen volledige adressenlijsten beschikbaar stellen. We willen voorstellen om aan de volgende nieuwsbrief een lijst toe te voegen met slechts de namen van deelnemers en hun organisatie. Als u daar bezwaar tegen heeft, vernemen wij dat graag van u. Hoe gaat het verder met de workshops? In 2008 organiseren we in elke provincie terugkomdagen. De data worden begin 2008 bekend gemaakt. Je hoeft je hiervoor niet opnieuw op te geven, maar we verwachten wel dat je aangeeft of je aanwezig kunt zijn. Op de terugkomdagen rekenen we op nog meer input van de deelnemers. Daartoe zijn op de workshops al concrete opdrachten geformuleerd. Voor de inhoud van de opdrachten verwijzen we naar de map die op de workshops is uitgereikt. Insteek is dat we aandacht gaan besteden aan een selectief terrein(deel) dat door de deelnemers is geselecteerd. Darbij komt natuurlijk herptofauna-vriendelijk onderhoud en beheer aan de orde, maar we gaan ook in op de kosten en subsidies, zoals de Provinciale Subsidieregeling Natuurbeheer (PSN). Vergeet de opdrachten niet! Stichting RAVON Postbus 1413 6501 BK Nijmegen 024-3653270 kantoor@ravon.nl www.ravon.nl 78