14 Actueel Tekst: Karin Bojorge, Roel Smit, foto s: Erik van der Burgt Ik ben Onze Lieve Machteloos wil hij De Nederlandsche Bank zeker niet noemen. Maar het moordende tempo van de ontwikkelingen in de financiele sector speelt Nout Wellink als toezichthouder wel parten. En ook zijn collega s in het buitenland werken niet altijd mee. Ik voelde me in 2007 al ongemakkelijk.
FORUM 27 november 2008 15 Heer niet Meneer Wellink, in welke fase van de kredietcrisis zitten we? We krijgen geleidelijk enige grip op de problemen in de financiële sector. Je ziet lichte verbeteringen. Sommige onder delen van de geldmarkt lopen weer iets beter. Bepaalde risicopremies, die sterk waren opgelopen, gaan weer wat omlaag. De perceptie van de markten is: het wordt iets minder riskant. Maar het gaat langzaam. Is er een moment geweest dat u het gevoel had geen grip meer te hebben op de zaken? Het faillissement van de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers, half september, was de waterscheiding. Lehman Brothers was de eerste bank die niet werd gered. Daarvoor voltrok de kredietcrisis zich in ups and downs, maar op dat moment kwam er een enorme versnelling. Kijk eens wat er daarna wereldwijd is gebeurd: financiële markten vielen stil, risicopremies schoten omhoog, mensen verloren hun vertrouwen in het financiële systeem en ook de reële economie raakte holderdebolder in de problemen. De zwakste onderdelen van het systeem werden het hardst geraakt. IJsland bijvoorbeeld. Dat klopt. Wij waren in die periode in gesprek met de IJslandse autoriteiten, die de zaak nogal aan het rekken waren. Ik denk dat we er uitgekomen waren, als Lehman Brothers niet gevallen was. Die val heeft het sentiment in de hele wereld plotseling compleet veranderd. Ook Lehman Brothers had eigenlijk gered moeten worden? Ja, ik denk het wel. Maar volgens de Amerikaanse toezichthouder was dat juridisch niet mogelijk. En de Amerikaanse president had niet de power om te interveniëren. Ik denk dat die analyse klopt en dat Lehman inderdaad niet gered kón worden, maar het blijft onbevredigend dat de Amerikaanse toezichthouder niets heeft kunnen doen. Het ergste van de financiële crisis is nu achter de rug? We zitten nu in een overgang van de financiële crisis naar een crisis in de reële economie. De interactie tussen die twee maakt het nu gecompliceerd. We zitten in een onzeker kwadrant, want als het slecht gaat met de reële economie heeft dat op zichzelf ook weer gevolgen voor de financiële sector. Kan de financiële sector een recessie aan? Ik denk het wel, maar sommige financiële instellingen zullen voorlopig steun van de overheid nodig blijven hebben. Daarom versterken overheden het kapitaal van veel van deze instellingen. Ik durf te voorspellen dat de resultaten van banken de komende jaren onder druk zullen blijven staan. De financiële sector zal in de wereldeconomie bepaald niet de meest winstgevende zijn. Overheden hebben er veel miljarden in gestopt. Begrijpt u dat andere bedrijfstakken dat nu ook willen? Omdat de overheid veel geld beschikbaar heeft gesteld voor de financiële sector vragen mensen zich misschien af: waarom niet in onze richting? Maar niet elke sector behoort tot de publieke infrastructuur van een land. Natuurlijk is het een ramp voor bijvoorbeeld Amerika als de auto-industrie zou wegvallen. Toch is een crisis in de auto-industrie onvergelijkbaar met een crisis in de financiële sector. Zonder de werking van de financiële sector is er niet veel meer over dan een planeconomie, waarin de overheid bepaalt: hier moet dít geproduceerd worden en daar dát. Het verleden in Oost Europa heeft ons geleerd waar dat soort systemen toe kan lei den. Hoe dicht zijn we de afgelopen maanden bij de afgrond geweest? Voor wat betreft de financiële sector zaten we vrij dicht bij grote problemen. Hoe ernstig hadden die kunnen zijn? Ernstig, eh ernstig. De overheden hebben wereldwijd niet voor niets miljarden beschikbaar gesteld. Wat gebeurt er bij een systeemcrisis, waarbij het vertrouwen wegvalt? Hoe hoort een geldmarkt te werken? De ene bank heeft een overschot, de andere een tekort. Als de markt werkt, dan geeft de bank met een overschot dat geld aan de bank met het tekort. Nu de markt niet werkt, vertrouwt de bank met het overschot de bank met het tekort niet en blijft ze op haar geld zitten. De bank met het tekort, kan geen geld meer uitlenen, waardoor bedrijven geen nieuwe kredieten kunnen krijgen. Sterker nog, de bank moet zijn tekort wegwerken door activiteiten in te krimpen. Ik sprak met een taxichauffeur in de Verenigde Staten, die zijn hypotheek moest verlengen. Wat is het probleem? Moet je opeens veel meer rente betalen? Nee, zei de man, een hogere rente is het punt niet. Ik krijg mijn hypotheek We hebben een periode van ongekende financiële innovatie meegemaakt. Dat had ons extra alert moeten maken e
16 FORUM 27 november 2008 Controle is goed en moet ook beter. Maar je moet niet alle sommetjes willen maken voor de samenleving gewoon niet verlengd; ik moet mijn huis uit. Dat is het ultieme voorbeeld van een credit crunch. Wat kan dat voor ondernemingen betekenen? Dat er niet meer geïnvesteerd kan worden. En dat bedrijven bijvoorbeeld geen salarissen meer kunnen uitbetalen? Dat kan als de productie afhankelijk is van bankfinanciering en de bank over de hele linie de kraan dichtdraait. Vandaar dat nogal wat regeringsleiders de banken oproepen toch vooral krediet te blijven geven aan het bedrijfsleven. Dat roepen ze in Frankrijk Premier Balkenende heeft die oproep ook gedaan. en in dit land is het ook geroepen. Maar pas op, het moet natuurlijk wel mogelijk zijn. Je kunt wel zeggen: banken, vervul alsjeblieft je maatschappelijke functies, maar als de banken onvoldoende middelen hebben om dat te doen, gaat het niet werken. Banken kunnen op dit moment geen nieuw kapitaal aantrekken, omdat maar weinigen aandelen van banken willen hebben. En kapitaal heb je nodig om activiteiten te kunnen ontplooien. Daarbij komt dat veel activiteiten uit het verleden meer risico s opleveren dan was verondersteld. Daarvoor moet dus extra kapitaal aangehouden worden. Als autoriteiten proberen we onder andere via kapitaalinjecties ervoor te zorgen dat banken in elk geval elkaar zodanig vertrouwen dat zij elkaar weer geld willen uitlenen. Heeft u veel moeite moeten doen om dat allemaal uit te leggen aan politici? Over deze analyse werd in het begin verschillend gedacht, zodat ook verschillende therapieën werden verzonnen. De Amerikanen kozen aanvankelijk voor de strategie om alle slechte risico s van financiële instellingen op te kopen. Dat vond u niet verstandig. Nee, dat was niet verstandig. Waar begin je aan? Tegen welke prijs koop je die zaken? Kort geleden hebben de Amerikanen besloten om het toch maar anders te doen. In Europa hebben we vanaf het begin en Nederland was daarbij een van de eersten gezegd: laten we het kapitaal van de banken versterken, zodat ze de risico s beter kunnen opvangen als het misgaat. Had u niet veel eerder kunnen waarschuwen dat het mis ging? We moeten oppassen dat we niet alle aandacht focussen op het toezicht. Het grootste probleem lag bij het risicomanagement van de banken. Je kunt toezichthouders verwijten dat ze het niet gezien hebben, of dat ze het wel gezien of vermoed hebben maar dat ze niet zijn opgetreden. De primaire verantwoordelijkheid ligt echter bij de banken zelf. Als je risico s neemt, moeten die serieus bekeken worden. U heeft gezegd: ik heb een hekel aan bonussen. Dat heb ik ook. Afschaffen dus maar? Dat zeg ik niet. Er zijn wel meer dingen waar ik een hekel aan heb, maar die ik niet uit de wereld kan krijgen. Kijk, als ik zelf bij een bank zou werken, zou ik zonder bonussen prima functioneren. Ik word niet geprikkeld als men mij een snoepje belooft of een suikerklontje voorhoudt. Ik ben opgevoed vanuit de gedachte: je doet gewoon je best. Dat is waarschijnlijk te idealistisch in een bankwereld waarin iedereen met iedereen concurreert. Dus moeten we de risico s van bonussen leren beheersen. Minister Bos heeft gezegd: centrale banken moeten de salarissen bij banken maar gaan controleren Of hij dat nu letterlijk zo heeft gezegd, weet ik niet. Voor zover er aspecten van toezicht aan vast zitten, doen we de laatste jaren al het nodige. We vragen banken om objectivering van bonussystemen. Overigens moeten we goed in de gaten houden waar de echte problemen zitten. Kijk, je kunt je maatschappelijk ontzettend opwinden over bonussen die aan de top worden
FORUM 27 november 2008 17 betaald. Dat begrijp ik best, maar de paar mensen waar het dan om gaat, nemen niet dagelijks de grote risico s. Dat gebeurt in de lagen daaronder. Wist u dat op een zeker moment maar liefst 150 medewerkers bij abn Amro méér verdienden dan de leden van de raad van bestuur? Het echte probleem is het brede bonussysteem dat voor veel mensen in een organisatie geldt. Daardoor bestaat het risico dat traders, handelaren, onevenredige risico s nemen. Een kantoordirecteur ergens in Azië, ver van het hoofdkantoor, krijgt een geweldige bonus als de resultaten van zijn vestiging goed zijn. Wat zo n man precies uitspookt, weet men vaak niet. Herinnert u zich Barings nog? Zo n handelaar die voor miljoenen aan risico s kon nemen, zonder dat het in de gaten liep. Achteraf zou je kunnen zeggen dat wij daar misschien meer oog voor hadden moeten hebben. Voor de systeemrisico s van verkeerde prikkels door bonussen. Nogmaals, had u niet veel eerder kunnen waarschuwen dat het mis ging? Zo n waarschuwing moet gehoor vinden. Ik kan me herinneren dat De Nederlandsche Bank in april 2007 via een stresstest heeft onderzocht wat er gebeurt als financiële markten stil vallen. Zo n test wilden we ook op inter na tionaal niveau uitvoeren, maar de bankiers zeiden: zoiets gebeurt helemaal niet, de markten zullen niet stil vallen. Ik voelde me in die tijd ongemakkelijk. In april 2007 was er een vergadering van het Basels comité, waar afspraken worden gemaakt over de internationale kapitaaleisen voor banken. Toen heb ik aardig zitten zeuren over de Amerikaanse hypothekenmarkt. Het voelde niet goed. Je zag het al aan de cijfers, onder de oppervlakte ging het de verkeerde kant op. Nee hoor, zei men aan Amerikaanse zijde, maak je maar geen zorgen. Was dat niet het moment om verantwoordelijkheid te nemen? Nee, want ik kan in zo n situatie geen verantwoordelijkheid nemen. Ik heb geen verantwoordelijkheid voor de Amerikaanse toezichthouder. En overigens had niemand dat kunnen doen, want de helft van de Amerikaanse hypotheken viel onder geen enkele vorm van financieel toezicht. Dus wat kun je doen? Elkaar overtuigen. Zou je die zaken niet onder toezicht stellen? En het deel van de markt dat al onder toezicht staat, zou je daar niet iets aan doen? Onze Amerikaanse collega s zijn niet onredelijk, maar hebben ook te maken met politieke opvattingen in Amerika. Bij e
18 FORUM 27 november 2008 We zijn niet machteloos. Maar we leren wel voorbeeld dat elke Amerikaan een eigen woning moet kunnen kopen. Dat wordt als een democratisch grondrecht gezien, dus moet je niet teveel zeuren dat mensen het misschien niet allemaal kunnen betalen. U bent dus betrekkelijk machteloos. Nee, dat is een verkeerde conclusie. Alleen ben ik niet Onze Lieve Heer en heb ik niet de macht van een dictator. Neemt u zichzelf iets kwalijk? Niet zoveel. Wij zijn al een van de meest zure toezichthouders in de wereld. Wie is Nout Wellink? Zuur? Ja, een van de lastigste. Wij vallen financiële instellingen lastig met eindeloos veel vragen. Denk maar even terug aan een jaar geleden, toen we zo moeilijk deden rond de overname van abn Amro. Dat had niets te maken met nationalisme, zoals wel wordt beweerd. Nee, een consortium was van plan een systeembank op te breken. Zulke dingen doe je niet zomaar. Iedereen verweet ons toen dat we zo zuur waren. En nu zegt iedereen: waarom heb je die overname destijds toegestaan? Kijk eens hoe snel het perspectief verschuift. De samenleving als geheel heeft de risico s gewoon jarenlang niet willen zien. Juist wij hebben voortdurend gezegd: pas op! Wordt u in de toekomst nog zuurder? Dat heb ik wel eens gezegd tegen mijn internationale collega s: toezichthouders moeten zuurder worden. En we moeten scherpere richtlijnen voor banken niet alleen uitvaardigen, maar ook beter controleren of ze in de praktijk worden nageleefd. Ook dat is de laatste jaren onvoldoende gebeurd. Klinkt toch een beetje machteloos. Nee, daar blijf ik me tegen verzetten. Maar we leren wel. Als de ontwikkelingen snel gaan, moet je als toezichthouder harder en sneller reageren dan we de laatste jaren gedaan hebben. Dat is voor mij een belangrijke les. Kijk, het is normaal dat er enig risico verbonden is aan het ontwikkelen van nieuwe financiële instrumenten. Dat is het kenmerk van innovatie. De gebroeders Wright hadden nooit een vliegtuig kunnen ontwikkelen als ze hadden moeten wachten op een 1943 Geboren in Bredevoort (Achterhoek) 1968 Afgestudeerd Nederlands recht in Leiden 1975 Gepromoveerd tot doctor in de economie in Rotterdam 1970-1982 Diverse functies op ministerie van Financiën (het laatst thesaurier-generaal) 1982 Lid directie De Nederlandsche Bank 1997 President De Nederlandsche Bank, als opvolger van Wim Duisenberg 1999 Lid raad van bestuur Europese Centrale Bank 2006 Voorzitter Basels Comité voor Bankentoezicht license to fly. Maar de zaak moet wel in evenwicht blijven. We hebben een periode van ongekende financiële innovatie meegemaakt. Dat had ons extra alert moeten maken, want dan loop je altijd het risico dat de innovatie een te grote voorsprong neemt op het risicomanagement van banken, de regel geving en de activiteiten van toezichthouders. Er wordt gezegd dat centrale banken nieuwe financiële producten eerst zouden moeten goedkeuren voordat ze op de markt komen. Net als met medicijnen gebeurt. Ik aarzel daarbij. Controle is goed en moet ook beter. Maar je moet niet alle sommetjes willen maken voor de samenleving. Dan neem je een verantwoording op je die hoort bij de private sector. Als we even doordenken, kunnen we dan meteen ook wel alle bancaire activiteiten laten verrichten door centrale banken. En misschien moeten we dan ook de auto-industrie maar onder staatscontrole brengen Misschien is een bank wel iets anders dan een gewoon bedrijf. Dat is altijd mijn stelling geweest Daarom zeg ik het ook. We leven nu eenmaal in een economische orde, waarin we zoveel mogelijk overlaten aan de particuliere sector. De afgelopen maanden hebben u niet fundamenteel aan het denken gezet? Ik heb altijd fundamenteel gedacht over de rol van een bank. Vandaar dat ik zo snel heb gereageerd toen vorig jaar het eerste hedgefonds zich meldde bij abn Amro. Zo n bank is onderdeel van de publieke infrastructuur, die ruk je niet uit elkaar om de aandeelhouderswaarde te vergroten. De samenleving is de belangrijkste stakeholder van het financiële systeem. Als er iets misgaat, moet die samenleving ook inspringen om het op te lossen. In ultieme vorm zie je nu gebeuren wat ik toen al vreesde. y