Illustratie: M. Ticheler
THERAPIE VAAK ONOPGEMERKTE OORZAAK VAN KLACHTEN Het lekkende darm syndroom Door: ir. L. Henseler Het lekkende darm syndroom of Leaky Gut Syndrome (LGS) is een aandoening waarbij de darmwand zijn integriteit verliest en meer doorlaat dan de bedoeling is. In feite vallen er gaten in de darmwand, waar gemakkelijk onverteerde voedselelementen, schadelijke stoffen en allerlei bacteriën, parasieten, schimmels en virussen doorheen kunnen en in het bloed terechtkomen. De binnenbekleding van de darmwand is een slijmvlies dat de grens vormt tussen de buitenwereld en de binnenkant van het lichaam. Alles wat binnenkomt via de mond, komt in de darm terecht en wordt in de darm geselecteerd op bruikbaarheid, waarna het restmateriaal wordt uitgescheiden. Het grootste deel van het menselijk immuunsysteem zetelt dan ook in de darm, waar ongewenste indringers in feite buiten het lichaam worden gehouden en onschadelijk worden gemaakt. 35 Een gezond darmslijmvlies scheidt antistoffen af, waaronder SIgA (Secretory Immunoglobuline A). Deze stof maakt vijandelijke indringers, zoals schimmels, bacteriën en parasieten onschadelijk en zorgt ervoor dat ze zich niet aan de darmwand kunnen hechten. Ook onvolledig verteerde eiwitten en voedselresten worden tegengehouden. Een goed functionerend darmslijmvlies werkt dus als een barrière tussen binnen en buiten.
Een gezonde darm heeft echter een bepaalde mate van doorlaatbaarheid nodig, waardoor het mogelijk is om voor het lichaam nuttige stoffen op te nemen. Aan de binnenkant van de darm zitten een heleboel kleine uitsteeksels, de zogenaamde darmvilli. Deze darmvilli maken het oppervlak van de darm groter en zorgen voor de opname van voedingsstoffen. Wanneer de darmwand beschadigd of ontstoken is, kunnen deze villi hun werk niet meer goed doen. Ze produceren niet genoeg voor de spijsvertering benodigde enzymen, waardoor de vertering minder goed verloopt en er minder voedingsstoffen worden opgenomen. Een darm waarin gaten zijn gevallen heeft in feite een minder groot oppervlak dat voedingsstoffen opneemt. Het is niet zo dat een doorlaatbare darm ook voedingsstoffen makkelijker doorlaat. Integendeel. Voedingstoffen, zoals mineralen, hebben vaak een dragerproteïne nodig die ze door de darmwand heen draagt. Als de darmwand beschadigd raakt, dan verliezen deze dragers hun werking. Een lekkende darm laat dus te veel van het slechte door en te weinig van het goede. Hoe ontstaat het lekkende darm syndroom? Het lekkende darm syndroom ontstaat meestal door irritatie en ontsteking van het darmslijmvlies. Dit kan een aantal oorzaken hebben: een dieet dat rijk is aan suiker en witmeel; een dieet dat te weinig vezels bevat; een gebrekkige spijsvertering, tekort aan maagzuur en/of spijsverteringsenzymen; een gebrekkige leverfunctie, waardoor een overmaat aan gifstoffen in de darm ontstaat; candida, overmatige groei van schimmels en gistingsprocessen in de darm; een gebrek aan goede darmbacteriën; parasitaire infecties, bacteriële infecties; voedselallergieën; overmatig gebruik van alcohol, cafeïne, nicotine en andere genotsmiddelen of drugs; medicijngebruik, waaronder aspirine, ibuprofen, ontstekingsremmers (NSAID s), prednison, antibiotica, de anticonceptiepil, zuurremmers, H 2 -antagonisten etc.); resten van pesticiden, chemicaliën en andere gifstoffen; tekort aan voedingsstoffen, zoals vitamines, mineralen (zink!), aminozuren, essentiële vetzuren. Veel van deze oorzaken houden met elkaar verband. Een dieet dat rijk is aan suiker en witmeel zal de overgroei van schimmels en een candida-infectie tot gevolg hebben. Het gebruik van antibiotica leidt tot een gebrek aan gezonde darmbacteriën, wat ook weer een overgroei van candida tot gevolg heeft. Een tekort aan voedingsstoffen, waaronder een zinktekort, leiden tot een gebrekkige spijsvertering en een tekort aan maagzuur en enzymen, maar een slechte vertering leidt ook weer tot een verminderde opname van voedingsstoffen. Een slechte vertering op zijn beurt kan voedselallergieën tot gevolg hebben, die weer tot een ontstoken darmslijmvlies leiden. Het ontstoken darmslijmvlies kan op zichzelf weer de aanleiding zijn tot voedselallergieën. De vraag is wat er eerder was: de kip of het ei. Vaak is er sprake van een vicieuze cirkel, waarbij gevolgen oorzaken worden, die weer tot gevolgen leiden. Wat zijn de gevolgen? Zoals eerder gezegd laat een lekkende darm allerlei elementen door die niet in het bloed thuishoren. Het gaat niet alleen om bacteriën, parasieten en schimmels, maar ook om onvolledig verteerde eiwitten en andere abnormaal grote voedselmoleculen. Het lichaam antwoordt op al deze vijandelijke indringers en andere onbekende elementen met allergische reacties, ontstekingsreacties en verhoogde reacties van het immuunsysteem. Deze ontstekings- en immuunreacties kunnen overal in het lichaam plaatsvinden. Bijvoorbeeld in de darm zelf, waardoor colitis ulcerosa of de ziekte van Crohn ontstaat en het darm- TvOG. 5 2010
THERAPIE slijmvlies verder wordt aangetast, of in de gewrichten, waardoor artritis ontstaat. Er kunnen huidreacties plaatsvinden in de vorm van eczeem of netelroos, de longen reageren met astma en overal in het lichaam is sprake van een verhoogde ontstekingsgevoeligheid. Het lichaam slaat alarm en het immuunsysteem kan overdreven reacties gaan vertonen in de vorm van auto-immuunreacties. Bij een auto-immuunreactie maakt het afweersysteem antistoffen aan tegen lichaamseigen weefsels. Dit leidt tot een hele lijst aandoeningen, waarvan chronische vermoeidheid een van de meest algemeen voorkomende is, aangezien het lichaam in een voortdurende strijd tegen zichzelf is verwikkeld. Bovendien creëert elke maaltijd die in een lekkende darm terechtkomt nieuwe stress voor het lichaam. Een ander gevolg van een leaky gut is, zoals eerder genoemd, de verminderde opname van voedingstoffen in de darm. Het gaat hier vooral om de vetoplosbare vitamines, zoals A, D, E en K, en vitamine B 12, die in de darm worden opgenomen. Ook mineralen worden verminderd geabsorbeerd. Bij een gebrek aan gezonde darmbacteriën worden bovendien minder B-vitaminen en minder vitamine K aangemaakt in de darm. Dit alles leidt tot een minder goede nutritionele status in het lichaam, waardoor het lichaam verzwakt en gevoeliger wordt voor ontstekingen en infecties. De immuunfunctie van de darm is verminderd omdat er minder IgA wordt geproduceerd door het darmslijmvlies en ook de enzymproductie, die in het darmslijmvlies plaatsvindt, neemt af, waardoor de spijsvertering minder efficiënt verloopt. De lever krijgt te maken met een overmaat aan gifstoffen in het bloed die allemaal onschadelijk gemaakt moeten worden. Wanneer de lever het niet meer aankan, hopen deze gifstoffen zich op verschillende plaatsen in het lichaam op en kunnen daar klachten veroorzaken. Ook kunnen ze weer Gezonde binnenbekleding darm Onverteerde voedselelementen Gisten/schimmels Ontsteking Gap junction Schematische weergave van het onstaansproces van LGS. Bron: leakygutcure.com in de darm terechtkomen, waar ze de darmpermeabiliteit verder aantasten. Ziehier opnieuw de vicieuze cirkel. Wat zijn de symptomen? Binnenbekleding darm Bloedbaan Veel van de symptomen van een lekkende darm hebben te maken met de overmaat aan gifstoffen die in het bloed terechtkomen en overal in het lichaam klachten veroorzaken. Ook de ongewenste darmbacteriën produceren bijproducten, zoals ammonia, die bij een falende lever giftig kunnen zijn voor de hersenen en geheugen- en concentratieproblemen kunnen veroorzaken. De volgende symptomen komen voor bij een lekkende darm: tekorten aan essentiële nutriënten (vitamines, mineralen, aminozuren, vetzuren etc.); candidasyndroom met alle bijbehorende klachten; (voedsel)allergieën; huiduitslag, netelroos, eczeem; slecht geheugen, verwarring, concentratieproblemen; depressie, stemmingswisselingen; angstklachten; verminderde immuunfunctie; indigestie, flatulentie en andere buikklachten; constipatie, diarree; vermoeidheid, uitputting, algehele malaise; Beschadigde binnenbekleding darm Toxinen Lekkende darm Parasieten en schadelijke bacteriën 37
Overmatig gebruik van alcohol, nicotine en andere genotsmiddelen kan leiden tot irritatie en ontsteking van het darmslijmvlies en uiteindelijk tot LGS. Foto: GEWA Fotodesign verminderd uithoudingsvermogen, ademtekort; astma, bronchitis; verhoogde lichaamstemperatuur; spier- en gewrichtspijnen; verstopping van neus- en voorhoofdsholten; verminderde tolerantie voor alcohol; hoofdpijn. De auto-immuunreacties die in het lichaam plaatsvinden als gevolg van een lekkende darm kunnen chronische aandoeningen tot gevolg hebben. Chronische aandoeningen die in de categorie auto-immuun ziekten vallen en worden geassocieerd met een lekkende darm zijn onder andere alopecia areata, chronisch vermoeidheidssyndroom, colitis ulcerosa, ziekte van Crohn, diabetes, fibromyalgie, ziekte van Graves, ziekte van Hashimoto, lupus, multiple sclerose, polymyalgie, psoriasis, ziekte van Raynaud, reumatoïde artritis, syndroom van Sjögren, vasculitis, vitiligo etc. Hoe wordt de diagnose gesteld? De oude Chinezen hadden al een spreekwoord dat zei: De dood huist in de darmen. Toch wordt de diagnose lekkende darm vaak over het hoofd gezien, omdat de symptomen en aandoeningen die ermee in verband staan zo divers zijn. In de reguliere geneeskunde is het lekkende darm syndroom geen geaccepteerde diagnose. Eerder wordt er gefocust op de verschillende aandoeningen die het gevolg zijn van verhoogde darmpermeabiliteit. Deze aandoeningen worden vaak met medicijnen of operatief ingrijpen behandeld. De website van de Natuurdiëtisten Nederland meldt het volgende over de diagnose van een lekkende darm: De diagnose komt zowel voor binnen de reguliere als de complementaire geneeskunde. Beide bedoelen daar wat anders mee. Een natuurdiëtist verstaat onder een lekkende darm een darm die naar het bloed lekt. Terwijl reguliere artsen bedoelen dat de darmcellen, bijvoorbeeld eiwitten of lymfevocht, de verkeerde kant uit lekken, namelijk naar de lumen (darmholte). Daardoor verdwijnt meer eiwit via de ontlasting en kunnen tekorten ontstaan in de bloedeiwitten' [ref. 1]. De darmpermeabiliteit kan echter wel degelijk door middel van een test worden vastgesteld, namelijk de zgn. lactulose/ mannitol test. Mannitol en lactulose zijn twee suikers die niet door het lichaam worden gemetaboliseerd. Lactulose bestaat uit grotere moleculen die alleen in het systeem kunnen doordringen als de darmintegriteit is beschadigd. Mannitol kan wel door een gezond darmslijmvlies worden geabsorbeerd. De patiënt drinkt op nuchtere maag een oplossing met een van tevoren vastgestelde hoeveelheid mannitol en lactulose. Gedurende zes uur wordt de urine verzameld en op basis van het niveau van de twee suikers in deze urinemonsters wordt de graad van darmpermeabiliteit vastgesteld. Er zijn ook andere tests die eventueel op de waarschijnlijkheid van een lekkende darm kunnen wijzen. Zo kan een haaranalyse wijzen op malabsorptie van mineralen. Een IgA-test kan de werking van het immuunsysteem in de darm vaststellen. Allergietesten kunnen TvOG. 5 2010
THERAPIE uitwijzen of er sprake is van voedselallergieën. Ontlastingsonderzoek kan uitwijzen of er sprake is van darmparasieten en/of overgroei van gisten en schimmels. Als laatste kan er onderzoek worden gedaan naar een eventueel tekort aan spijsverteringsenzymen. De behandeling De behandeling van een lekkende darm is gericht op drie punten: het wegnemen van de oorzaak; het verbeteren van de spijsvertering; het genezen van het darmslijmvlies. Deze punten worden hieronder besproken. Wanneer het darmslijmvlies eenmaal in een betere conditie verkeert, is het ook van belang om de darmflora weer op te bouwen en zo de normale functie van de darm te herstellen. De opbouw van de darmflora wordt bevorderd door het gebruik van een goed probioticum en door het nuttigen van melkzure voedingsmiddelen, zoals yoghurt en zuurkool. Daarnaast is ontgifting van de lever belangrijk. Hiervoor zijn bepaalde kruiden, zoals mariadistel, zeer geschikt. Een goede multivitamine zorgt voor alle micronutriënten die de lever nodig heeft om te kunnen ontgiften, zoals de B-vitamines, vitamine C, magnesium, zink etc. Oorzaken wegnemen Het spreekt voor zich dat het wegnemen van de oorzaak van de kwaal de grootste kans biedt op een blijvende verbetering. Hierboven zijn de mogelijke omstandigheden die een lekkende darm veroorzaken besproken. De ergste daarvan zijn wel het gebruik van medicijnen, zoals NSAID s, die de darm ernstig beschadigen, en het gebruik van zuurremmers en antibiotica, die een tekort aan respectievelijk maagzuur en gunstige darmbacteriën veroorzaken en daarmee een candida-infectie in de hand werken. Ook andere zaken die candida bevorderen, zoals een suikerrijk voedingspatroon en het gebruik van geraffineerde graanproducten en alcohol, dienen te worden vermeden. Waar mogelijk moet worden gekeken naar alternatieven voor ernstig irriterende medicijnen. Genotsmiddelen die schadelijk zijn voor het darmslijmvlies, zoals alcohol, cafeïne en nicotine, zouden ten minste tijdelijk vermeden of drastisch verminderd moeten worden, totdat het darmslijmvlies is geheeld en de darm in een betere conditie verkeert. Voedingstekorten, met name het tekort aan zink en essentiële vetzuren, dienen zoveel mogelijk te worden aangevuld, hetzij door middel van de voeding hetzij door het gebruik van supplementen. In het geval van parasitaire, bacteriële of schimmelinfecties kan een antiparasitair middel worden gebruikt of een anticandidaregime worden gevolgd. Spijsvertering verbeteren Een verbeterde spijsvertering leidt via vele wegen tot minder irritatie van de darm. Er zullen minder gistingsprocessen plaatsvinden in de darm, voedingsstoffen die nodig zijn om het darmslijmvlies in goede conditie te houden worden beter opgenomen, en schadelijke bacteriën, schimmels en parasieten worden al in de maag door het maagzuur onschadelijk gemaakt. Het verbeteren van de spijsvertering kan worden gerealiseerd door het aanvullen van micronutriënten die noodzakelijk zijn voor de spijsvertering, zoals de B-vitamines, zink, magnesium etc. Eventueel kan er tijdelijk worden gebruikgemaakt van enzympreparaten om een goede vertering op gang te helpen. Probiotica kunnen helpen om de vertering in de darm beter te laten verlopen. Verder is goed kauwen enorm belangrijk om het voedsel goed te vermengen met de spijsverteringsenzymen. Darmwand genezen Voor het genezen van de darmwand is het van belang om tijdelijk zoveel mogelijk irriterende stoffen en voedingsmiddelen te 39
vermijden. Daaronder vallen naast bovengenoemde genotmiddelen, zoals alcohol en cafeïne, ook sterk irriterende kruiden en specerijen, zoals rode peper, en zuren, zoals azijn e.d. Ook hard of schurend voedsel met scherpe randjes, zoals harde crackers, kan beter tijdelijk worden vermeden. Zacht voedsel, zoals soepen, sappen en puree, is meer geschikt voor het genezen van het darmslijmvlies. Indien er bekende voedselallergieën bestaan, zoals een glutenallergie of een koemelkallergie, dan moeten ook deze voedselgroepen geheel worden vermeden. Wanneer het darmslijmvlies voldoende is geheeld kan dit voedsel weer langzaam worden geïntroduceerd. Verder zijn er bepaalde micronutriënten en/of voedingssupplementen die therapeutisch kunnen worden ingezet om het darmslijmvlies sneller te doen genezen. Glutamine L-glutamine is het meest voorkomende aminozuur in het menselijk lichaam en de voornaamste energiebron voor snelgroeiend weefsel, zoals het darmslijmvlies. Dat maakt glutamine de belangrijkste voedingsstof voor het genezen van de darmwand. Ook bij mensen die chemotherapie krijgen of mensen die erg ziek zijn of net geopereerd is glutamine een goed middel om de darmwand intact te houden en daarmee verdere nadelige gevolgen te voorkomen [ref. 2 5]. Kokosolie bevat laurinezuur en caprylzuur, stoffen met een sterke fungicidale, antibacteriële en antiparasitaire werking die met name bij ontstekingsziekten van de darm een gunstig effect hebben. Foto: D. Khveshchenik Zink Het mineraal zink speelt een rol in de wondgenezing en de regeneratie van weefsel. Uit onderzoek blijkt dat het suppleren van zink de doorlaatbaarheid van de darm vermindert [ref. 6]. Bovendien is zink nodig om vitamine A vrij te maken uit de lever. Vitamine A is nodig voor de bescherming van alle in het lichaam aanwezige slijmvliezen, ook het slijmvlies dat de binnenkant van het maagdarmkanaal bekleedt. Ook vitamine A blijkt in onderzoeken al dan niet in combinatie met zink een gunstige invloed te hebben op de conditie van het darmslijmvlies [ref. 7, 8]. Vitamine D Onlangs is een nieuwe functie van vitamine D ontdekt. Het blijkt dat deze vitamine noodzakelijk voor een goede barrièrefunctie van het darmslijmvlies. In een onderzoek uit 2008 werd het verband tussen IBD (Inflammatory Bowel Disease) en vitamine D onderzocht. Bij muizen met en zonder vitamine D-deficiëntie werd een darmontsteking opgewekt. De normale muizen hadden geen noemenswaardige klachten, maar de vitamine D-deficiënte muizen ontwikkelden ernstige ontstekingsverschijnselen in de darm. De onderzoekers concludeerden dat een vitamine D-tekort een verhoogde gevoeligheid voor schade aan het darmslijmvlies tot gevolg heeft en daarmee een verhoogde kans op chronische darmontstekingen [ref. 9]. N-acetyl glucosamine (NAG) NAG speelt een rol bij de biosynthese van het darmslijmvlies en helpt om het extracellulaire weefsel dat de darmslijmvliescellen omgeeft gezond te houden. Een gezond slijmvlies heeft minder last van de aanhechting van schadelijke bacteriën, schimmels en parasieten. Daarnaast kan het de aanhechting van sommige lectines complexe eiwitverbindingen die ontstekingen veroorzaken aan de darmwand verminderen. Methylsulfonylmethaan (MSM) MSM is een vorm van organisch gebonden TvOG. 5 2010
THERAPIE zwavel die in alle cellen en weefsels van het lichaam voorkomt. Het speelt met name een rol bij de vorming van alle bindweefsel, ook dat van de darm. MSM vormt als het ware een laagje op het darmslijmvlies, dat het minder doordringbaar maakt voor allerlei bacteriën en parasieten. MSM in combinatie met vitamine C is nog effectiever dan MSM alleen, aangezien vitamine C samenwerkt met zwavel bij de wondgenezing en de vorming van bindweefsel. Vetzuren De omega-3 vetzuren EPA en DHA hebben een gunstige invloed op tal van ontstekingsreacties, onder andere in de huid en de slijmvliezen. Bij ontstekingen van het darmkanaal, zoals bij de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa, hebben deze vetzuren een bewezen heilzaam effect [ref. 10]. Uit onderzoek blijkt ook dat meervoudig onverzadigde vetzuren een positief effect hebben op de barrièrefunctie van de darm, de weerstand van het darmslijmvlies verbeteren en de doorlaatbaarheid van de darm verminderen [ref. 11]. De omega-6 vetzuren gamma-linoleenzuur (GLA) en linolzuur worden in het lichaam omgezet in prostaglandine E1. Deze prostaglandine heeft onder meer een ontstekingsremmende en immuunversterkende werking. Daarnaast hebben GLA en DHA een gunstige invloed op de intestinale doorlaatbaarheid. In een Japans onderzoek bleken deze twee vetzuren de doorlaatbaarheid van de tight junctions van Caco2- darmcellen aanzienlijk te verminderen [ref. 12]. Zoethout Deglycyrrhizinated licorice (DGL) is een extract uit de zoethoutwortel waaruit het glycyrrhizine voor een groot deel is verwijderd. Daardoor heeft DGL wel de positieve effecten van zoethoutwortel, maar niet de ongunstige effecten, zoals verhoogde bloeddruk, kaliumverlies en oedeem, die worden toegeschreven aan glycyrrhizine. DGL stimuleert de proliferatie van het maagepitheel en verhoogt het aantal slijmproducerende cellen en daarmee de slijmproductie [ref. 13]. Het heeft een beschermende werking en verbetert de bloedtoevoer van voedingsstoffen. DGL heeft daardoor een genezend effect op het maagslijmvlies. Het werkt zeer goed bij maagzweren en beschermt de maag bij aspirinegebruik [ref. 14]. Ook op het darmslijmvlies heeft DGL een beschermende en verzachtende werking. Olmenbast Olmenbast (Slippery elm, ulmus fulva) kalmeert ontstoken slijmvliezen van maag en darm en heeft een heilzaam en beschermend effect. Bovendien stimuleert het de slijmafscheiding. Chlorella Chlorofyl, de groene bladkleurstof van planten, heeft een genezende werking op het darmslijmvlies. De zoetwateralg chlorella is rijk aan chlorofyl en bovendien aan hoogwaardige eiwitten die meehelpen om de gaten in het darmslijmvlies te dichten. Dit maakt ook chlorella geschikt om therapeutisch te worden ingezet bij een lekkende darm. Voeding Verder heeft ook een aantal voedingsmiddelen een gunstige werking bij een lekkende darm. Haver en havermout hebben een bewezen werking bij een lekkende darm, veroorzaakt door alcoholmisbruik [ref. 15, 16]. Kokosolie kan een gunstige invloed hebben omdat het laurinezuur en caprylzuur bevat. Deze stoffen hebben een sterke schimmeldodende werking en beschermen ook tegen allerlei parasieten en bacteriën. Met name bij ontstekingsziekten van de darm, zoals de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa, heeft het een gunstige werking. Ook kippensoep en bottenbouillon hebben een kalmerende en herstellende werking op het darmslijmvlies omdat ze rijk zijn aan gelatine en bestanddelen van collageen, zoals glucosamine en chondroïtine, en aan het mineraal silicium. Al deze bestanddelen stimuleren de aanmaak van bindweefsel. 41
Conclusie Het lekkende darm syndroom is eigenlijk vrij eenvoudig te behandelen, bijvoorbeeld met een hoge dosering glutamine. Ook is het belangrijk een eventueel zinktekort op te heffen en voldoende visolie te suppleren. Het grote struikelblok is dat de diagnose leaky gut vaak niet wordt gesteld, omdat het verband houdt met zo veel verschillende aandoeningen. Het heeft met name autoimmuunaandoeningen en chronische vermoeidheid tot gevolg, maar ook allerlei niet begrepen klachten of onverklaarbare aandoeningen, zoals huidproblemen, spijsverteringsklachten, allergieën en fibromyalgie. Bij veel van deze klachten is het daarom van belang om te beginnen bij de conditie van de darm en het darmslijmvlies. Indien er sprake is van een lekkende darm, dan is het behandelen van allerlei klachten met agressieve medicijnen niets meer dan symptoombestrijding. Referenties 1. www.natuurdietisten.nl. 2. Li N, Neu J: Glutamine deprivation alters intestinal tight junctions via a PI3-K/Akt mediated pathway in Caco-2 cells ; J. Nutr. 139(4):710 714, 2009. 3. Jiang HP, Liu CA: Protective effect of glutamine on intestinal barrier function in patients receiving chemotherapy ; Zhonghua Wei Chang Wai Ke Za Zhi 9(1):59 61, 2006. 4. De-Souza DA, Greene LJ: Intestinal permeability and systemic infections in critically ill patients: effect of glutamine ; Crit. Care Med. 33(5):1125 1135, 2005. 5. Quan ZF et al: Effect of glutamine on change in early postoperative intestinal permeability and its relation to systemic inflammatory response ; World J. Gastroenterol. 10(13):1992 1994, 2004. 6. Sturniolo GC et al: Zinc supplementation tightens "leaky gut" in Crohn's disease ; Inflamm. Bowel. Dis. 7(2):94 98, 2001. 7. Chen P, Soares AM et al: Association of vitamin A and zinc status with altered intestinal permeability: analyses of cohort data from northeastern Brazil ; J. Health Popul. Nutr. 21(4):309 315, 2003. 8. Gmoshinskiĭ IV et al: Effect of vitamin A deficiency on the macromolecular permeability of small intestine mucosa in the adult rat ; Biull. Eksp. Biol. Med. 103(2):161 163, 1987. 9. Kong J et al: Novel role of the vitamin D receptor in maintaining the integrity of the intestinal mucosal Barrier ; Am. J. Physiol. Gastrointest. Liver Physiol. 294(1):G208 216, 2008. 10. Romano C et al: Usefulness of omega-3 fatty acid supplementation in addition to mesalazine in maintaining remission in pediatric Crohn's disease: a double-blind, randomized, placebo-controlled study ; World J. Gastroenterol. 11(45):7118 7121, 2005. 11. Willemsen LE et al: Polyunsaturated fatty acids support epithelial barrier integrity and reduce IL-4 mediated permeability in vitro ; Eur. J. Nutr. 47(4):183 191, 2008. 12. Usami M et al: Effect of gamma-linolenic acid or docosahexaenoic acid on tight junction permeability in intestinal monolayer cells and their mechanism by protein kinase C activation and/or eicosanoid formation ; Nutrition 19(2):150 156, 2003. 13. Van Marle J et al: Deglycyrrhizinised liquorice (DGL) and the renewal of rat stomach epithelium ; Eur. J. Pharmacol. 72(2-3):219 225, 1981. 14. Russell RI, Morgan RJ, Nelson LM: Studies on the protective effect of deglycyrrhinised liquorice against aspirin (ASA) and ASA plus bile acid-induced gastric mucosal damage, and ASA absorption in rats ; Scand. J. Gastroenterol. Suppl. 92:97 100, 1984. 15. Tang Y et al: Oats supplementation prevents alcohol-induced gut leakiness in rats by preventing alcohol-induced oxidative tissue damage ; J. Pharmacol. Exp. Ther. 329(3):952 958, 2009. 16. Keshavarzian A: Preventing gut leakiness by oats supplementation ameliorates alcohol-induced liver damage in rats ; J. Pharmacol. Exp. Ther. 299(2):442 448, 2001. Overige geraadpleegde literatuur - Andre C et al: Measurement of intestinal permeability to mannitol and lactulose as a means of diagnosing food allergy and evaluating therapeutic effectiveness of disodium chromoglycate ; Ann. of Allergy 59:127 129, 1987. - Barbara G: Mucosal barrier defects in irritable bowel syndrome. Who left the door open? ; Am. J. Gastroenterol. 101(6):1295 1298, 2006. - Bienstock J: Mucosal barrier functions ; Nutr. reviews 42(3):105 116, 1984. - Bjarnson I, Peters TJ, Wise RJ: The leaky gut of alcoholism: possible route of entry for toxic compounds ; Lancet 28;1(8370):179 182, 1984. - Bjarnason I, Williams P, So A et al: Intestinal Permeability and inflammation in patients with Rheumatoid Arthritis; effects of non-steroidal anti-inflammatory drugs ; Lancet 24;2(8413):1171 1174, 1984. - Bjarnason I, Peters TJ, Veall N: A persistent defect in intestinal permeability in coeliac disease demonstrated by a 51Cr-labelled EDTA absorption test ; Lancet 12;1(8320):323 325, 1983. - Draper LR et al: Effect of alcohol on the integrity of the intestinal epithelium ; Gut 24(5):399 404, 1983. - Gardner ML: Gastrintestinal Absorption of Intact Proteins ; Ann. Rev. Nutrition 8: 329, 1988. - Gittleman AL: Guess What came to Dinner - Parasites and your health ; Avery, New York, 1993. - Gottschall E: Breaking The Vicious Cycle. Intestinal Health Through Diet ; The Kirkton Press, 1994. - Hollander D: Crohn s disease, TNF-alpha, and the leaky gut. The chicken or the egg? ; Am. J. Gastroenterol. 97(8):1867 1868, 2002. - Hollander D: Intestinal permeability, leaky gut, and intestinal disorders ; Curr. Gastroenterol. Rep. 1(5):410 416, 1999. - Kerckhoffs AP et al: Intestinal Permeability in Irritable Bowel Syndrome Patients: Effects of NSAIDs ; Dig. Dis. Sci. Mar 3, 2009. - Keshavarzian A, Holmes EW, Patel M, Iber F, Fields JZ, Pethkar S: Leaky gut in alcoholic cirrhosis: a possible mechanism for alcohol-induced liver damage; Am J Gastroenterol. 94(1):200-7, 1999. - Maes M, Leunis JC: Normalization of leaky gut in chronic fatigue syndrome (CFS) is accompanied by a clinical improvement: effects of age, duration of illness and the translocation of LPS from gram-negative bacteria ; Neuro Endocrinol. Lett. 29(6):902 910, 2008. - Maes M, Coucke F, Leunis JC: Normalization of the increased translocation of endotoxin from gram negative enterobacteria (leaky gut) is accompanied by a remission of chronic fatigue syndrome ; Neuro Endocrinol. Lett. 28(6):739 744, 2007. - Reinhardt MC: Macromolecular Absorption of Food Antigens in Health and Disease ; Ann. Allergy (53):597 601, 1984. - Toohey L: The Nutritional Connection to Leaky Gut ; The American Chiropractor 24(4), 2002. - Zhou Q et al: Intestinal membrane permeability and hypersensitivity in the irritable bowel syndrome ; Pain Jul. 10, 2009. TvOG. 5 2010