VOORDRACHTEN Vrijdag 25 januari 1. Meditatie, maar dan concreet In een viertal voordrachten zal dit jaar het thema Christus in mij in het studiecentrum behandelen aan de hand van meditatie, imaginatie, inspiratie en intuïtie. De navolgende lezingen staan gepland in maart, september en november. De weekspreuken van de zielenkalender zijn door Rudolf Steiner als meditatieweg door het jaarverloop heen gegeven. Beelden van de mens in ontwikkeling worden als een melodielijn met thema s en variaties beleefbaar gemaakt, waarbij de jaarfeesten belangrijke ankerpunten vormen. De zielenkalender is een kunstwerk; een totale compositie, als symfonie van het scheppende Wereldwoord. Het is een meditatieve leidraad om tot een innerlijke ervaring van de Christus te komen in de ontwikkeling van het jaar. Woensdag 6 februari HOE SERIEUS NEMEN WE DE GEESTELIJKE WERELD? Roger Crijns. We spreken wel van anthroposofie en geestwetenschap, maar hoe abstract hanteren we dit en hoe concreet en praktisch zouden we hiermee kunnen omgaan? Kunnen we hier aansluiting vinden bij het boek van Rudolf Steiner: Hoe verkrijgt men bewustzijn op hogere gebieden"? Hoe dichtbij is bijvoorbeeld een engel, een gids, of een overledene? Komen verhalen hierover alleen voor in boeken of bij bijzondere mensen en omstandigheden, of is dit in het dagelijkse leven terug te vinden bij ieder van ons? Hoe kunnen we dit concreet werkzaam maken?. Donderdag 21 februari SEKSUALITEIT: LUST, LAST OF.? Bozidar Bonacic De plaats en rol van seksualiteit in ons leven en in onze maatschappij, is in de laatste decennia drastisch aan het veranderen. Wat is de onweerstaanbare aantrekkingskracht tussen mannen en vrouwen die hen brengt tot verstrengeling en seksuele eenwording? In de loop van jaren veranderen intieme relaties, wanneer de aantrekkingskracht begint te verdwijnen, als wij nog eenzijdig gericht zijn op het uiterlijke, werkt uitleven van seksualiteit niet mensenverbindend. Seksualiteit begint steeds meer te dienen om zichzelf te bevredigen door de ander te consumeren. Gevoelens van frustrerende mislukking en radeloosheid vragen naar nieuwe wegen, naar liefdevolle intimiteit en de spirituele dimensie van seksualiteit. Woensdag 13 maart DE OUDER-KIND RELATIE Roger Crijns Over zwangerschap, vaccinaties en (op)voeding Men neme een kind of wordt ons dit gegeven? Hoe dan? Is er contact tussen de geest van de ongeborenen en de moeder c.q. de vader? Wat zegt de bevalling over het kind en de moeder-kind relatie? Kraamtijd voor alle betrokkenen. Voeding en opvoeding en welke specifieke rol kunnen de grootouders hierin hebben? Deze voordracht zal een summiere weergave worden van een cursus van 6x, welke zal starten op donderdagochtenden vanaf 28 maart in Op Hodenpijl te Schipluiden. Zie mijn website: www.rogercrijns.nl R i o u w s t r a a t 1 2 5 8 5 G P D e n H a a g 0 7 0 3 5 4 0 1 1 8 a n t h r o p o s o f i e d e n h a a g. n l 0 6 2 2 4 4 7 7 6 4
2 Vrijdag 15 maart 2. Imaginatie, maar dan concreet In een viertal voordrachten zal dit jaar het thema Christus in mij in het studiecentrum behandelen aan de hand van meditatie, imaginatie, inspiratie en intuïtie. De eerste vond plaats in januari, de navolgende lezingen staan gepland in september en november. In navolging van de eerste lezing onder dit thema, vervolgen we de weg van meditatie verder en wordt deze concreet gemaakt in het meer imaginatieve aspect. De vier aartsengel-imaginaties vormen vier maal een ander beeld van het Christuswezen, waarbij dit wezen als de quintessence, het 5 e element, het midden van het kruis beleefbaar kan worden. De Christus als heer der elementen maakt een alchemistische omvorming van de aarde mogelijk als de mens deze helende kracht in zich opneemt. Daarmee is een weg te vinden naar onszelf en naar heling van de wereld. Woensdag 20 maart GOLFBEWEGINGEN IN DE MODERNE GESCHIEDENIS Marc van Delft Sinds de intrede van het bewustzijnsziele-tijdperk in 1413 kan men ontdekken dat er zich een ritmische golfbeweging voordoet in de (cultuur-) geschiedenis. In bijna iedere eeuw, rond een eeuwwisseling is er een grote culturele en spirituele bloeiperiode. Rond 1500 met Leonardo, Raffael, Michelangelo. Rond 1600 met Shakespeare, de Madrigalisten (Gesualdo), Monteverdi (de vroege opera), Gabrieli (Venetiaanse school), het Rozenkruizerdom. Rond 1700 met Bach en het Piëtisme. Rond 1800, het Duits Idealisme, Goethe en de 1 e Weense school. Rond 1900: Theosofie, Antroposofie, Wandervogel, Jugendstil, Impressionisme, symbolisme etc. Vaak is er vanaf de jaren 10-20 weer een antireactie, zodat er tussen ca. -15-50 vaak weer een duistere tijd aanbreekt van ofwel oorlogen, dictaturen en van materialisme. Dit ritme herhaalt zich bijna iedere eeuw opnieuw weer. Vanuit dit ritme zijn er ook prognoses naar de toekomst toe mogelijk die overeenkomen met de palmbladprofetieën. Men kan de geschiedenis vanaf 1413 dan indelen in steeds perioden van 33 1/3 jaar. Niet iedere eeuw herhaalt zich dit patroon. In de 18 e eeuw is de grote bloeiperiode een fase verschoven naar de periode ca. 1715-1750 (de tijd van Bach, Händel, Rameau en Vivaldi). In de 20 e eeuw is de bloeiperiode juist vervroegd naar de periode ca. 1948-1981. Vooral de jaren 60 en nog meer de jaren 70 lijken een grote bloeiperiode van de cultuur te zijn geweest: De hippietijd, idealisme, flower-power, veel interesse in spiritualiteit, grote groei van de Vrije schoolbeweging, enorm geïnspireerde meesterwerken in de muziek, etc. Vanaf 1980 met het Neoliberalisme van Tatcher en Reagan, zien we een steeds rechtsere tijdgeest en een toenemende kloof tussen rijk en arm, bezuinigingen op de kunst, euro-dictatuur, minder belangstelling voor spiritualiteit en minder idealisme etc. Dat lijkt weer een duisterder tijd. Vanaf 2013 komen we weer in een nieuwe fase Wat zou deze fase ons kunnen brengen? Donderdag 28 maart IK-KRACHT EN OPSTANDING Roland van Vliet Drie dinsdagavonden 2, 9 en 16 april SPRAAKVORMING Cynthia v/d Ham Werkingsprincipes van en indicaties voor therapeutische spraakvorming Die höchste Kraft der Natur fliesst Durch den Atem in mich ein Alle Kraft ruht in mir. Von mir strahlt aus alles Gute Dessen ich fähig bin. Rudolf Steiner Acht werkingsprincipes en daaruit voortvloeiende indicaties voor therapeutische spraakvorming ontstonden door samenwerking van artsen en kunstzinnig therapeuten. In een poging tot structurering van de vele aanwijzingen die Rudolf Steiner m.b.t. het thema spraak en spraaktherapie heeft gegeven, heeft Dietrich von Bonin in twee artikelen in Heft 1 van Der Merkurstab van 2012 e.e.a. bijeengebracht. Cinthia van der Ham zal in drie lezingen op basis van haar ervaring als spraaktherapeut deze acht werkingsprincipes verduidelijken.
3 Onder andere zullen aan de orde komen: werkingen van de spraakklanken op het lichaam, ontwikkeling van de spraakzintuigen bij het luisteren, de coördinatie van pols- en ademritme, de Griekse vijfkamp, zes grondgebaren in de spraak als uitdrukking van zielehoudingen, het teweegbrengen van de juiste spanning, concentreren en doorwarmen door sturing van de adem, werking van poëzie op het Ik. Er zal worden uitgelegd hoe de verschillende werkingsprincipes kunnen leiden tot indicaties voor therapie bij onder andere astma, spraak- en stemstoornissen, ademproblemen, schildklierstoornissen, burn-out, hartritmestoornissen, hoge bloeddruk constitutieproblemen stress, angststoornissen paniekaanvallen relatieproblemen kanker incarnatiestoornissen verslaving levenscrisis stotteren en hernieuwde oriëntatie. Therapeutische spraakvorming kan vanuit het middengebied met hart en longen de zenuwzintuig- pool en de stofwisselingsledematen- pool van de mens in evenwicht brengen. Demonstratie en het zelf ervaren van oefeningen en gedichten zullen de verschillende werkingsprincipes beleefbaar maken. Donderdag 4 april SPIRITUELE TRANSFORMATIE VAN DE SEKSUELE KRACHTEN Bozidar Bonacic Naar de mysteries van de Heilige Graal Tantra zegt: Seks is de grootste slavernij, desondanks kan seks als voertuig dienen omtot de hoogste vrijheid te komen. Wat is het doel van seksuele kracht? Seksuele liefde biedt lichamelijk plezier en bevrediging. Is dat alles, kan seksuele kracht meer dan dat? Kan seksuele kracht de brug slaan tussen natuur en geest? Wat is daarvoor nodig? Het is niet makkelijk om seksueel plezier en spirituele ontwikkeling te integreren. Hoe kunnen wij vanuit westerse spiritualiteit deze stier bij de hoorns pakken? Rozenkruisers, alchemisten, tempeliers, kabbalisten en andere esoterische Christenen wisten en weten hoe zij tot vergeestelijking van seksuele kracht kunnen komen. Het ware huwelijk van geest en materie vindt plaats in de mysteries van de Heilige Graal. Woensdag 10 april SPIRITUALITEIT WERKT IN DE TUIN John v/d Rest John van der Rest is ecologisch tuinman en journalist. Onlangs verscheen van zijn hand het boek "Op weg naar een fijnzinnige landbouw", waarin hij BD-boer Jan Schrijver interviewt over zijn reis met zijn bedrijf naar een biologische-dynamische landbouw. Hij zal vertellen over hoe je jouw tuin kan bezielen door ook 'innerlijk' te tuinieren. Waarnemen van en zorgdragen voor de natuur om je heen in je tuin, op je balkon of in de straat waar je woont, levert compost op voor je ziel. Vrijdag 12 april DE VERHOUDING TOT RUDOLF STEINER Paul v Panhuys De pioniersfase van de Anthroposofie die zo kenmerkend was ten tijde van Rudolf Steiner, maar die ook in de naoorlogse jaren voor een grote expansie en concretisering van het geestesgoed van de Anthroposofie heeft gezorgd is overgegaan in een fase van bestuurlijke consolidering, waarbij Anthroposofie gemanaged en vaak naar kleinburgerlijke maatstaven vertegenwoordigd wordt. Het gevaar van zich conformeren aan overrijpe bestaande structuren, maar ook de inhaligheid van bestuurders, die nauwelijks bekend zijn met Anthroposofie, laat staan met de vurige geestkracht van Rudolf Steiner heeft er voor gezorgd dat de situatie van de Anthroposofie in de wereld uitermate zorgelijk is. Prominente anthroposofen als Sergei Prokofieff en Peter Selg hebben in verschillende publicaties de noodklok geluid. Wil men de rebelse geestkracht van de Anthroposofie recht doen, dan is een innerlijke verhouding tot haar initiator Rudolf Steiner onontbeerlijk! Donderdag 18 april DE ACTUALITEIT VAN DE ANTHROPOSOFIE Rudolf Janssen We hebben het nog nooit zo goed gehad en ons tegelijkertijd nog nooit zo slecht gevoeld, zo lijkt het wel. Veel mensen lopen vandaag de dag met hun ziel onder de arm. We kunnen ons blind blijven staren op het genot van onze materiële welvaart of we kunnen blijven streven naar het bereiken van een gelukzalig gevoel.
4 Maar misschien gaan we ons pas echt beter voelen wanneer we de steven wenden in de richting van een gefundeerde, daadkrachtige spiritualiteit. Het lot van de wereld ligt immers in onze handen en hangt af van onze inspanning. We hoeven ons geen moment te vervelen. In de kansrijke periode die we doormaken, hangt het van onze vrije keuzes af welke toekomst we willen realiseren voor onze cultuur en onze aarde. Onze manier van denken is daarbij beslissend. Het komt daarnaast aan op een lange adem en op geloof in de toekomst. De anthroposofische geesteswetenschap erkent de mens als individu en rekent met ontwikkeling. Ze houdt de belofte in dat we er beter van kunnen worden. Deze innerlijke ontwikkeling vraagt als vanzelf om het willen dragen van verantwoordelijkheid in en voor het maatschappelijke leven. Daarbij gaat het om de kwaliteit van leven, of die nu duurzaamheid heet of zich uit in zelfbewust burgerschap. Door het zuiverende zout dat op een natuurlijke manier helpt om opgewekt te worden, kan de samenleving weer op smaak worden gebracht. Dinsdag 23 april DE KLANKEN VAN DE TAAL Marc van Delft in samenhang met volkeren en geschiedenis In de vokalen A-E-I voltrekt zich (vanuit de woord-eurithmie gezien) een proces van incarnatie. In de A ontvangt men de ziel vanuit de kosmos, in de E maakt men zich sterk om de ziel te beschermen, en met de I is de ziel in het lichaam als IK geïncarneerd. Ook de baby kent deze fasen in de mama-, de nee- en de Ik-fase. De mensheid ondergaat hetzelfde proces in haar geschiedenis. Oude talen zijn A-talen, talen van de gewaarwordingsziel, In. het Sanskriet bijvoorbeeld de A-klanken Mahabharata, Manas, Atman, Brahma, in Europa bv. in het Italiaans: pasta, adagio, baccio. De taal van de volgende fase, die van de verstands- gemoedsziel komt bv. tot uitdrukking in de franse taal met è / ù klanken. Neem bv. je t aime, Milaine, la reine. Tenslotte komen we in de moderne fase van de Bewustzijnsziel, waarbij het Engelse volk toonaangevend wordt, de Engelse taal is een I-taal, een Ik-taal. Zoals bijvoorbeeld bij: please, tea for the queen, it is, isn t it?) Van daaruit kan men zich ook afvragen hoe de taalontwikkeling van de toekomst verder zal gaan Dinsdag 14 mei DE REGENBOOG ALS MEDITATIEF PAD Kees Veenman In alle culturen en in alle tijden werd en wordt de regenboog ervaren als een brug naar de andere wereld. De regenboog inspireert mensen om het contact met de gestorvenen te zoeken. M aar de regenboog kan ook tot meditatief pad worden om de geestelijke wereld te benaderen. De regenboog verschijnt altijd als dubbele boog, de sterkere eerste en daarboven de zwakkere tweede regenboog. Tussen de beide bogen is de hemel duister, eronder en erboven licht. Kleur vormt een bijzondere brug tussen ons en het geestelijke, omdat wij kleur niet alleen in de buitenwereld aantreffen, maar kleur ook sterk tot ons gevoel spreekt en ons innerlijk zelf veelkleurig is. M et andere woorden: de kleuren zijn binnen en buiten ons. Deze avond zullen we vanuit de fenomenologie van Goethe vertrekken. Door een kleur "innerlijk na te bootsen", leer je de kleur van binnenuit kennen. Dan wordt ook het geestelijke in de kleur buiten ons toegankelijk en kunnen we in elke kleur een stemming ervaren die als geestelijke kracht in deze kleur werkt. V anuit deze morele stemming in de verschillende kleuren kan de regenboog vervolgens worden ervaren als een meditatieve weg naar de geestelijke wereld. Dit pad vertrekt vanuit de duisternis tussen de beide regenbogen en mondt via de kleuren uit in de ontmoeting met het licht aan de 'andere kant'. Donderdag 25 mei 10:00 18:00 uur DE MEESTERS VAN DE WITTE LOGE Roland van Vliet Conferentiedag Kosten: 65,- Conferentiedag over M eesters van Wijsheid en S amenklank van Gevoelens, o.l.v. R oland van V liet. In de innerlijke ontwikkeling om tot een hoger bewustzijn te komen, kunnen we de inzichten leren kennen of begeleid worden door de M eesters van oor Wijsheid en S amenklank van Gevoelens. Rudolf S teiner noemde vooral S kythianos, Boeddha, M aitreya Boeddha, M anoe, M ani, Christian Rosenkreutz, M eister Jesu (Zarathoestra); en verder ook nog Kuthumi, M orya, de V enetiaanse M eester, H ilarion, S erapis.
5 O p deze conferentiedag willen we proberen de eerste zeven meesters te beschrijven in hun historische en geestelijke werkzaamheid. We onderzoeken hoe op actuele wijze hun kwaliteit opgenomen kan worden in het meditatieve leven. 10.0 0 V oordracht over M anoe en de Witte Loge 10.30 M editatie 10.45 V ragen 11.0 0 P a uz e 11.20 V oordacht over Boeddha 12.10 M editatie 12.20 V ragen 12.35 V oordracht over M eister Jesu 13.0 5 M editatie 13.15 V r a gen 13.30 Pauze met verzorgde lunch 14.30 V oordracht over M ani 15.0 0 M editatie 15.10 V r a gen 15.25 V oordracht over Christian Rosenkreutz 15.55 M editatie 16.10 P a uz e 16.30 V oordracht over Rudolf S teiner 17.0 0 M editatie 17.10 V r a gen 17.25 M uziek 17.40 V oordracht over toekomst mensheidsontwikkeling 17.55 N awoord 18.00 Afsluiting A anmelding: Paul van Panhuys; pvpanhuys@ hotmail.nl of 06-22447764 of R oland van V liet; info@ manisola.nl of 0 6-20 4980 29 Woensdag 5 juni SPIRITUALITEIT WERKT IN DE TUIN Roland van Vliet M anicheïsme en Katharisme horen beide bij de tweede hoofdstroom van het christendom, die als heterodox christendom werd gezien. Beide benoemen de idee van reïncarnatie, de inwijding door de Parakleet en de levenstocht van de liefde. Is er een historische verbinding tussen beide te leggen en in welke mate zijn zij verwant of verschillend aan elkaar? M et dia s van beide stromingen. Waar zijn M anicheïsme en Katharisme in onze tijd te vinden en wat is dan hun signatuur en opgave? Vrijdag 27 september 3. Inspiratie, maar dan concreet In een viertal voordrachten behandelt dit jaar het thema Christus in mij in het studiecentrum aan de hand van meditatie, imaginatie, inspiratie en intuïtie. Twee avonden zijn in het voorjaar geweest. Vanavond deel 3. Bij veel kunstenaars is de Christusimpuls beleefbaar in hun werk. Hoe werken inspiraties in onze tijd? Wat leefde er in schilders als Raffaël of Rothko. Wwlke inspiraties brachten zij tot vorm? Hoe is dat bij dichters als Novalis en Goethe, of waardoor konden Gubaidulina, Grecki of Pärt hun prachtige klankbouwsels creëren? Zoals de Christusimpuls de kunstenaar afzonderlijk heeft geïnspireerd, zo kunnen hun werken ons weer tot en Christuservaring inspireren. De toeschouwer of hoorder wordt her-schepper van het scheppingsmoment, wat geïnspireerd is door de Christuservaring. Vrijdag 8 november (onder voorbehoud)
6 4. Intuïtie, maar dan concreet De tempeliers waren hun tijd ver vooruit in hun meditatieve beleving van de Christus. Van daaruit konden zij grote veranderingen doorvoeren op economisch- en cultureel gebied. Hun werken was gestoeld op broederschap, naastenliefde en de beleving van Christus in hun midden. De driegeleding, zoals die later door Rudolf Steiner ontwikkeld is, leefden zij al voor. Hun leven was in volledige verbinding met het Christuswezen, zodat zij konden zeggen: Niet ik, maar Christus in mij.
7 CURSUSSEN Vier zaterdagochtenden 2, 9 en 16 februari Malakkastraat 150, Den Haag 10:15 12:15 uur SLUIEREN Diane van Bohemen Kosten: 65,- Sluieren is een techniek, waarbij vele lagen verdunde aquarelverf over elkaar heen worden geschilderd. Elke laag moet drogen, voordat de volgende laag aangebracht kan worden. Door de gelaagdheid lijkt het of er nog licht door de schildering heen speelt. Het werken in contrasten met licht en duisternis, kunnen het resultaat tot een boeiend geheel maken. Het vraagt geduld, aandacht en aanwezig zijn in het hier en nu. Terwijl je op deze manier schildert, kom je in een sfeer, waarbij de aandacht voor jezelf, ontspanning en uitdaging samen komen. De theorie en werkwijze zijn gebaseerd op de kunstenares Liane Collot d Herbois en Rudolf Steiner. Deze drie zaterdagen gaan we vooral aan de gang met regenboogkleuren. Welke kleuren ontstaan, als je deze over elkaar heen schildert en hoe bewegen deze in de atmosfeer? Aanmelden bij Diane van Bohemen-de Grijs (etm.bohemen@online.nl, tel. 071 5722363). Inschrijven door overmaking op bankrekening 678486 t.n.v. Studiecentrum voor antroposofie in Den Haag o.v.v. sluieren Kosten 65,00 / gereduceerd en vriendenpas 40,00 (materiaal inbegrepen) Drie vrijdagavonden 1, 8 en 15 maart Malakkastraat 150, Den Haag 20:00 22:00 uur EXPRESSIONISME Else Hockx Cursus pastelkrijt Kosten: 65,- Wat is dat expressionisme? Een stroming waar zowel Picasso, Marc, Chagal als Kandinsky deel van uitmaken. Zij zijn zo verschillend. Waar is het een reactie op? Waarom is deze kunst zo anders? Dit zijn de vragen waar in de inleiding op ingegaan wordt en waarover tijdens het kopiëren ontdekkingen gedaan worden. Op twee avonden kopiëren we expressionistische kunst met pastelkrijt. De derde avond maken we ons eigen expressionistische werk. Aanmelden bij Else Hockx (else@beeldenkleur.nl, tel 010 7370177). Inschrijven door overmaking op bankrekeningnummer 678486 t.n.v. Studiecentrum voor Anthroposofie in Den Haag o.v.v. Expressionisme Kosten 65,00 / gereduceerd en vriendenpas 40,00 (materiaal inbegrepen) Vier dinsdagavonden 5, 12, 19 en 26 maart PROJECTIEVE MEETKUNDE Rudolf Klinkenberg Kosten: 50,- Aan de hand van constructies en tekeningen, die we zelf maken, proberen we te ontdekken dat deze meetkunde niet in tegenspraak is met de meetkunde van de oude Grieken, maar wel een stap verder gaat. Hierdoor wordt ons voorstellingsvermogen wel op de proef gesteld. Ook zonder wiskundige achtergrond kan men aan deze cursus deelnemen. Vijf zaterdagochtenden 16 en 23 maart; 6, 13 en 20 april Bosschestraat 26 10:15 12:30 uur KENNISMAKING MET BEELDHOUWEN Noha Obeid Kosten: 125,- De cursus is bedoeld als algemene oriëntatie in beeldhouwen met verschillende materialen: klei, bijenwas, hout en steen. Er is geen voorkennis of ervaring vereist. Iedereen is van harte welkom. In deze cursus is niet alleen belangrijk wat je maakt, maar hoe je het maakt en waarom men de materie wil laten veranderen, welke krachten kun je gebruiken om de materie te laten opstaan. Bij het gebruik van klei en bijenwas is er sprake van toevoegen van materie, bij het gebruik van hout en steen is sprake van weghalen. De cursus zal worden gegeven door Noha Obeid, beeldend kunstenaar. Verdere informatie over haar vindt u op haar website www.nohaobeid.nl De eerste 3 bijeenkomsten hebben in het najaar plaatsgevonden. Hiervan werd één bijeenkomst besteed aan het werken met klei en twee bijeenkomsten aan het werken met bijenwas. In het voorjaar van 2013 worden nog 5 bijeenkomsten gehouden, waarvan twee bijeenkomsten besteed worden aan het werken met hout en drie aan het werken met steen. Onderdeel vormt hoe je het beste een steen kunt uitzoeken om te bewerken. Deelname is mogelijk per ochtend of per soort materiaal. Informatie en aanmelden bij Noha Obeid (info@nohaobeid.nl, tel 070 306 2375 of mobiel 0649 880 664). Inschrijven door overmaking op bankrekeningnummer 678486 t.n.v. Studiecentrum voor Anthroposofie in Den Haag o.v.v. Beeldhouwen Kosten 125,00 voor het resterende deel van de cursus of 25,00 per ochtend (materiaal inbegrepen behalve de kosten van de steen) De cursus wordt gehouden in het atelier van Noha Obeid, in de Bosschestraat 26 in Scheveningen.