DOELSTELLINGEN De deelnemers worden zich bewust van hun eigen omgang met rouw en verlies en de rol die hun geloof of levensoriëntatie hierbij heeft. De deelnemers weten dat ieder op een eigen manier rouwt en dat dit ook voor kinderen geldt. De deelnemers delen hun ervaringen met rouw en verlies in hun gezinsleven en krijgen handvatten aangereikt voor het omgaan hiermee. INFORMATIE VOOR DE COACH Deze bijeenkomst hoort bij een serie van vijf bijeenkomsten over opvoeden met geloven. De doelgroep van deze bijeenkomsten zijn ouders met kinderen van 8-12 jaar. Je kunt deze bijeenkomst los, of in samenhang met één of meer van de andere bijeenkomsten uitvoeren. In deze bijeenkomst gaat het over het omgaan met rouw en verlies in het gezin. Het ene gezin zal misschien al veel directer geconfronteerd zijn met verlies dan het andere gezin. Toch gaat het aan geen enkel gezin voorbij, want verlies is er op allerlei gebieden. Het is er in het groot en in het klein. Het hoort nu eenmaal bij het leven. In deze bijeenkomst gaat het over het verlies van dierbare personen door overlijden. Ouders zitten vaak met vragen rondom het afscheid nemen en hoe ze hun kind daarbij kunnen ondersteunen. Ook is het soms zoeken naar het vinden van woorden. Hoe vertel je je kind dat opa of oma er niet meer is? Hoe zal zij dat oppakken? En waar is opa of oma nu? Wat je hierover aan je kinderen vertelt, heeft alles te maken met welke betekenis je als ouder zelf geeft aan dood en leven. Je geloof of levensoriëntatie speelt daarbij een belangrijke rol. Het is goed als ouders zich hiervan bewust zijn en proberen te benoemen wat sterven is voor hen. Dat zal hen helpen bij het omgaan met en een plek geven van ervaringen van rouw en verlies in hun gezin. In deze bijeenkomst gaan ouders hiermee aan de slag. Voor de pauze wordt verkend welke ervaringen van verlies en rouw er kunnen en zijn en wat de deelnemers daarvan zelf hebben ervaren in hun gezin. Ook lezen ze een interview uit Moments en bespreken dat met elkaar. Na de pauze proberen de deelnemers, aan de hand van beelden, te benoemen wat sterven voor hen is. Met behulp van kaartjes met vragen en situaties gaan de ouders vervolgens met elkaar in gesprek over hoe je rouw en verlies een plek kunt geven en is er volop de gelegenheid om ervaringen te delen. VOORBEREIDING Praktische voorbereiding Lees het materiaal voor deze bijeenkomst goed door, inclusief de bijlagen; Bepaal welke werkvormen je met jouw groep wilt gaan doen; Bestel voor jezelf en de deelnemers een exemplaar van het oudermagazine Moments (www.boekencentrum.nl); Vraag (zo nodig) na bij de predikant of de kerkenraad welke afspraken er in jouw gemeente zijn rond de begeleiding van uitvaarten door de predikant; Leg voor de bijeenkomst alle benodigdheden klaar. 1
Persoonlijke voorbereiding Voor je met de deelnemers aan de slag gaat, is het van belang dat je stil staat bij jouw eigen ervaringen en ideeën rond rouw en verlies. Stel jezelf de volgende vragen om je persoonlijk voor te bereiden op de bijeenkomst: Welke ervaringen van rouw en verlies zie jij om je heen, en wat heb je daarvan in je eigen leven (of gezinssituatie) ervaren? Hoe geef jij een plek aan rouw, pijn en verlies? Wat is sterven voor jou? Op welke manier speelt je geloof hierbij een rol? Wat zou je hierover kunnen en willen delen met de deelnemers? Lees tenslotte Wij zijn met z n vijven, pag 48, Samen stil staan, rouwen en verder gaan, pag 51 en Beste Anne-Marie, pag 52 uit Moments. Aandachtspunt Houd er rekening mee dat er emoties kunnen boven komen tijdens het houden van deze bijeenkomst. Het kan tenslotte zomaar zijn dat iemand kort geleden afscheid heeft moeten nemen van een dierbare persoon of dat er herinneringen boven komen waar men lange tijd niet over gesproken heeft. BENODIGDHEDEN Voor jezelf en de deelnemers een exemplaar van het oudermagazine Moments; Flap-over; Stiften; Kaartjes uit het spel Kaarten op tafel (verkrijgbaar via www.eo.nl), of gebruik allerlei foto s die je zelf hebt uitgezocht; De kaartjes van BIJLAGE 1; Dikke kaars; Waxinelichtjes; Lucifers; Iets te drinken en wat lekkers voor de Opening en de Pauze; Tip Bestel via www.webwinkel.pkn.nl het boekje Rondom de dood voor alle deelnemers. Hierin wordt in eenvoudige taal uitgelegd wat de kerk kan betekenen bij overlijden en uitvaart. Met een overzicht van kerkelijke gebruiken en portretten, liedteksten en foto s. PROGRAMMA 5 minuten Opening Zorg dat de kaars brandt bij binnenkomst van de deelnemers. Heet de deelnemers welkom en bied iets te drinken en wat lekkers aan. Vertel dat jullie het tijdens deze bijeenkomst gaan hebben over rouw en verlies en hoe je daar een plek aan kan geven in je gezin. Nodig de deelnemers uit om zich (zo nodig) aan elkaar voor te stellen en daarbij ook te vertellen hoe hun gezinssamenstelling eruit ziet. Begin het rondje door zelf als eerste iets te vertellen. 2
20 minuten Verkenning Het ene gezin zal misschien al veel directer geconfronteerd zijn met verlies dan het andere gezin. Toch gaat het aan geen enkel gezin voorbij, want verlies is er op allerlei gebieden. Het is er in het groot en in het klein. Het hoort nu eenmaal bij het leven. Het kan je helpen om juist ook bewust om te gaan met het kleine verlies en dat een plek te geven. Zo kan je kind leren om te gaan met pijn en tegenslagen en is er een basis voor later, als groot verlies zich aandient. En trouwens: wat voor jou klein verlies is, kan wel eens heel groot zijn voor jouw kind. Leg de stiften op tafel en nodig de deelnemers uit om op de flap-over situaties op te schrijven die je als gezin doen confronteren met rouw en verlies. Dat kunnen situaties zijn die ze zelf hebben meegemaakt, maar dat hoeft niet. Het mogen voorbeelden zijn van groot of klein verlies. Inventariseer daarna welke situaties zijn opgeschreven. Zijn er nu nog voorbeelden die er aan toe gevoegd moeten worden? Vertel de deelnemers (nogmaals) dat rouw en verlies er op allerlei verschillende manieren kan zijn. Wellicht is dat ook terug te vinden op de flap-over. Er is sprake van verlies wanneer er een dierbare overlijdt, maar ook een verlies van mogelijkheden door een lichamelijke handicap of een verhuizing van een geliefd vriendje is een verlies voor jouw kind en jouw gezin. Ook dan is er rouw. Tijdens deze bijeenkomst zal het gaan over het verlies van dierbare personen door overlijden. Zijn er situaties beschreven die deelnemers aan de groep in hun gezin hebben meegemaakt? Nodig de ouders uit om hierover iets te delen met de groep, als zij dat willen. Vraag hen ook om erbij kort te vertellen hoe ze hiermee zijn om gegaan in hun gezin. Vertel dat jullie tijdens het tweede deel van de avond verder gaan praten over het een plek geven van rouw en verlies in je gezinssituatie. 15 minuten Verdieping 1 Verdeel de deelnemers in groepjes van 3 of 4 personen. Nodig hen uit om (zo nodig) eerst Wij zijn met z n vijven, pag 48 te lezen uit het oudermagazine Moments. Vervolgens bespreken de groepjes de volgende vragen: Wat valt je op in dit interview? Wat spreekt je aan of wat herken je erin? Wat spreekt je niet aan of is iets wat je niet herkent? Wat vind je van de manier waarop deze ouders het verlies een plek geven in hun gezin? 20 minuten Pauze 25 minuten Verdieping 2 Beslis, afhankelijk van de groepsgrootte, of je dit onderdeel met de hele groep of in kleine groepjes wilt doen. Hoe groter de groep, hoe langer dit onderdeel zal duren. De deelnemers zullen waarschijnlijk ook graag praktische ideeën willen uitwisselen; zorg er daarom voor dat daarvoor voldoende tijd overblijft. 3
Hoe je omgaat pijn, verlies, de dood en rouw heeft alles te maken met je geloof of je levensoriëntatie. Om te kunnen praten met je kind over jullie verdriet is het belangrijk, dat je je bewust bent van jouw eigen omgang hiermee. Vertel de deelnemers dat jullie daarom, voor jullie verder gaan met de concrete gezinssituatie, eerst stil staan bij ieders eigen omgang met leven en dood. Leg (een deel van) de kaartjes van het spel Kaarten op tafel op tafel, zodat iedereen ze goed kan zien. Vraag de deelnemers om ieder een afbeelding te kiezen bij de vraag: Wat is sterven voor jou? Geef de ouders vervolgens de tijd om rustig een kaartje (of eventueel twee kaartjes) uit te kiezen. Kies zelf ook een kaartje uit. Nodig daarna iedereen uit om aan de hand van het kaartje iets te vertellen over de betekenis die zij aan sterven geven. Vraag daarbij als gespreksleider steeds even door naar de rol van hun geloof of levensoriëntatie hierin (als men dat niet uit zichzelf vertelt). Vervolgens kan de groep steeds maximaal twee vragen stellen ter verheldering. Begin zelf als eerste iets te vertellen bij jouw kaartje. Vraag, als iedereen iets heeft gedeeld met de groep, hoe men het vond om dit zo met elkaar te delen. Zijn er dingen gezegd door een ander die jou misschien verder helpen, of waar je iets mee kunt? 30 minuten Verwerking Leg de kaartjes uit BIJLAGE 1 op tafel. Vertel de deelnemers dat jullie nu de gelegenheid hebben om door te praten over hoe je rouw een plek geeft in je gezin, of over rouw en rouwverwerking bij kinderen. Op de kaartjes staan allerlei vragen of situaties die hiermee te maken hebben. Om de beurt mag een deelnemer een kaartje kiezen om die te bespreken met de groep. Er liggen ook een aantal lege kaartjes: deze kan je pakken als jouw vraag of situatie er niet bij ligt. Leid het gesprek over de vragen en stimuleer de ouders om hun eigen ervaringen en ideeën in te brengen. Het gaat niet om goed of fout, maar om het zoeken naar manieren die passen bij jou en je gezin. Zorg dat iedereen het magazine Moments bij de hand houdt en verwijs ernaar als dit relevant is. Lees bijvoorbeeld samen een vraag over rouwverwerking uit de rubriek Beste Anne- Marie, pag 52 in het oudermagazine Moments en vraag wat de ouders van dit antwoord vinden. 5 minuten Evaluatie & vervolgvragen Vraag de deelnemers hoe ze de bijeenkomst ervaren hebben en wat in het bijzonder ze ervan mee naar huis nemen. Zijn er nog zaken die ze hebben gemist of waar men over verder zou willen praten? Als blijkt dat er behoefte aan is kun je aanbieden nog eens bij elkaar te komen. 5 minuten Afsluiting Zet de brandende kaars in het midden van de groep en geef ieder een waxinelichtje. Vertel dat de kaars die tijdens de hele bijeenkomst gebrand heeft, symbool staat voor het Licht van God. Licht dat er was voor dat wij geboren waren, Licht dat er is tijdens ons leven en Licht dat er ook zal zijn als wij er niet meer zijn. Nodig de deelnemers uit om hun waxinelichtje aan de kaars aan te steken en de 4
deze rondom de kaars te zetten. Als ze dat willen kunnen ze er ook iets bij zeggen, maar dat hoeft niet. Bedank de deelnemers tenslotte hartelijk voor ieders bijdrage. BIJLAGEN 1 Kaartjes met vragen en situaties 5
BIJLAGE 1 Kaartjes met vragen en situaties Hieronder staan een aantal vragen die ouders kunnen hebben rond rouw en verlies en hoe dat een plek te geven in hun gezinssituatie. Knip de kaartjes van tevoren uit. Hoe kan ik mijn kind bij het afscheid van betrekken? Wanneer is een kind oud genoeg om mee te gaan naar een uitvaart? Hoe kan je aan een kind uitleggen dat iemand overleden is? Rouwen kinderen anders dan volwassenen? Mijn kind praat helemaal niet over het overlijden van zijn klasgenootje. Wat nu? Wat kun je thuis doen om aandacht te geven aan het gemis van een dierbare? Ik kan mijn emoties vaak niet bedwingen over het gemis dat we van dichtbij hebben meegemaakt. Heeft mijn kind daar last van?.. is geen prater en kan daardoor weinig met de rest van het gezin delen. Hoe kunnen we toch samen uiting geven aan ons gemis en het een plek geven? Moet je lid zijn van een kerk om een predikant te betrekken bij een uitvaart? En hoe gaat dat dan in z n werk? 6