Kinderrechteneducatie: een brede benadering Achtergronddossier Beste lezer, Fijn dat u deelneemt aan het Open Forum over kinderrechteneducatie in het onderwijs op 23 oktober 2014. In dit achtergronddossier leest u meer over de visie op kinderrechteneducatie (KRE) die de Kinderrechtencoalitie hierbij hanteert, en waarom het zo belangrijk is om aandacht te besteden aan KRE in het onderwijs. We nodigen graag elke deelnemer uit om dit achtergronddossier op voorhand door te nemen. Het geeft een eerste inkijk in de theorie rond kinderrechteneducatie. Zo kunnen we tijdens het Open Forum ten volle inzetten op interactie en kunnen we de verschillende toepassingen van kinderrechteneducatie in de onderwijspraktijk onder de loep nemen. 1. WAT WILLEN WE BEREIKEN MET HET JAARTHEMA KINDERRECHTENEDUCATIE IN HET ONDERWIJS? Dit jaar viert het VN-Kinderrechtenverdrag haar 25 ste verjaardag. Ons land ratificeerde het Verdrag reeds in 1991 en is sindsdien verantwoordelijk om de rechten van alle kinderen te respecteren, te promoten en te verdedigen. Hieronder verstaat men ook dat iedereen geïnformeerd wordt over kinderrechten. Het onderwijs als sector in zijn geheel is de plek bij uitstek is om kinderen en volwassenen in aanraking te laten komen met kinderrechten en deze ook toe te passen in hun eigen leef- en werkomgeving. Anderzijds zien we dat nog niet iedereen in het onderwijs in aanraking komt met kinderrechten. Daarom koos de Kinderrechtencoalitie ervoor om dit jaar extra aandacht te vragen voor deze belangrijke opdracht. We formuleerden twee doelstellingen die we willen bereiken met het jaarthema: - We willen tegen eind 2014 via studie en overleg een duidelijk overzicht verkrijgen over de bestaande hefbomen en knelpunten die bestaan rond kinderrechteneducatie in het basis-, secundair en hoger onderwijs. - We willen tegen eind 2014 aanbevelingen formuleren om kinderrechteneducatie structureel te verankeren zowel binnen het onderwijsbeleid, de lerarenopleidingen als in de dagelijkse praktijk op school. 1
2. HOE KAN U TIJDENS HET OPEN FORUM HIER AAN BIJDRAGEN? Tijdens het Open Forum willen we samen met u en de andere deelnemers de volgende ambities waarmaken, zodat deze kunnen bijdragen aan het bereiken van de doelstellingen van het jaarthema: - We willen bij de deelnemers een sterker bewustzijn creëren rond de betekenis van kinderrechteneducatie in het onderwijs - We willen onderzoeken wat de voorwaarden zijn opdat kinderrechteneducatie structureel en duurzaam ingebed wordt in het onderwijs. 3. WAT IS KINDERRECHTENEDUCATIE? Er bestaan verschillende interpretaties en opvattingen over wat kinderrechteneducatie nu eigenlijk is. Wat kan het allemaal zijn? een les over het ontstaan en de inhoud van het Kinderrechtenverdrag een les over een welbepaald thema waarop kinderrechten van toepassing zijn, bijvoorbeeld over pesten of armoede. een vorming aan professionelen die in contact komen met kinderen over hoe ze in hun werkpraktijk kinderrechten kunnen toepassen. een school die kinderrechten als rode draad gebruikt doorheen haar hele schoolbeleid een les waarin de leerlingen worden geleerd hoe ze kunnen opkomen voor hun rechten of die van andere kinderen, zowel hier als in het Zuiden. en nog veel meer! Kinderrechteneducatie kan dus op verschillende manieren ingevuld worden: - Doelstelling: Proactief (versterken van het respect voor kinderrechten) en defensief (om kinderrechtenschendingen te voorkomen ) - Doelgroep: kinderen en volwassen - Sector: zowel in formele, informele als niet-formele leercontexten - Bereik: zowel hier als in alle andere landen van de wereld - Termijn: zowel over het verleden, nu als over de toekomst 2
- Thema s: algemeen (kinderrechten algemeen, kinderrechten in het Zuiden, nondiscriminatie, participatie, ) en specifiek (armoede, gezondheid, huisvesting, geweld, onderwijs, ) - Methodiek: de manier waarop men aan kinderrechteneducatie doet (klasgesprek, vorming, spel, lespakket, ) - Context: les over kinderrechten in de klas, kinderrechten als uitgangspunt in het beleid van een school, les over kinderrechten in de lerarenopleiding, Je kan kinderrechteneducatie ook definiëren vanuit de verschillende doelen of effecten die het wil bereiken: LEREN OVER KINDERRECHTEN Een eerste belangrijk doel van kinderrechteneducatie is het leren over kinderrechten. Wat zijn kinderrechten? Wat staat er in het Kinderrechtenverdrag? 1 Wat is de relatie tussen mensen- en kinderrechten? Kinderrechteneducatie wil de implementatie van het Kinderrechtenverdrag bevorderen door het actief promoten van de principes en de bepalingen uit het Verdrag. Het is hierbij van belang om de bepalingen en principes uit het Kinderrechtenverdrag in te bedden in zowel formele als niet-formele leeromgevingen van kinderen en in de curricula en vormingen van professionelen die werken met kinderen of rond kindgerelateerde thema s. Niet alleen kinderen hebben baat bij informatie over hun rechten, ook volwassenen (ouders, opvoeders, professionelen, ) en bij uitbreiding de hele maatschappij. LEREN DOOR KINDERRECHTEN De manier waarop men aan KRE doet, is minstens even belangrijk als de inhoud. Dit moet conform zijn met de principes uit het Kinderrechtenverdrag: participatief, interactief, ervaringsgericht, concreet, vanuit en relevant voor het eigen dagelijks leven, OPKOMEN VOOR KINDERRECHTEN Een derde doel is het leren opkomen voor kinderrechten. Kinderen en volwassenen meer inzicht geven over hoe belangrijk deze rechten zijn. Hoe kunnen kinderen hun eigen rechten verdedigen, en die van andere kinderen? Waar kunnen ze hiervoor terecht? Hoe kunnen kinderen en volwassenen kinderrechten toepassen in hun dagelijkse leven? 1 De link naar de Nederlandstalige vertaling van het Kinderrechtenverdrag: http://www.kinderrechtencoalitie.be/uploads/documenten/ivrk.pdf 3
Hierbij wordt er steeds vertrokken vanuit de kinderrechtenbenadering: dit is een internationaal erkende en omschreven benadering (o.m. door het VN-Comité voor de Rechten van het Kind) die stelt dat er steeds vanuit de rechten van kinderen wordt vertrokken opdat zowel kinderen als volwassenen de nodige hefbomen in handen krijgen om deze rechten in hun dagelijkse leven te realiseren, te garanderen en te beschermen. Een kinderrechtenbenadering hanteren draagt bij aan het realiseren van de bepalingen en principes uit het Kinderrechtenverdrag, kan als basis dienen bij het plannen en uitvoeren van beleidsmaatregelen en kan een leidraad zijn in onze omgang en gedrag tegenover kinderen. Het ziet kinderen als rights holders, houders van rechten, en niet enkel als objecten die beschermd moeten worden. 2 Is het aangewezen om te kiezen voor één benadering of definiëring? NEE! Kinderrechteneducatie is een en-en verhaal en de verschillende manieren van invulling zijn complementair. Kinderrechteneducatie moet verstaan worden in de brede zin, veel breder dan het onderwerp van een enkele les. Je spreekt pas over een volwaardige kinderrechteneducatie als je een combinatie maakt van de verschillende invullingen. Het een kan niet zonder het ander 4. WAT BETEKENT HET ONDERWIJS VOOR KINDERRECHTENEDUCATIE? Het VN-Comité voor de Rechten van het Kind beveelt ons land aan om alle kinderen en volwassenen te informeren over kinderrechten. 3 Kinderrechteneducatie kan dus plaatsvinden in elk domein en aan elke doelgroep die met kinderen te maken hebben: in het onderwijs, in het jeugdwerk, thuis, in de buurt, bij het gerecht, de politie, in de gezondheidszorg, etc. Net omdat het toepassingsgebied voor kinderrechteneducatie zo omvangrijk is, kiest de Kinderrechtencoalitie in het kader van dit jaarthema wel expliciet voor een duidelijke afbakening van de doelgroep: namelijk kinderrechteneducatie in het formeel onderwijs. Volgens het Kinderrechtenverdrag hebben kinderen immers: - recht op onderwijs (art. 28) - rechten in het onderwijs - worden kinderrechten verwezenlijkt door onderwijs (art. 29). 2 UNICEF (2014), Child Rights Education Toolkit, p. 20 33 Slotbeschouwingen van het VN-Comité voor de Rechten van het Kind aan België (2010), artikels 25 en 26. Een Nederlandstalige versie kan gedownload worden via deze link: http://www.kinderrechtencoalitie.be/uploads/databank/kinderrechten%20algemeen/slotbeschouwingen_ivr K_NL%202010.pdf 4
Een school moet daarom niet alleen informatie geven over kinderrechten, maar ze moet kinderen ook de kans geven om op te groeien in een klimaat waarin kinderrechten beleefd worden. 4 Waar kan er aan kinderrechteneducatie gedaan worden in het onderwijs? - In de klas: kinderrechteneducatie door een leerkracht of vormingswerker aan kinderen in het basis- en secundair onderwijs. - Op school: Een school moet niet alleen informatie geven over hun rechten, maar moet kinderen ook de kans geven om op te groeien in een klimaat waarin kinderrechten beleefd worden. In alle domeinen binnen de school is er aandacht voor kinderrechten: o Bij alle stakeholders: directie, leerkrachten, leerlingen, ouders, buurtbewoners, partners, o In elk aspect van het schoolleven: de pedagogische visie, schoolreglement, activiteiten, inhoud van de lessen, interacties, attitudes, vaardigheden, kennis, - In de basisopleiding van leraren: kinderrechteneducatie wordt expliciet opgenomen in de curricula van alle lerarenopleidingen, zodat toekomstige leerkrachten de nodige basis meekrijgen om later in hun dagelijkse praktijk kinderrechten toe te passen en hun leerlingen hierover te informeren. - In het onderwijsbeleid: kinderrechteneducatie als aandachtspunt bij de inrichtende machten, de pedagogische begeleidingsdiensten, de inspectie, de minister van Onderwijs en de administratie. Kinderrechteneducatie wordt meegenomen in de permanente vorming van leerkrachten, het opmaken en evalueren van eindtermen en leerplannen, het kader om scholen door te lichten, het opmaken van het onderwijsbeleid, enz. Is het aangewezen om te kiezen voor één doelgroep binnen het onderwijs? NEE! We maken de expliciete keuze om kinderrechteneducatie in de hele onderwijssector onder de loep te nemen. Zoals we hierboven reeds aanhaalden: kinderrechteneducatie is een en-en verhaal. Kinderen hebben minder kans om voldoende informatie te krijgen over hun rechten als hun leerkracht er nog nooit van heeft gehoord tijdens vorming of opleiding. Scholen kunnen minder makkelijk een beleid opbouwen rond kinderrechten als er geen ondersteuning komt vanuit de directie of de koepels. De inspanningen om de eindtermen rond kinderrechten te behalen kunnen pas op een kwalitatieve manier beoordeeld worden als de onderwijsinspecteurs ook geïnformeerd worden, enz. 4 Vormen vzw (2007), Krekelboek Deel I basisinformatie, kinderrechteneducatie bij jonge kinderen in kleuter- en lager onderwijs; p. 16-17 5
Wat gebeurt er momenteel rond kinderrechteneducatie binnen het onderwijs? Kinderrechteneducatie is reeds gedeeltelijk ingebed in het onderwijs. Het staat in de vakoverschrijdende eindtermen van het secundair onderwijs 5, in de ontwikkelingsdoelen en eindtermen van het basisonderwijs 6 en in die van het buitengewoon lager onderwijs (type 1 en type 7) en het buitengewoon secundair onderwijs (opleidingsvorm 3 en 4). Toch dringt het niet door in alle leerplannen en maakt het ook geen vast onderdeel uit van de basisopleiding of de permanente vormingen van leerkrachten. We willen tijdens het Open Forum samen nadenken over welke randvoorwaarden en welke factoren er nodig zijn om kinderrechteneducatie duurzamer in te bedden in het onderwijs. 5. WAT BETEKENT KINDERRECHTENEDUCATIE VOOR HET ONDERWIJS? Voor kinderen: Een eerste belangrijke betekenis van kinderrechteneducatie voor het onderwijs is het feit dat kinderen geïnformeerd worden over wat kinderrechten precies zijn, en op welke aspecten van hun leven ze allemaal van toepassing zijn. Ze leren de link leggen tussen kinderrechten en hun eigen situatie, maar ook die van andere kinderen (zowel hier als in andere landen). Ze leren ook hoe ze voor hun rechten kunnen opkomen. Voor leerkrachten: Kinderrechteneducatie helpt om op een interactieve en ervaringsgerichte manier les te geven. Kinderrechten bieden een waardevol kader aan om het lesgeven te structureren omwille van het universeel karakter. Een focus op kinderrechten structureert het grote aanbod en de nood aan verschillende educaties. 7 Als men vertrekt vanuit de brede basis die het Kinderrechtenverdrag biedt, kan kinderrechteneducatie fungeren als een sterk en overkoepelend kader waaronder reeds bestaande educaties kunnen samengebracht worden, waaronder: mensenrechteneducatie, mondiale vorming, educatie rond duurzame ontwikkeling, burgerschapseducatie, vredeseducatie, Daarnaast geeft onderzoek aan dat het toepassen van een kinderrechtenbenadering op school en in de klas kan zorgen voor een betere relatie tussen leerkrachten en leerlingen. 8 5 een van de vier thema s in de eindtermen in context 5 (de politiek-juridische samenleving ) is mens- en kinderrechten en fundamentele vrijheden. De leerlingen tonen het belang en dynamisch karakter aan van mensen- en kinderrechten. In: VOET@2010. Nieuwe vakoverschrijdende eindtermen voor het secundair onderwijs. 6 Eindtermen bij Maatschappij : 4.13 de leerlingen kunnen het belang illustreren van de fundamentele Rechten van de Mens en de Rechten van het Kind. In: Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming (2010), Ontwikkelingsdoelen en eindtermen voor het gewoon basisonderwijs. Informatie voor de onderwijspraktijk, Agentschap voor Kwaliteitszorg in Onderwijs en Vorming (AKOV) 7 UNICEF (2014), Child Rights Education Toolkit, p. 38 8 Covell, Katherine, Justin K. McNeil and R. Brian Howe, Reducing Teacher Burnout by Increasing Student Engagement: A children s rights approach, School Psychology International, vol. 30, no. 3, 2009, pp. 282 290 In: UNICEF (2014), Child Rights Education Toolkit, p. 35 6
Voor scholen: Kinderrechteneducatie heeft een positieve invloed op het schoolklimaat en op het welbevinden van leerlingen op school. Onderzoek naar kinderrechteneducatie staat nog in de kinderschoenen, maar enkele studies wijzen alvast uit dat kinderrechteneducatie het engagement van kinderen op school verhoogt, de onderlinge relaties verbeteren en dat antisociaal gedrag en pesten afnemen. 9 KRE op schoolniveau komt ook specifiek ten goede aan maatschappelijk kwetsbare kinderen. Onderzoek stelt een daling van het aantal afwezigheden vast, alsook betere leerprestaties en betere relaties met de ouders van deze groep kinderen. 10 Voor de maatschappij: Het effect van kinderrechteneducatie overstijgt het niveau van het onderwijs, het komt immers ten goede aan de hele maatschappij. KRE draagt bij tot het vormen van mondige en verantwoordelijke burgers die in een democratische gemeenschap kunnen leven en werken. Het draagt ook bij aan het nakomen van de verplichtingen die staten hebben inzake de toepassing van het Kinderrechtenverdrag. 6. BRONNEN UNICEF (2014), Child Rights Education Toolkit: Rooting Child Rights in Early Childhood Education, Primary and Secondary Schools, Geneva Vormen vzw (2007), Krekelboek, Deel I: basisinformatie. Kinderrechteneducatie bij jonge kinderen in kleuter- en lager onderwijs Didier Reynaert (2013), Kinderrechteneducatie: een individueel en collectief leerproces, Welwijs 4 (december 2013), pp. 11-14 Hilde De Vleeschouwer (2013), Toepassing van de rechten van het kind in het Vlaamse basisonderwijs, casestudy van kinderrechtenscholen, masterproef Universiteit Antwerpen, Instituut voor Onderwijs- en Informatiewetenschappen 9 Covell, Katherine and R. Brian Howe, Rights, Respect and Responsibility: Final report on the County of Hampshire Rights Education Initiative, Children s Rights Centre, Cape Breton University, Nova Scotia, 2008; Covell, Katherine, Justin K. McNeil and R. Brian Howe, Reducing Teacher Burnout by Increasing Student Engagement: A children s rights approach, School Psychology International, vol. 30, no. 3, 2009, pp. 282 290 In: UNICEF (2014), Child Rights Education Toolkit, p. 35 10 Covell, Katherine, R. Brian Howe and Jillian Polegato, Children s Human Rights Education as a Counter to Social Disadvantage: A case study from England, Educational Research: Special Issue Intercultural, Citizenship and Human Rights Education, vol. 53, no. 2, 2011, pp. 193 206 in: UNICEF (2014), Child Rights Education Toolkit, p. 35 7
VRAGEN? OPMERKINGEN? Heeft u op voorhand nog vragen of aanvullingen bij deze nota of rond het Open Forum? Laat het zeker weten aan de organisatie: Farah Laporte (coördinator tot 6 oktober) farah.laporte@kinderrechtencoalitie.be TEL 09/225.90.25 of GSM 0468/10.11.24 Naima Charkaoui (plaatsvervangend coördinator vanaf 6 oktober) naima.charkaoui@kinderrechtencoalitie.be TEL 09/225.90.25 of GSM 0468/10.11.24 Jef Geboers (medewerker) jef.geboers@kinderrechtencoalitie.be TEL 09/225.90.25 8