Pleidooi voor Maatschappelijk Verantwoord Bezuinigen Extra investering helpt 125.000 mensen aan het werk
Voorwoord Meer mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt aan de slag bij gewone werkgevers. Dat is de ambitie van het kabinet met de nieuwe Wet werken naar vermogen. Een ambitie die Cedris deelt en van harte ondersteunt. Waarom? Omdat onze SW-bedrijven de expertise hebben en weten dat het kan. Dagelijks helpen SW-bedrijven mensen met een beperking aan de slag bij gewone werkgevers. Mensen die vakken vullen bij de supermarkt, archieven van VOC-schepen inscannen, groenonderhoud doen bij hoveniersbedrijven en bedrijfskantines draaiende houden. Dat werk is van onschatbare waarde voor mensen zelf. Werkgevers weten vaak niet meer hoe ze zonder hen moeten. Maar ook voor de samenleving is dit werk van belang, zeker nu het tekort aan personeel de komende jaren steeds meer voelbaar zal worden. De leden van Cedris helpen graag meer mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt naar zo n plek. Daarom wil Cedris constructief meedenken en meewerken om de ambitie van Werken naar vermogen te laten slagen. Cedris ziet echter wel risico s in de bezuinigingen waarmee het kabinet de Wet werken naar vermogen gepaard laat gaan. Hierdoor dreigen niet méér, maar juist minder mensen aan de slag te komen. In dit document laat Cedris zien dat een maatschappelijk verantwoorde bezuiniging mogelijk is, terwijl het beoogde resultaat van de Wet werken naar vermogen gerealiseerd wordt. Met een beperkte investering kunnen 125.000 mensen extra aan de slag geholpen worden. Een investering waar op drie vlakken winst tegenover staat. Het betekent dat op 125.000 uitkeringen wordt bespaard. Het betekent dat 125.000 werkgevers blij worden gemaakt met een gemotiveerde werknemer. Maar het betekent vooral dat het talent van 125.000 mensen tot zijn recht komt in een baan. Dat is waar de leden van Cedris voor staan! Iris van Bennekom Voorzitter Cedris Extra investering helpt 125.000 mensen aan het werk 3
Nieuwe Wet werken naar vermogen De nieuwe Wet werken naar vermogen voegt de regelingen voor de bijstand (WWB), de sociale werkvoorziening (Wsw), jonggehandicapten (Wajong) en jongeren (WIJ) samen tot één regeling. Terecht, want het gaat om mensen in vergelijkbare situaties. Wel blijft er een aparte regeling voor beschut werk bestaan. De wet gaat uit van twee belangrijke uitgangspunten, die Cedris onderschrijft: 1. Mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt moeten zoveel mogelijk bij gewone werkgevers aan de slag De sector is er voor beschut werk, maar wil daarnaast en vooral ook zoveel mogelijk mensen aan de slag helpen bij gewone werkgevers. Dat is ook noodzakelijk voor SW-bedrijven: alleen op die manier kunnen ze rendabel blijven opereren. SW-bedrijven hebben in de afgelopen periode een forse slag gemaakt om zoveel mogelijk mensen bij gewone werkgevers te plaatsen in plaats van in een beschutte werkomgeving, oftewel: van binnen naar buiten. In 2010 is dit percentage ondanks de economische crisis gestegen met 10% 1. Hierbij zie je grote verschillen, afhankelijk van de regionale arbeidsmarkt en economische omstandigheden. Het traditionele beeld van SW-bedrijven die eigen, grote productiehallen hebben, is niet meer juist. De beweging van binnen naar buiten is in gang gezet, hier moet de komende jaren nog veel meer op worden ingezet. 2. Gemeenten worden verantwoordelijk voor de uitvoering De uitvoering van de nieuwe wet komt te liggen bij gemeenten, net als bepaalde taken op het gebied van zorg. Dit is volgens Cedris ook het juiste niveau. Gemeenten zijn het beste in staat om maatwerk te leveren en ze kunnen de verschillende beleidsterreinen goed op elkaar afstemmen. Ze staan dichtbij de burger en werkgevers. De decentralisatie sluit nauw aan bij de regionale schaal waarop SW-bedrijven opereren. SW-bedrijven zijn daarom straks voor gemeenten een goede partner om de nieuwe Wet werken naar vermogen uit te voeren. De nieuwe Wet werken naar vermogen noopt de SW-sector zich te bezinnen op de toekomst. SW-bedrijven moeten met minder geld, meer mensen aan het werk helpen. Bij voorkeur bij reguliere werkgevers. De SW-sector wil deze handschoen graag oppakken en bereidt zich voor op een veranderslag. Forse bezuinigingen zijn daarbij mogelijk. Maar niet al op de korte termijn. 1. De korte termijn De bezuiniging van 1,8 miljard euro die het kabinet voorstelt in de nieuwe Wet werken naar vermogen veroorzaakt frictie. Het kabinet bezuinigt in de eerste jaren meteen fors, terwijl de kosten dan nog hoog zijn. Belangrijkste oorzaak is dat in de eerste jaren de loonkosten van de huidige groep Wsw ers (100.000 mensen) het overgrote deel van het budget beslaan. Deze behoudt in de kabinetsplannen zijn oude rechten en daarmee zijn cao, met een gemiddeld loon van 120% van het wettelijk minimumloon plus goede pensioenvoorzieningen 2. In 2015 beslaan de loonkosten voor deze oude groep ruim 80 procent van het totale budget voor Werken naar vermogen en de Wsw. Deze groep stroomt alleen uit door natuurlijk verloop. Dit zal dus heel geleidelijk gebeuren. Dit betekent dat er met name in de eerste jaren nauwelijks geld overblijft voor scholing, begeleiding en bemiddeling naar werk van 400.000 mensen die gebruik gaan maken van de nieuwe regeling Werken naar vermogen. Zij komen voor een groot deel aan de kant te staan. Ook de begeleiding van de 100.000 mensen die nu in de Wsw zitten, komt sterk onder druk te staan. Daarmee wordt tegelijkertijd een groot deel van de expertise die in de sector is opgebouwd weer afgebroken. De commissie-westerlaken, die op 15 september het eindrapport heeft gepubliceerd 3, bevestigt dit beeld. Volgens de commissie is de overgang naar Werken naar vermogen in de voorgestelde context welhaast onmogelijk. 2. De cao is een erfenis uit het verleden. Het Rijk heeft deze cao-afspraken destijds gemaakt. De cao is in 1998 overgedragen aan de gemeenten. 3. Goed benut, goed bestuurd. Advies commissie toekomst en transitie sociale werkvoorziening. 1. Daarnaast werkt 26% op locatie, bijvoorbeeld in het groen of de schoonmaak. 4 Pleidooi voor Maatschappelijk Verantwoord Bezuinigen Extra investering helpt 125.000 mensen aan het werk 5
Ontwikkeling volume en kosten In grafiek 1 is te zien hoe het volume in de Wsw zich in de komende periode zal ontwikkelen. De oude groep uit de huidige Wsw neemt door uitstroom geleidelijk in aantal af. De nieuwe regeling Werken naar vermogen beperkt de Wsw tot alleen beschut werk. Die nieuwe Wsw wordt in de kabinetsplannen uiteindelijk teruggebracht tot 30.000 plaatsen. In de tabel is verondersteld, zoals het ministerie van SZW aangeeft in de hoofdlijnennotitie Werken naar vermogen, dat de uitstroom uit het oude bestand elk jaar 6% is 4, en dat 1/3 hiervan zal worden opgevuld met nieuwe instroom. In grafiek 2 is te zien wat deze volume-ontwikkeling betekent voor de kosten. De uitgaven voor de oude groep vanuit de huidige Wsw zijn hoog, omdat zij hun cao behouden. Omdat het volume slechts geleidelijk afneemt, nemen ook de kosten slechts geleidelijk af. Ontwikkeling volume Ontwikkeling kosten huidige Wsw + nieuwe Wsw (gestapeld per jaar) Huidige Wsw Nieuw Wsw excl CAO 4. Het ministerie schat de uitstroom op 6% per jaar, maar een kwart van deze groep stroomt uit omdat hun tijdelijke contract is afgelopen. Zij sluiten dus weer aan op de wachtlijst. De echte uitstroom ligt daardoor op 4,5% per jaar. In werkelijkheid is het overgangsprobleem daardoor groter. 6 Pleidooi voor Maatschappelijk Verantwoord Bezuinigen Extra investering helpt 125.000 mensen aan het werk 7
Te weinig geld om mensen aan het werk te helpen In grafiek 3 is te zien dat in de eerste tien jaar het aantal mensen dat hulp kan worden geboden om aan het werk te komen, sterk daalt. In 2015 kunnen nog maar 100.000 mensen worden geholpen, een daling met 50% 5. Gemeente heeft nadeel en moet eigen middelen bijleggen Gemeente heeft nadeel Gemeente heeft beperkt nadeel Ontwikkeling aantal werkplekken en trajecten (op basis van resterend macrobudget na aftrek kosten huidige Wsw + nieuw beschut) Bron: VNG Aantal werkplekken en trajecten bij kabinetsbeleid Het CPB wees er ook al op dat het aantal uitkeringsgerechtigden juist stijgt als gevolg van het kabinetsbeleid. Volgens het CPB stijgt het aantal (gedeeltelijke) bijstandsuitkeringen met 40.000. De staatssecretaris stelt in zijn brief aan de Tweede Kamer van 30 mei 2011 dat er in 2015 een bedrag van 800 miljoen zou resteren voor re-integratie, waarmee 210.000 trajecten kunnen worden bekostigd. Hierbij worden echter de kosten voor de groep huidige Wsw ers zo n 400 miljoen euro te laag ingeschat, met name omdat de staatssecretaris uitgaat van het subsidiebedrag, in plaats van de reële kosten. Gevolg is dat het aantal mogelijke trajecten in 2015 circa 100.000 te hoog wordt ingeschat. In regio s waar naar verhouding veel Wsw ers werken, zullen de loonkosten zwaarder op het budget drukken. Dit speelt vooral in de gebieden buiten de randstad: Limburg, maar ook Groningen en Overijssel worden extra zwaar getroffen. In het bovenstaande plaatje is zichtbaar hoe het voor de regio s uitpakt. De gemeenten in de donkerrode gebieden moeten uit eigen middelen bijspringen om de loonkosten voor de huidige Wsw ers te betalen. Zij houden niets meer over voor andere mensen die hulp nodig hebben. 5. Hierbij gaan we uit van het huidige gemiddelde bedrag van 5.500 per re-integratietraject voor Wajong en WWB zoals SEO dat heeft berekend. Dit zijn de kosten om de re-integratie te organiseren (begeleiding, scholing etc.). De kosten voor het verlies aan productiviteit zijn hier niet in meegerekend. Die kunnen worden opgevangen door het instrument loondispensatie. Conclusie is dat de nieuwe wet niet méér, maar juist minder mensen aan de slag helpt. Pas na een periode van circa 10 jaar zijn de kosten zover gedaald dat er weer voldoende budget over is. 8 Pleidooi voor Maatschappelijk Verantwoord Bezuinigen Extra investering helpt 125.000 mensen aan het werk 9
De uitweg: een investering ter overbrugging Om toch in de buurt te komen van de door het kabinet gewenste 210.000 trajecten om mensen aan de slag te helpen, is in de eerste periode (tot 2018) gemiddeld 230 miljoen euro per jaar extra nodig. In deze kabinetsperiode gaat het dus om 690 miljoen 6. Het gaat daarbij om een investering: als je mensen aan de slag helpt, bespaar je ook op uitkeringen. Daarom is er netto maar 115 miljoen euro per jaar nodig om de overgangstermijn te overbruggen 7 en de doelstelling van het kabinet te halen. Cedris heeft berekend dat met deze investering 125.000 extra mensen aan de slag kunnen worden geholpen in deze kabinetsperiode. Minister Donner van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties heeft op 5 juli aangekondigd dat hij bereid is 100 miljoen euro per jaar te reserveren, als zou blijken dat de financiële kaders van de nieuwe wet ontoereikend zijn. Onze analyse toont duidelijk aan dat dit het geval is. Honderd miljoen ligt niet ver van het benodigde netto-bedrag van 115 miljoen. Cedris stelt daarom voor dit geld vanaf 2012 in te zetten. Als het kabinet in staat is vanaf 2013 in totaal 230 miljoen Ontwikkeling aantal werkplekken en trajecten (gestapelde grafiek op basis van resterend macrobudget na aftrek kosten huidige Wsw + nieuw beschut) euro per jaar te investeren, verdient het - zoals gezegd - de helft van dit bedrag terug in de vorm van bespaarde uitkeringen. Het kabinet heeft verder in de hoofdlijnennotitie aangekondigd een faciliteit in het leven te roepen, bedoeld voor herstructurering van de sector. Voor deze faciliteit is in totaal 400 miljoen euro beschikbaar voor de periode tot 2018. Dit geld mag echter alleen worden ingezet voor herstructurering van de sector, niet om mensen aan het werk te helpen. In grafiek 4 (pag. 10) is te zien wat het effect is van het extra geld. De stippellijn laat zien dat de ergste gevolgen van de bezuinigingen in de eerste periode worden gedempt : er worden substantieel meer mensen aan het werk geholpen dan in de kabinetsplannen. Werkgevers ondersteunen we alleen met voldoende geld voor begeleiding Extra geld is niet alleen van belang voor de Wsw ers, maar ook voor de werkgevers. Essentieel voor het slagen van de nieuwe wet is de medewerking van werkgevers. Zij moeten er uiteindelijk voor gaan zorgen dat de groep aan de onderkant van de arbeidsmarkt aan de slag komt. Dat gaat niet vanzelf. Het kabinet en de sector moeten werkgevers verleiden om die stap te zetten. Uit onderzoek 8 blijkt dat werkgevers in veel gevallen best bereid zijn om mensen met een beperking aan de slag te helpen, maar dat ze zo min mogelijk rompslomp er omheen willen. Met andere woorden: we moeten het ze zo gemakkelijk mogelijk maken. Aantal werkplekken en trajecten bij kabinetsbeleid Aantal werkplekken en trajecten bij gemidd. 230 mln. extra budget p.j. Cedris vraagt zich af of het kabinet hiervoor wel voldoende instrumenten beschikbaar heeft in de Wet werken naar vermogen. Loondispensatie kan helpen, maar waar het werkgevers vooral om gaat is dat het SW-bedrijf hen de begeleiding, het risico en de administratieve rompslomp uit handen neemt 9. Daarom werken in de praktijk detacheringsconstructies zo goed: de medewerker blijft daarbij in dienst van het SW-bedrijf en de werkgever wordt ontzorgd. Het is daarom van wezenlijk belang dat er geld beschikbaar blijft voor begeleiding en advies aan werkgevers. Anders maken we werkgevers kopschuw om deze stap te zetten. Bovendien: als we door gebrek aan geld een groot aantal mensen gedurende drie tot zes jaar aan de kant laten staan, zijn ze daarna niet meer goed in staat nog aan de slag te komen. 6. Dit is het verschil tussen de kosten voor de huidige groep Wsw ers en het budget dat hiervoor straks beschikbaar is. 7. Conform het CPB wordt gerekend met een inverdieneffect van 50%. 8. Newcom Werkgeversonderzoek: Wensen en behoeften Wet werken naar vermogen, 2011. 9. Dit blijkt uit onderzoek dat SZW heeft laten doen naar de pilot loondispensatie. Research voor Beleid, Eerste voortgangsrapportage over de pilot loondispensatie, augustus 2011. 10 Pleidooi voor Maatschappelijk Verantwoord Bezuinigen Extra investering helpt 125.000 mensen aan het werk 11
2. De lange termijn Ook structureel levert de Wet werken naar vermogen nog een aantal problemen op. De belangrijkste is dat de wachtlijst voor de vernieuwde Wsw voor beschut werk zeer fors gaat oplopen. Gemeenten zullen structureel verlies leiden op het nieuwe beschutte werk. Reden is dat beschut werk gepaard gaat met hoge kosten. Beschut werk wordt voorbehouden aan mensen die daar echt op zijn aangewezen. Terecht, maar het betekent dat het gaat om de minst productieve groep die de meeste begeleiding nodig heeft. Een kostbare voorziening dus. Bovendien staat in het coalitieakkoord dat voor deze groep een cao moet gelden. Ook dat betekent extra kosten. Onderzoeksbureau KplusV heeft berekend dat de reële kosten per plek in beschut werk in de nieuwe Wsw ten minste 27.000 bedragen. Het Rijk stelt echter maar 22.050 per plek beschikbaar. Bovendien moeten de 20.000 mensen die nu op de wachtlijst staan, volgens het kabinet instromen volgens de voorwaarden van de huidige cao voor de Wsw. Er ontstaat daarmee een merkwaardige tegenstrijdigheid. Vanwege de hoge kosten wordt beschut werk een regeling die voor gemeenten onaantrekkelijk is om nog te organiseren. Niet alle gemeenten zullen dat dan ook blijven doen. Er zullen zelfs gemeenten zijn die hier het geld niet voor hebben. Tegelijkertijd wordt het voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt juist de aantrekkelijkste regeling, omdat deze regeling de beste arbeidsvoorwaarden kent. De voorwaarden van de regeling voor Werken naar vermogen zijn veel soberder. Er ontstaat daardoor een sterk aanzuigende werking op de regeling voor beschut werk. Als gevolg daarvan zal de druk op de wachtlijst voor beschut werk verder toenemen. Dit terwijl er straks minder plekken zijn: nog maar een derde van de uitstroom uit beschut werk, wordt gevuld met nieuwe instroom. Op dit moment 10. Er staan nu 20.000 mensen op de wachtlijst. Als we ervan uitgaan dat de helft van hen uiteindelijk gebruik maakt van een plek in beschut werk, betekent dit dat het vijf jaar duurt voordat iedereen van deze groep van de wachtlijst af is. Daarbij wordt uitgegaan van een instroom in beschut werk van 2.000 per jaar, conform de kabinetsplannen om de instroom in de Wsw tot 1/3 te beperken. In werkelijkheid loopt de wachttijd waarschijnlijk sterker op. In deze berekening is namelijk geen rekening gehouden met de aanzuigende werking van de regeling en het feit dat gemeenten structureel verlies lijden op de regeling, waardoor ze minder plekken zullen creëren. is er een wachtlijst van ruim 20.000 mensen. En wachten mensen gemiddeld bijna 1,5 tot zo n maximaal 2,5 jaar. Omdat er straks veel minder beschutte plekken komen, duurt het na de invoering van de nieuwe wet 5 jaar voordat de huidige wachtlijst is weggewerkt. Pas daarna krijgt de nieuwe instroom een kans op een beschutte plek 10. Vooral in regio s met van oudsher veel Wsw ers, zoals Limburg en Groningen 11 zal de wachttijd daardoor sterk oplopen. De meest kwetsbare groep mensen loopt daarmee het risico niet meer aan de slag te komen. Cedris vindt dit maatschappelijk onverantwoord. De uitweg: geen verschil in arbeidsvoorwaarden De commissie-westerlaken pleitte er al voor om de mensen die straks in de nieuwe Wsw komen en de mensen die nu op de wachtlijst staan, niet onder een cao te laten vallen. Zij zouden dezelfde arbeidsvoorwaarden moeten krijgen als de mensen die instromen in Werken naar vermogen. Het gaat immers om mensen in vergelijkbare situaties, het uitgangspunt van de wet. Cedris sluit zich hierbij aan. Een cao voor de nieuwe regeling voor beschut werk zal altijd duurder uitpakken dan de beschikbare subsidie van het Rijk. Dezelfde arbeidsvoorwaarden voor iedereen vermindert ook de aanzuigende werking van de nieuwe Wsw. De druk op de wachtlijst neem daarmee af. Daarnaast pleit Cedris ervoor de 20.000 mensen die nu op de wachtlijst staan, opnieuw te keuren volgens de nieuwe criteria van de Wet werken naar vermogen. Dit betekent dat nog maar een derde van de mensen van de wachtlijst zal instromen in beschut werk. De rest gaat vallen onder Werken naar vermogen. Dat vermindert de druk op de wachtlijsten op twee manieren. Beschut werk wordt minder duur, waardoor meer gemeenten dit in stand kunnen houden. Dat is positief voor de doorstroming op de wachtlijst. Bovendien vervalt de aanzuigende werking van de regeling voor beschut werk. Ook dat vermindert de druk op de wachtlijst. Gevolg is dat mensen die beschut werk nodig hebben meer kans maken op een plek. 11. Hier zijn de afgelopen jaren wegens herverdeling al minder plekken toegekend. 12 Pleidooi voor Maatschappelijk Verantwoord Bezuinigen Extra investering helpt 125.000 mensen aan het werk 13
In het kort: waar pleit Cedris voor? Op de korte termijn: om de kabinetsdoelstelling te halen meer mensen aan de slag te helpen, is in de overgangsfase een tijdelijke investering nodig. Het gaat om 230 miljoen per jaar, dat door de besparingen op de uitkeringen voor de helft wordt terugverdiend. Per saldo is dus een bedrag nodig van 115 miljoen per jaar. Dit sluit aan bij het bedrag van 100 miljoen euro dat al door minister Donner is gereserveerd. Met dit geld kunnen deze kabinetsperiode 125.000 mensen extra aan het werk worden geholpen. Op de lange termijn: de mensen op de wachtlijst en de mensen die straks instromen in de nieuwe Wsw moeten gaan vallen onder het nieuwe regime van Werken naar vermogen. Zij kunnen daarmee geen beroep doen op een relatief dure cao. Dit vermindert de aanzuigende werking van de nieuwe Wsw en het wordt voor gemeenten aantrekkelijker om beschut werk voort te zetten en te moderniseren. Daardoor hebben de mensen die daarop zijn aangewezen meer kans op een beschutte werkplek. Tot slot Op voorwaarde dat er een reële overgangstermijn komt, ziet de sector veel kansen in de nieuwe Wet werken naar vermogen. Het past in de transitie die al in gang is gezet van binnen naar buiten. De nieuwe rol van de SW-bedrijven is daarmee vooral een bemiddelaarsrol: de juiste persoon bij de juiste werkgever. Dat is waar SW-bedrijven zich voor willen inzetten en dat is ook wat de Wet werken naar vermogen beoogt. We hopen dat we elkaar hierin kunnen vinden. Bronnen: - Wsw-statistiek 2010, juli 2011, Research voor Beleid - Op afstand van de arbeidsmarkt, april 2010. Rapport in het kader van de brede heroverwegingen, werkgroep 9 - Inspelen op de Wet werken naar vermogen, mei 2011, KplusV - Statline CBS - Kosten en resultaten van reïntegratie, juni 2011. SEO economisch onderzoek Dit is een uitgave van Cedris, december 2011 Cedris is de brancheorganisatie van 93 sociale werkvoorzieningsbedrijven. SW-bedrijven ondersteunen mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt om aan de slag te komen. Op een beschutte werkplek, maar bij voorkeur bij een gewone werkgever. SW-bedrijven hebben ervaring met de doelgroep, kennen de regionale arbeidsmarkt en hebben de expertise om een goede match te maken met werkgevers. Ze kunnen werkgevers alle administratieve rompslomp, risico s en begeleiding uit handen nemen. SW-bedrijven zijn daarom een belangrijke partner voor de uitvoering van de nieuwe Wet werken naar vermogen. - Brief Staatssecretaris De Krom aan de Tweede Kamer d.d. 27 mei 2011 - Werkgeversonderzoek: Wensen en behoeften Wet werken naar vermogen, juni 2011. Newcom - Van deelnemer naar werknemer. Eerste voortgangsrapportage over de pilot loondispensatie, september 2011 Research voor Beleid. Tekst en redactie: Cedris Ontwerp: Vormix, Maarssen Druk: Stimio Communicatie & Presentatie, Tiel 14 Pleidooi voor Maatschappelijk Verantwoord Bezuinigen