HET GEZIN 2.0. Huwelijk, nieuwe samenlevingsnormen en hun juridische implicaties

HET GEZIN 2.0

HET GEZIN 2.0 Huwelijk, nieuwe samenlevingsnormen en hun juridische implicaties Veerle Allaerts Dirk De Waele Patrick Hofströssler Thalia Kruger Tony Van de Calseyde Eric Van der Mussele Christine Van Roy Antwerpen Cambridge

Permanente vorming Vlaamse Conferentie van de Balie van Antwerpen 2012-2013 Het gezin 2.0. Huwelijk, nieuwe samenlevingsnormen en hun juridische implicaties Veerle Allaerts, Dirk De Waele, Patrick Hofströssler, Thalia Kruger, Tony Van de Calseyde, Eric Van der Mussele en Christine Van Roy 2014 Antwerpen Cambridge www.intersentia.be ISBN 978-94-000-0543-3 D/2014/7849/115 NUR 822 Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.

VOORWOORD Het is anno 2014 een niet te miskennen evolutie: het traditionele gezin maakt meer en meer plaats voor samenlevingsvormen buiten het huwelijk en steeds meer huwelijken eindigen in echtscheiding. Deze maatschappelijk evolutie brengt heel wat veranderingen met zich mee op juridisch vlak, niet alleen in het familierecht en het familiaal vermogensrecht, maar dit heeft ook heel wat repercussies op andere rechtstakken zoals de sociale zekerheid, de fiscaliteit, het strafrecht, het IPR en het jeugdrecht. Vandaar het idee van de Vlaamse Conferentie aan de Balie van Antwerpen om de traditionele lessenreeks permanente vorming hieraan te wijden: in het voorliggende boek vindt u de schriftelijke neerslag van de voordrachten gehouden in ons 128ste werkingsjaar (2013-2014). Vanuit hun expertise bespreken de auteurs, allen met ruime praktijkervaring en/ of academische achtergrond, een aantal juridische knelpunten en actuele tendensen. In een eerste bijdrage bespreekt Veerle Allaerts de nieuwigheden op burgerrechtelijk vlak voor de nieuw samengestelde gezinnen. Tony Van de Calseyde onderzoekt de raakvlakken tussen het nieuw samengesteld gezin en het socialezekerheidsrecht. In de volgende bijdragen komen de gevolgen van de breuk aan bod. Christine Van Roy analyseert de verblijfsregeling van kinderen na scheiding van hun ouders en licht de eerste resultaten toe van een empirisch onderzoek sinds het invoeren van de wet van 18 juli 2006. De recente ontwikkelingen inzake internationaal familierecht en IPR worden toegelicht in de bijdrage van Thalia Kruger, met bijzondere aandacht voor de Rome III-Verordening inzake echtscheiding en de recente rechtspraak inzake ouderlijke verantwoordelijkheid. Dirk De Waele bespreekt de raakvlakken tussen familierecht en strafrecht, waaronder de problematiek van de familieverlating en de kindontvoering. In de volgende tekst geeft Patrick Hofströssler een actuele, praktijkgerichte en onmisbare leidraad voor de afwikkeling van de gerechtelijke vereffening-verdeling. Tot slot focust Eric Van der Mussele op de problematiek van de specifieke rol van de jeugdadvocaat die v

Voorwoord minderjarigen bijstaat, hierbij reflecterend op de wijzigingen in de nationale en internationale wetgeving in de laatste dertig jaar. De Vlaamse Conferentie dankt alle voornoemde auteurs en sprekers en is ervan overtuigd dat zij, ieder binnen zijn of haar eigen vakgebied, een bijzonder interessante bijdrage hebben geleverd die u niet alleen vele uren leesgenot zal verschaffen, maar eveneens een concreet antwoord kan bieden op de talrijke vragen waarmee u in de praktijk wordt geconfronteerd. Claudia Van de Velde Voorzitter van de Vlaamse Conferentie 2013-2014 vi

BEKNOPTE INHOUD Voorwoord............................................................ v Het nieuw samengestelde gezin: nieuwigheden op burgerrechtelijk vlak Veerle Allaerts.................................................. 1 Samenlevingsvormen en sociale zekerheid Tony Van de Calseyde........................................... 19 Verblijfsregeling van kinderen na scheiding van hun ouders en andere gerelateerde topics Christine Van Roy............................................... 53 Recente ontwikkelingen in het internationaal familierecht: de Rome III-Verordening ( echtscheiding) en recente rechtspraak over ouderlijke verantwoordelijkheid Thalia Kruger................................................... 85 Raakvlakken tussen familierecht en strafrecht Dirk De Waele................................................. 117 Leidraad bij de eerste toepassingen van de nieuwe wet gerechtelijke verdeling Patrick Hofströssler........................................... 161 Advocaat voor minderjarigen: en wat vandaag? Eric Van der Mussele........................................... 211 vii

INHOUD Voorwoord............................................................ v Het nieuw samengesteld gezin: nieuwigheden op burgerrechtelijk vlak Veerle Allaerts.................................................. 1 I. Inleiding........................................................ 1 II. Afstamming en ouderlijk gezag..................................... 2 III. Het recht op persoonlijk contact.................................... 6 IV. Onderhoudsverplichtingen........................................ 8 1. Regel: de wettelijke onderhoudsplicht t.a.v. kinderen is verbonden met de wettelijk vastgestelde afstammingsband.................. 8 2. Uitzonderingen............................................. 8 3. Omvang van de onderhoudsplicht............................ 10 V. Het erfrecht in een nieuw samen gesteld gezin....................... 11 1. Probleemstelling............................................ 11 2. Remediërende wetgeving.................................... 12 A. Afwijkende berekening vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoot............................................. 12 B. Verruiming of behoud van de erfaanspraken van de stiefkinderen........................................... 13 C. Beperking huwelijksvoordelen: plafond van artikel 1465 BW... 15 VI. Besluit......................................................... 17 Samenlevingsvormen en sociale zekerheid Tony Van de Calseyde........................................... 19 I. Inleiding....................................................... 19 II. De sociale zekerheid: een huis met vele kamers...................... 20 III. Arbeidsongevallen en beroepsziekten.............................. 21 IV. Rust- en overlevingspensioenen................................... 23 1. Rustpensioen.............................................. 23 A. Werknemers........................................... 24 B. Zelfstandigen........................................... 27 C. Ambtenaren............................................ 28 2. Overlevingspensioen........................................ 29 A. De huidige regeling..................................... 30 ix

Inhoud 1. Werknemers Zelfstandigen.......................... 30 2. Ambtenaren........................................ 32 B. De hervorming van het overlevingspensioen............... 33 V. Werkloosheid................................................... 35 VI. Ziekte- en invaliditeitsverzekering................................. 40 1. Gezondheidszorgen......................................... 40 2. Arbeidsongeschiktheid...................................... 42 A. Werknemers........................................... 42 B. Zelfstandigen........................................... 44 C. Overheidspersoneel..................................... 44 VII. Kinderbijslag.................................................... 45 1. Algemeen.................................................. 45 2. De rechthebbende.......................................... 46 3. Het rechtgevend kind....................................... 48 4. De bijslagtrekkende......................................... 49 5. Bedragen.................................................. 50 VIII. Conclusie....................................................... 51 Verblijfsregeling van kinderen na scheiding van hun ouders en andere gerelateerde topics Christine Van Roy............................................... 53 I. Inleiding....................................................... 53 II. Ouders......................................................... 54 1. Algemeen.................................................. 54 2. Akkoord.................................................. 55 3. Gebrek aan akkoord........................................ 56 A. Prioritair te onderzoeken verblijfsregeling.................. 56 B. Criteria................................................ 59 C. Regelingen............................................. 60 D. Bijzondere motivering................................... 61 E. Horen van het kind..................................... 62 III. Anderen dan ouders............................................. 64 1. Recht op persoonlijk contact................................. 64 2. Grootouders: principieel omgangsgerechtigd................... 64 3. Derden met een bijzondere affectieve band: virtueel omgangsgerechtigd................................................. 66 4. Procedure en modaliteiten................................... 68 IV. Artikel 387bis BW............................................... 70 1. De jeugdrechter voor het ouderlijk gezag....................... 70 2. Poging tot verzoening en schorsing voor bemiddeling........... 70 3. Onderzoeksmaatregel....................................... 71 x

Inhoud 4. Voorlopige regeling......................................... 71 5. Permanente saisine......................................... 72 6. Artikel 387bis BW en artikel 1288, tweede lid Ger.W............. 73 V. Weigering tot uitvoering Burgerrechtelijke mogelijkheden voor de benadeelde persoon.............................................. 74 1. Inleiding.................................................. 74 2. Procedure en bevoegde rechter............................... 76 3. Maatregelen................................................ 79 A. Voorafgaande maatregelen............................... 79 1. Nieuwe onderzoeksmaatregelen....................... 79 2. Poging tot verzoening................................ 79 3. Bemiddeling........................................ 79 4. Wijziging van het ouderlijk gezag of de verblijfsregeling.. 80 B. Dwangsom............................................. 80 1. Algemeen........................................... 80 2. Artikel 1412 Ger.W................................... 81 C. Gedwongen tenuitvoerlegging............................ 82 D. Procedure op eenzijdig verzoek........................... 83 VI. Rechtspleging en rechtsmiddelen.................................. 83 Recente ontwikkelingen in het internationaal familierecht: de Rome III-Verordening ( echtscheiding) en recente rechtspraak over ouderlijke verantwoordelijkheid Thalia Kruger................................................... 85 I. Inleiding....................................................... 85 II. Context van de verordening....................................... 85 III. Toepassingsgebied van de verordening............................. 87 1. Lidstaten.................................................. 87 2. Universele werking......................................... 87 3. Temporeel toepassingsgebied................................. 88 4. Materieel toepassingsgebied.................................. 88 A. Enkel toepasselijk recht.................................. 88 B. Echtscheiding en scheiding van tafel en bed................ 89 C. Internationale zaken.................................... 90 D. Begrippen huwelijk en echtgenoot...................... 90 IV. Rechtskeuze als eerste regel van toepasselijk recht.................... 93 1. De plaats en belang van rechtskeuze........................... 93 2. Wat kunnen de partijen kiezen?.............................. 94 A. Toegelaten keuzes....................................... 94 B. Begrip gewone verblijfplaats............................. 95 C. Begrip nationaliteit en dubbele nationaliteit.............. 97 D. Lex fori................................................ 99 xi

Inhoud 3. Wanneer kunnen de echtgenoten kiezen?..................... 100 4. Geldigheid van de rechtskeuze.............................. 101 5. Materiële geldigheid....................................... 102 6. Formele geldigheid......................................... 102 7. Bedenking bij de rechtskeuze................................ 104 V. Toepasselijk recht bij gebrek aan keuze............................ 105 1. Verwijzingsladder......................................... 105 A. De regels.............................................. 105 B. Begrip gewone verblijfplaats............................ 105 C. Gemeenschappelijke nationaliteit........................ 106 D. Lex fori............................................... 108 2. Conflit mobile............................................. 108 VI. Uitzonderingen en beperkingen op het toepasselijk recht............ 109 1. Een fundamenteel recht op echtscheiding (art. 10)............. 110 2. Gewetensbezwaren van de forumstaat (art. 13)................ 112 3. Openbare orde (art. 12)..................................... 113 4. Geen bepaling over wetsontduiking.......................... 113 5. Enkel recht van een Staat................................... 114 6. Staten met meerdere rechtssystemen......................... 114 7. Het vinden van het buitenlandse recht........................ 115 8. Verbanden met andere rechtsdomeinen....................... 116 VII. Conclusie...................................................... 116 Raakvlakken tussen familierecht en strafrecht Dirk De Waele................................................. 117 I. Inleiding...................................................... 117 II. Inhoudelijke evoluties in de strafwet geving en in het familierecht..... 117 1. De specifieke plaats van familiegerelateerde misdrijven in het Strafwetboek was eigenlijk achterhaald....................... 117 2. De invloed van het Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind (Verdrag van New York van 20 november 1989)... 118 3. De strafrechtelijke bescherming van minderjarigen in het Belgische Strafwetboek..................................... 119 4. De wetswijzigingen na 2006: aanpassingen in het Burgerlijk Wetboek rond verblijfsco-ouderschap........................ 120 III. Misdrijven in het Strafwetboek die verband houden met het familierecht.................................................... 121 1. Niet-naleven van onderhouds verplich tingen.................. 122 A. Familieverlating (art. 391bis 391ter Sw.).................. 122 1. Een wettelijke onderhoudsplicht...................... 122 2. Een uitvoerbare rechterlijke beslissing................. 123 3. Niet-naleving van deze rechterlijke beslissing........... 123 xii

Inhoud 4. Een wachtperiode van twee maanden is noodzakelijk.... 124 5. Een algemeen opzet is voldoende..................... 124 6. De aard van het misdrijf familieverlating.............. 125 7. Bestraffing en bijzondere herhaling................... 125 8. Enkele procedurele aspecten......................... 126 B. Achterlaten van kinderen in een behoeftige toestand (art. 424 Sw.).......................................... 126 1. Materiële elementen van het misdrijf.................. 126 2. Morele elementen van het misdrijf.................... 127 3. Bestraffing en bijzondere herhaling................... 127 4. Procedurele aspecten................................ 127 C. Bedrieglijk onvermogen (art. 489-490bis Sw.).............. 127 1. Materiële elementen van het misdrijf.................. 127 2. Morele elementen van het misdrijf.................... 128 3. Bestraffing......................................... 128 D. Ontdraging van inbeslaggenomen goederen en niet naleven van gerechtelijke maatregelen met betrekking tot roerende goederen van echtgenoten (art. 507 Sw.)................... 129 1. Materiële elementen van het misdrijf.................. 129 2. Morele elementen van het misdrijf.................... 129 3. Bestraffing......................................... 130 2. Niet naleven van afspraken of rechterlijke beslissingen omtrent het ouderlijk gezag en het verblijfs- en omgangsrecht... 130 A. Verlating van kinderen (art. 423 Sw.)..................... 130 B. Onthouden van voedsel of verzorging (art. 425-426 Sw.).... 131 C. Ontvoering en verberging van minderjarigen (art. 428-430 Sw.)............................................... 132 D. Niet afgeven van kinderen (art. 431-432 Sw.)............... 133 3. Enkele bijzondere misdrijven die van belang kunnen zijn voor de praktijk van het familierecht......................... 135 A. Beroepsgeheim, spreekrecht en schuldig verzuim (art. 458 en 458bis Sw.).................................. 135 B. Aantasting van de persoonlijke levenssfeer van minderjarigen (art. 433bis Sw.)................................. 136 IV. De opsporing en vervolging van familiegerelateerde misdrijven...... 137 V. Burgerrechtelijke instrumenten ingeval van problemen met onderhoudsverplichtingen of opgelegde verblijfsregelingen........... 138 1. Ontvangstmachtiging en loondelegatie (art. 203ter BW)........ 138 2. Vordering tot herziening van de onderhoudsbijdragen.......... 139 3. Artikel 387bis: de blijvende saisine: wijziging van de verblijfsregeling........................................... 139 4. Artikel 387ter BW: de burgerrechtelijke dwangmaatregelen..... 141 xiii

Inhoud VI. Administratieve en jeugdrechtelijke instrumenten.................. 142 1. De Dienst voor Alimentatievorderingen (DAVO).............. 142 2. Ouderschapsbemiddeling................................... 144 3. Jeugdbeschermingsmaatregelen ten aanzien van het kind....... 145 4. Ontzetting uit het ouderlijk gezag............................ 146 VII. Internationaalrechtelijke instrumenten............................ 147 1. Met betrekking tot het onderhoudsgeld voor kinderen (pro memorie)............................................. 148 2. Met betrekking tot internationale parentale ontvoeringen....... 148 A. Wat is dat eigenlijk, een internationale parentale ontvoering?........................................... 148 B. Het verdragsrecht...................................... 149 C. Quid indien zich dan zo een internationale parentale ontvoering echt voordoet?............................... 151 1. België als aangezochte Staat.......................... 151 2. België als verzoekende Staat.......................... 153 D. Strafrechtelijke initiatieven zijn niet evident en steeds in het belang van het ontvoerde kind....................... 154 E. De rol van het Openbaar Ministerie is nochtans cruciaal.... 155 F. Recentere ontwikkelingen in de Europese rechtspraak...... 158 VIII. Conclusie...................................................... 159 Leidraad bij de eerste toepassingen van de nieuwe Wet Gerechtelijke Verdeling Patrick Hofströssler........................................... 161 I. Inleiding...................................................... 161 II. De opbouw van de nieuwe wet.................................... 162 III. De wetshervorming bereikt vier doelstellingen met dertien krachtlijnen.................................................... 164 IV. Draaiboek van de gerechtelijke verdeling na de wet van 13 augustus 2011.......................................................... 168 1. Het brede toepassingsgebied van de procedure: artikel 815 BW.. 168 2. Het vonnis dat de uitonverdeeldheidtreding beveelt: voorafgaande procedure.................................... 170 A. De eis is ondeelbaar en onsplitsbaar...................... 170 B. De verplichte, gebeurlijk ambtshalve samenvoeging........ 170 C. Geen veralgemeende toepassing van artikel 735 Ger.W...... 171 D. Geen veralgemeende verplichting om alle gekende geschillen op voorhand te beslechten..................... 172 3. Het vonnis dat de uitonverdeeldheid treding beveelt: de aanstelling van de notaris-vereffenaar........................ 172 xiv

Inhoud A. De rechter bevordert de akkoorden en verleent daarover de titel die als akkoordvonnis geldt....................... 172 B. De rechter die de verdeling beveelt, verwijst de partijen verplicht naar een notaris-vereffenaar.................... 173 C. De rechter stelt in beginsel slechts één notaris-vereffenaar aan................................................... 173 D. Uitzonderlijk kan de rechter in bepaalde gevallen twee notarissen-vereffenaars aanstellen........................ 176 E. De partijen moeten de notaris-vereffenaar provisioneren.... 180 F. Geen aanstelling meer van een notaris die de afwezige of weigerachtige partij moet vertegenwoordigen.............. 181 4. Het vonnis dat de uitonverdeeldheid treding beveelt: andere gerechtelijke mandatarissen die de rechtbank kan aanstellen.... 182 A. De eventuele aanstelling van een beheerder............... 182 B. De rechter kan een deskundige aanstellen................. 183 5. De uitbreiding of de beperking van de bevolen uitonverdeeldheidtreding................................... 184 A. De wetgever laat maatwerk toe........................... 184 B. Geen noodzaak meer om de zaak te verdagen wegens regularisatie doeleinden na omissie van een andere, noodzakelijkerwijs eerst te vereffenen en verdelen onverdeeldheid tussen dezelfde deelgenoten............... 185 C. Het geografisch aflijnen van de onverdeeldheid die via de Belgische hoven en rechtbanken zal worden vereffend en verdeeld............................................ 186 D. Geen wettelijke afwijking op het vlak van de uitvoerbaarverklaring voor vonnissen die de uitonverdeeldheidtreding bevelen............................................... 187 6. De notariële fase van de vereffening-verdeling................. 188 A. De start van de notariële fase............................ 188 B. De informatiegaring.................................... 191 C. De minnelijke instaatstelling............................ 191 D. De wettelijke instaatstelling............................. 192 1. Algemeen.......................................... 192 2. Termijn voor de boedelbeschrijving De boedelbeschrijving als startpunt van de termijn van twee maanden voor de partijen om hun aanspraken te doen kennen.... 193 3. De invloed van een deskundigenverslag op de termijnen: twee maanden extra vanaf het eindverslag voor de goederen aan expertise onderworpen.................. 196 4. De schending van de termijnen....................... 196 xv

Inhoud 5. De notaris-vereffenaar bezorgt uiterlijk twee maanden na het verstrijken van de laatste termijn voor de partijen hen het overzicht van de aanspraken waarop partijen binnen twee maanden kunnen reageren........ 197 6. De notaris-vereffenaar maakt zijn ontwerp van verdeling uiterlijk binnen een termijn van vier maanden op....... 198 7. De partijen moeten binnen de maand hun bezwaren doen kennen....................................... 199 8. In geval van bezwaar zal de notaris-vereffenaar binnen de twee maanden zijn advies uitbrengen en het dossier naar de rechtbank zenden............................ 199 9. Indien de rechtbank de zaak na berechting terug verwijst naar de notaris-vereffenaar, bepaalt de rechtbank de kalender............................... 200 E. De rechterlijke instaatstelling............................ 201 F. Duidelijke regels voor de gebeurlijke devolutieve werking van het hoger beroep................................... 202 7. De naleving door de notaris-vereffenaar van de termijnen en de procedure in vervanging van de notaris-vereffenaar......... 202 A. De termijnschending................................... 202 B. Het vervangen van de notaris-vereffenaar (nieuw art. 1211 Ger.W.)............................................... 203 8. De regeling van incidenten in de loop van de notariële fase...... 206 A. De rechter kan in elke stand van het geding een beheerder aanstellen............................................. 206 B. De rechter kan in elke stand van het geding een deskundige aanstellen............................................. 207 C. De rechter deblokkeert, op exclusief verzoek van de notarisvereffenaar via een tussentijds proces-verbaal, de vereffeningsverrichtingen.......................................... 207 9. Toepassing in de tijd....................................... 209 V. Besluit........................................................ 210 Advocaat voor minderjarigen: en wat vandaag? Eric Van der Mussele........................................... 211 I. Inleiding...................................................... 211 II. Externe factoren die het optreden van advocaten voor minderjarigen toelaten....................................................... 214 1. Het wezen van de jeugdadvocatuur.......................... 214 A. Taak en imago van de jeugdadvocatuur Evoluerende inzichten.............................................. 214 B. Historisch............................................ 216 xvi

Inhoud III. C. Jeugdadvocaten vandaag: internationaal.................. 218 2. Initiatieven van de advocatuur voor de advocaten voor minderjarigen............................................. 220 A. De eerste initiatieven binnen individuele balies met het oog op de effectieve verdediging van minderjarigen........ 220 1. Gebrek aan bijstand in kabinet vóór 1994.............. 220 2. Geen opvolging na kabinetszitting en geen vergoeding.. 220 3. Integratie van permanenties van jeugdadvocaten binnen de balies.................................... 221 B. Initiatieven binnen de Orde van Vlaamse Balies voor de effectieve verdediging van minderjarigen............... 223 1. OVB-richtlijn...................................... 223 2. OVB-commissies................................... 225 Ontwikkeling van internationale normatieve instrumenten die advocaten bijstand aan minderjarigen en toegang tot de rechtbanken voor minderjarigen bepalen...................................... 226 1. Internationaal............................................. 226 A. Verenigde Naties....................................... 226 B. Europa............................................... 228 1. EVRM (art. 5 en 6).................................. 228 2. Memorandum Child Friendly Justice................ 229 C. EU-Richtlijnen........................................ 231 1. Slachtofferrichtlijn van het Europees Parlement en de Raad van 2012/29/EU............................... 231 2. Richtlijn van het Europees Parlement on the right to access to a lawyer in criminal proceedings and European arrest warrant proceedings, and on the right to have a third party informed upon deprivation of liberty and to communicate, while deprived of liberty, with third persons and with consular authorities......................... 231 3. (Ontwerp)richtlijn COM(2013) 0822 inzake procedurewaarborgen voor minderjarige verdachten in strafprocedures (ontwerp 27 november 2013)............... 233 4. Internationale sancties en remedies voor onwillige landen............................................. 234 2. Nationaal................................................. 235 A. Belgische Grondwet (art. 22bis en 23)..................... 235 B. Gerechtelijk Wetboek (art. 495 en 508/1-508/23 Ger.W.)..... 236 1. Organisatie van de juridische bijstand door de balies.... 236 2. Vrijwilligheid, deskundigheid, vergoeding van de aan te stellen advocaten.............................. 237 3. Geen uitsluiting van minderjarigen................... 238 xvii

Inhoud 4. Juridische bijstand aan minderjarigen: altijd geheel gratis.............................................. 238 5. Voor alle prestaties omschreven in de Wet Juridische Bijstand........................................... 239 6. Een advocaat naar keuze............................. 241 C. De nieuwe Jeugdwet.................................... 241 1. Een multidisciplinair actieplan (Voorafgaande Titel, 1 ). 242 2. Specifieke en permanente opleiding inzake jeugdrecht voor alle actoren en dus ook voor advocaten (Voorafgaande Titel, 2 )............................. 242 D. Salduz-wet............................................ 243 E. De Wet Familie- en jeugdrechtbanken: het horen van minderjarigen......................................... 245 IV. Ontwikkeling van een deontologie die advocaten toelaat onafhankelijk bijstand te verlenen aan minder jarigen, voor effectieve toegang tot de rechtbanken en participatie in de rechtszaken die de minderjarige aanbelangen................................................... 248 1. Een opdracht voor de balie: garantie van onafhankelijkheid als een deontologische hoeksteen............................ 248 2. Automatische toevoeging van een onafhankelijk raadsman door aanstelling ambtshalve in POS- (VOS-) en MOFsituaties, en voor BP-stellingen wegens geweld/misbruik........ 251 3. Minderjarigen zoeken/vinden zelf een raadsman via juridische bijstand.................................................. 252 4. Kunnen derden als verwanten/kennissen probleemloos bijstand voor de minder jarigen eisen of opvolging door een advocaat van hun keuze?................................ 252 A. In MOF- en POS-zaken, met de ouders als mee gedagvaarde partijen............................................... 252 B. In andere zaken met advies- en procesposities tegen de ouders of met mogelijke tegenstrijdigheden van belangen... 254 V. Besluit........................................................ 255 xviii