Monument: Arnhem, Opstandingskerk REGISTER Monumentnummer Identificatienummer 0202100000252547 Basisregistratie Provincie Gelderland Gemeente Arnhem Plaats Arnhem Straat/huisnummer Rosendaalseweg 505-507 Postcode 6824 KL Kadastrale aanduiding ARNHEM C 7694 Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte Kerkgebouw met kosterswoning omschrijving Complexonderdeel van complex [naam of complexnummer]
KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarden: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/beleidsma tige en/of geestelijke ontwikkeling(en); 2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); 4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter; 5. wegens bijzondere herinneringswaarde. II Architectuur- en kunsthistorische waarden: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek; 2. voor het oeuvre van een bouwmeester, architect, ingenieur of kunstenaar; 3. wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; Het kerkgebouw is een uitdrukking van de ontwikkelingen op religieus gebied, met name die in de gereformeerde kerk. De Opstandingskerk is als nieuwe wijkgemeente een voorbeeld van de naoorlogse expansie. Het kerkgebouw is een uitdrukking van de naoorlogse verzuiling. In de Opstandingskerk wordt dit geïllustreerd door de vele nevenruimtes. De Opstandingskerk is een voorbeeld van het in de jaren 1950-1960 vaak toegepaste type van de zaalkerk. Kenmerkend voor de naoorlogse kerkenbouw is de klokkentoren van bescheiden formaat. Het kerkgebouw is een voorbeeld van het naoorlogse neo-expressionisme, te herkennen in de ei-vormige plattegrond, de plastische, gebogen gevels van de kerkzaal en de afgeronde vorm van de toren. De Opstandingskerk is een belangrijk ontwerp binnen het oeuvre van de Arnhemse architect ir. Jan Rotshuizen (1917-2007). De Opstandingskerk heeft een bijzondere vormgeving. De kerk vertoont neo-expressionistische trekken door zijn afgeronde hoeken (ook van de toren) en niervormige plattegrond. Daardoor is deze kerk een vrij unieke variant van een verdiepingskerk. Het gebouw kent een contrast in de architectuur van de kerkzaal en die van de secundaire ruimtes. De kerkzaal is een besloten ruimte met weinig en
hooggeplaatste ramen, waardoor de buitenwereld buitengesloten wordt en tegelijkertijd een sterke concentratie naar binnen ontstaat, op het liturgisch centrum. De secundaire ruimtes daarentegen zijn open vormgegeven, met grote raampartijen. 4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst; 5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen). III Situationele en ensemblewaarden 1. betekenis van het object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende betekenis van het object voor het aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere betekenis van het complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad of streek; 3. a. bijzondere betekenis van het complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie tot de onderlinge historisch-ruimtelijke context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen, wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere betekenis van het In het kerkgebouw zijn kunstwerken aanwezig als het glas-in-beton en het wandkleed. De kerk illustreert de opkomst van het toepassen van kunst van religieuze aard in de protestantse kerkbouw, wat een breuk met het verleden betekende. Het wandkleed domineert de ruimte door zijn omvang en de soberheid van de verdere inrichting. Rotshuizen ontwierp zowel het exterieur als het interieur. Het kerkgebouw is zeer beeldbepalend door de vrije en verhoogde ligging op een helling langs een drukke verbindingsweg. Ook door zijn omvang is het gebouw beeldbepalend. De klokkentoren werkt als een markeringsteken. De situering en opzet van het gebouw is afgestemd op het terrein en maakt gebruik van de reeds aanwezige niveauverschillen. De verhoogde ligging met een oprit maar het voorplein maakt een letterlijk opgaan naar kerk mogelijk. Dit laatste is vaker toegepast bij kerken uit deze periode.
object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang van het object/complex 1. wegens de architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur; 2. wegens de materiële, technische en/of constructieve gaafheid; 3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de waardevolle accumulatie van belangwekkende historische bouwen/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke Het exterieur en het interieur zijn op enkele punten aangepast, waardoor de gaafheid zeer beperkt is aangetast. Het aanzien van het gebouw is niet wezenlijk veranderd. Het beeld van de eivormige kerkzaal met klokkentoren is er nog. In het interieur is de oorspronkelijke plattegrond nog grotendeels aanwezig, evenals interieurafwerkingen en elementen als de kansel, doopvont en wandkleed. De toegevoegde raampartij in de kerkzaal is een aantasting van de beslotenheid van de zaal, maar is aan de minst zichtbare zijde gerealiseerd. De oorspronkelijke indeling van de kosterswoning is nog te herkennen aan de aanzetten van de binnenwanden. De uitbreiding aan de voorzijde is het pand in stijl uitgebreid. De nieuwe entreepartij is door zijn vormgeving als latere toevoeging herkenbaar. Het karakter van het oorspronkelijke bankenplan is nog gedeeltelijk aanwezig. De gaafheid is behouden, ondanks het vervangen van enkele ramen. Het kerkgebouw is als zodanig nog steeds herkenbaar en functioneert nog steeds als protestantse kerk. De hoge en vrijstaande ligging aan een pleintje en gazon langs de verbindingsweg is nog altijd van toepassing.
omgeving. V Zeldzaamheid 1. belang van het object/complex wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht; 2. uitzonderlijk belang van het object/complex wegens relatieve zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III genoemde kwaliteiten. De kerk is één van de eerste gereformeerde kerken (waar het woord altijd belangrijker was dan het beeld) waar monumentale kunst een belangrijke rol speelde in het ontwerp. Dat geldt bijvoorbeeld voor het glas-in-betonraam aan de zuidgevel van de kerk, maar vooral voor het grote wandkleed achter het liturgisch centrum dat in het ontwerp van de kerkruimte al ingepland was. Onderdelen zonder monumentale waarde: - Exterieur - Interieur Receptiegeschiedenis, prijzen e.d. In de contemporaine literatuur genoemd als een van de belangrijkste Gereformeerde kerken (Overbosch 1964). Overige Het pand is geen gemeentelijk monument. KENNIS: FEITEN Oorspronkelijke functie Typologie Huidige functie (met jaartal) Religieuze gebouwen, Kerk en kerkonderdeel, kerk Kerk Verdiepingskerk Kosterswoning PKN Kerk (2012) Kinderdagverblijf (2012) Naam object Stijl/stroming Bouwtijd (ook de planfase) Opstandingskerk Neo-expressionisme 1959-1962 (bouw); 1962 (ingebruikname) Architect(en)/ontwerper(s) Bureau Rotshuizen en Dekker uit Arnhem, namelijk: Jan Rotshuizen b.i. (Arnhem 1917-Arnhem 2007) en Cor de Lange. Uitvoerder (aannemer e.d.)
Opdrachtgever Exterieur Gereformeerde Kerk Arnhem Het aanzien van het kerkgebouw wordt bepaald door de vrije en verhoogde ligging op een helling. verbindingsweg. Aan de voorzijde van het kerkgebouw ligt een gazon met enkele bomen. Een oprit leidt omhoog naar een voorpleintje met twee niveaus. Het pleintje wordt aan de zuidoost zijde begrensd door de hoge eivormige kerkzaal met de aangebouwde toren, aan de noordoost zijde door het lagere rechthoekige bijgebouw en door bakstenen plantenbakken. De bouwmassa van de kerk is vrij gesloten. De massieve hoge muren met afgeronde hoeken geven de kerk een log, maar opvallend uiterlijk. De benedenverdieping heeft in de voorgevel een brede glaspui met metalen kozijnen en een dubbele deur. De onderverdieping is van de kerk gescheiden door een betonnen band. In de voorgevel van de kerkruimte is een betonnen paneel, waarin kleine raampjes van gekleurd glas zijn geplaatst. In de achtergevel zijn hoge rechthoekige vensters geplaatst. De klokkentoren is gedeeltelijk in de rechterhoek van de voorgevel geplaatst. In doorsnede is de toren wigvormig met en afgeronde voor- en achterzijde. De ruimte voor de klokken is voorzien van echthoekige openingen in de zijgevels van de toren. gebouw, constructietechniek Interieur Interieur/afwerking De kerkzaal is opgetrokken in gele, gemêleerde baksteen. De gevels van het bijgebouw zijn roder en voorzien van willekeurig gesitueerde, verdiepte kruisvormen in het metselwerk. Platte daken. Houten deuren. Grote vensterpartijen ter hoogte van de secundaire ruimtes en het bijgebouw Het hoogteverschil op het terrein is gebruikt om onder de kerkzaal een benedenverdieping met secundaire ruimtes te creëren. Hierin zijn de vergaderzalen en andere ruimtes ondergebracht. In het kerkgebouw zijn de indeling en de oorspronkelijke interieurafwerkingen aanwezig, zoals de leistenen, betonnen en tegelvloeren, schoon metselwerkwanden en schrootjesplafonds. Ook resteren elementen als de kansel, het doopvont, het wandkleed, het orgel en kerkbanken. Leisteen vloer in de kerkzaal. Vloer van gewassen grindbetonplaten in de hal. Vloeren van kleine witte en grijze tegeltjes op diverse plekken. Wanden van schoon metselwerk. Plafond met zig-zagprofiel en afgewerkt met
Stedenbouwkundige ligging, situering overdwars aangebrachte schrootjes in de kerkzaal. Schrootjesplafond in de hal. De kerk ligt niet in een rijksbeschermd stads/dorpsgezicht. Bij het ontwerp is gebruik gemaakt van de helling op het terrein, waardoor men letterlijk opgaat naar de kerk. Het geheel is gesitueerd aan de Rosendaalseweg, een belangrijke verbindingsweg tussen het centrum en Rozendaal. Het terrein wordt omgeven door woningen van de wijk Geitenkamp en Monnikenhuizen. De kerk bevindt zich tussen de groengebieden van Monnikenhuizen en park Angerenstein in Arnhem-Noord. Archeologische relevantie ondergrond De kerk ligt voor zover bekend niet op een terrein van archeologische waarde. Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument nr. 1 beschermde monument) Voorstelling Datering Circa 1962 Muurperforatie Glas-in-beton Het glas was afkomstig uit België Hoog in de zuidwestgevel Albert Diekerhoff (1917-1997), beeldhouwer uit Arnhem Met assistentie van mw A van Salland uit Arnhem (pseudoniem,1915-2007) Petrus met haan en opgaande zon, symbool voor de dag van Christus opstanding nr. 2 Orgel Elektrisch pijporgel Mahoniehouten kast beschermde monument) In de kerkzaal, op het balkon boven de toegangsdeuren Fa Van den Berg & Wendt, Nijmegen/Zwolle Datering 1965 In 1969 hersteld na brandschade 4,4m breed, 5,5m hoog, 1m diep Nr 3 beschermde monument) Doopvont, aangeboden door de jeugd Ruw bewerkte natuursteen In het liturgisch centrum in de kerkzaal Ontwerp: de heren K.W. Ganzevoort en M. Bakker, twee leden van de jeugdraad
Uitvoering: steenhouwerij Meijer Datering Circa 1962 nr. 4 beschermde monument) Datering Circa 1962 Kansel, anonieme schenker Ruw bewerkte natuursteen In het liturgisch centrum in de kerkzaal Ontwerp: J. Rotshuizen, de architect van het kerkgebouw Uitvoering: steenhouwerij Meijer nr. 5 Wandkleed Appliqué-techniek Lapjes textiel afkomstig van de gemeenteleden en winkeliers Tegen de achterwand van het liturgisch centrum beschermde monument) (zuidoostgevel) mw A van Salland uit Arnhem (pseudoniem, 1915-2007) Voorstelling De Ware Wijnstok Datering 1963 Hersteld in 1968 na brandschade en in 1997. Circa 2m hoog en 10m breed nr. 6 beschermde monument) Voorstelling Datering 1962 Drie luidklokken, tonen d, e en fis Klokkenbrons (koper/tin) met klepels van mangaanbrons Toren Nederlandse Klokkengieterij B. Eysbouts nv te Asten Opschriften resp.: wij luiden tot eer, van God de Heer anno 1962 nr. 7 Ramen afkomstig uit de gesloopte Pniëlkerk in Arnhem Gebrandschilderde ramen Het oorspronkelijke raam is uit elkaar gehaald en in beschermde monument) de kerkzaal herplaatst. Zes delen zijn voor de vensters in de noordwestgevel geplaatst; de rest tegen de zuidwestgevel. Johan Mekkink (1904-1991) uit Oosterbeek Voorstelling Diverse christelijke symbolen Datering 1961 In 2000 in de Opstandingskerk ingebracht Groen erfgoed: aanleg/beplanting Geschiedenis Al voor de Tweede Wereldoorlog waren er plannen
voor een nieuw kerkgebouw, gesitueerd op de hoek van de Julianalaan en de Karthuizerstraat. Op die plek is in 1949 een noodkerk van betonplaten neergezet: de Julianakerk. Tot die tijd werd gekerkt in het gymlokaal van de Talmaschool. Voor de bouw van het nieuwe gebouw aan de Julianalaan werd een ontwerpprijsvraag uitgeschreven. Onder het motto Hora est won ir. Rotshuizen, lid van de Gereformeerde Gemeente. Het plan werd echter niet uitgevoerd en er werd een andere, betere locatie voor een kerkgebouw gevonden, waarvoor Rotshuizen de ontwerpopdracht kreeg. De naam Opstandingskerk is het resultaat van een prijsvraag onder de gemeenteleden en was geïnspireerd op de haan in het glas-in-betonraam (de haan die Petrus wakker riep is een symbool van de Opstanding). Rotshuizen was lid van de Gereformeerde Kerk Arnhem. Rotshuizen heeft meer kerken ontworpen, onder meer de Salvatorkerk uit 1954-55 en de Kandelaar uit 1975, beide gereformeerd en in Arnhem. In 1969 is er brand geweest op de benedenverdieping. In de loop der jaren zijn meubelen en kunstwerken van elders in het kerkgebouw ingebracht. Roerende objecten van belang voor het gebouw Relevante wijzigingen De oorspronkelijke kerkenraadsbanken en kerkbanken. Een deel ervan is nog aanwezig in de kerkzaal; een aantal banken staat verspreid door het gebouw opgesteld. De oorspronkelijke, eenvoudige avondmaalstafel is niet aangetroffen tijdens het bezoek op 28-8-2012. Na de brand in 1969 is in de kerkzaal een grote pui met ramen en een nooduitgang geplaatst, evenals een brandtrap aan de buitenzijde. De voormalige kosterswoning is verbouwd tot kantoor: de binnenwanden zijn op de aanzetten na verwijderd; enkele gevelopeningen zijn gewijzigd; en aan de voorzijde is het pand in stijl uitgebreid. De entreepartij is aangepast en voorzien van een ronde luifel. De voormalige fietsenkelder is dichtgezet. De benedenzaal en aangrenzende ruimtes zijn verbouwd tot kinderdagverblijf. Het achterste gedeelte van het bankenplan is gewijzigd. De banken zijn verwijderd en er staan nu losse zitjes. De kerkenraadsbanken zijn verwijderd.
Enkele vensters zijn vernieuwd of voorzien van dubbelglas. Bezocht Overige Kiki Zagt, 15-05-2012, exterieur Jojanneke Clarijs, 28-08-2012, exterieur en interieur m.u.v. het kinderdagverblijf Momenteel onderzoekt de Protestantse Gemeente Arnhem hoe zij verder wil in de toekomst. Daarbij wordt ook bekeken wat er met de kerkgebouwen gebeurt en of er kerkgebouwen gesloten en afgestoten worden. Een en ander wordt ingegeven door dalende aantallen kerkbezoekers en chronische financiële tekorten. In 2013 wordt hierover een besluit genomen. In 2011 is onderhoud gepleegd, onder meer aan de dakbedekking en het schilderswerk. De toren behoeft op termijn herstel van het voegwerk. Het nabijgelegen tankstation zal worden gesloopt en op die plek zullen woningen worden gebouwd. Het gazon aan de voorzijde is eigendom van de gemeente. KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen, kaarten, literatuur, documentatie, websites Nr. 1 H.R. Blankesteijn en W.G. Overbosch, "Een hut om in te schuilen", pp.82-85. Nr. 2 J. van Dongen jr, Drie protestantse kerken in Arnhem: Opstandingskerk, Bethlehemkerk, Bethaniëkerk, in: Katholiek Bouwblad 31 (1964), nr 4, pp.72-81 (met plattegrond, foto) Nr. 3 H.C. Endedijk, Als een adelaar zijn vleugels Geschiedenis van de Gereformeerde Kerk van Arnhem, Arnhem z.j. Nr. 4 W.G. Overbosch, Aantekeningen bij de Gereformeerde Opstandingskerk (1962) aan de Rozendaalsestraat in Arnhem, gebouwd door het architectenbureau ir. J. Rotshuizen en C. Dekker, in: Mededelingen Prof. Dr. G. van der Leeuwstichting 1964, nr. 29, pp.1327-1335 (met plattegrond, foto) Nr. 5 F. Rotshuizen, De drie levens van E.J. Rothuizen / E.J. Rotshuizen, Arnhem 2005 (dit boek gaat over de vader van J. Rotshuizen: Evert Jan Rotshuizen (1888-1979), die ook in Arnhem werkzaam was als architect, publicist en oprichter van PBNA voor
Nr. 6 Nr. 7 Nr. 8 Nr. 9 Nr. 10 Interviews bewoners, gebruikers schriftelijk technisch onderwijs) R. Steensma en C.A. van Swigchem, Hondervijftig jaar gereformeerde kerkbouw, Kampen 1986, p.108, 114 en 155 (met foto ext.) R.H.J. Wander, Kerken. Duizend jaar religieuze bouwkunst in Arnhem, (Reeks Arnhemse monumenten 2), Uitgeverij Matrijs, Utrecht/Arnhem 1997. W. van der Zouwen en J. Overbeek, De lotgevallen van de Opstandingskerk, Arnhem 2007. Monumenten Advies Bureau, Inventarisatie en waardebepaling kerken en kapellen in de gemeente Arnhem, 3 delen, Nijmegen/Arnhem 1991. Websites: www.opstandingskerkarnhem.nl www.reliwiki.nl www.wederopbouwdatabank.nl www.nai.nl (samengevoegde databases van NAi en Bonas) Gesprek Jojanneke Clarijs met de heren Van t Riet en Van Santen van het college der kerkrentmeesters op 28-8-2012.