OVERIJSSEL IS EEN BRON ENERGIE WORDT SYNERGIE; OVER HET ONTSTAAN VAN LOKALE ENERGIELANDSCHAPPEN KERN VAN DIT ADVIES: Overijssel zit boordevol onontdekte duurzame energiebronnen. Lokale energiewinning is een kans voor het landschap en een puzzelstuk voor gebiedsontwikkeling. Stel je voor: een landschap dat warmte, elektriciteit en bouwmateriaal levert. Dat ziet er prachtig uit en draagt bij aan de gemeenschapszin. Een goed alternatief voor fossiele brandstoffen is ook een bron van sociale synergie. > Realiseer voorzieningen voor duurzame energie op lokaal niveau > Maak een energiekansenkaart, gebruik de gebiedskenmerken bij het toepassen van voorzieningen voor duurzame energie en maak logica en samenhang zichtbaar > Koppel duurzame energie aan gebiedsontwikkeling en zet de voorzieningen voor duurzame energie in als landschapsvormende kracht > De overheid moet een faciliterende en waar nodig een stimulerende rol innemen. 1 MAAK EEN ENERGIEKANSENKAART EN MAAK GEBRUIK VAN DE GEBIEDSKENMERKEN Legenda: Kernenergie Waterkrachtcentrale Warmtekrachtcentrale Afvalverwerkinglocaties Windturbine Recycling Kampen Aardwarmtegebied Koekoekspolder, LTO Noord NV ROVA Rheezerveen NV ROVA Zwolle bieleveld bio-energie biogas int. Zoekgebied Windturbine Zoekgebied met beperking Zone hoogspanningsmast Stad Luchthavengebied biovergisting zwolle provinciehuis zwolle natuurgas overijssel biogas int. Aardwarmtegebied Watermolen KWO systemen t natuurlijke huus Windmolen Energiezuinige verlichting N337 zonnehuus olst greenpower salland Enrichment Technology uraniumverrijking CNG Gazstations sustainable buildings Bio-energieprojecten Duurzame Gebouwen Overijssel Tubro Filter- en Luchttechniek Enschede Langezaal Haaksbergen WKC DEVENTER Bron: Provincie Overijssel, 2009. Carthografie:.FABRIC, 2010.
2
3
HET SYNERGIE-LANDSCHAP IS DE TOEKOMST De aarde warmt op als gevolg van teveel CO2 uitstoot. De vraag naar energie neemt nog steeds toe, maar tegelijkertijd raken fossiele brandstoffen op wat zal leiden tot stijgende prijzen. Dit vraagt om een overgang naar CO2 arme energiebronnen. Hierbij kun je denken aan biobrandstoffen, wind- en zonne-energie, aardwarmte, getijdenstroom of kernenergie. Maar wat is de impact van deze energievormen op het landschap? Moeten we toe naar een nieuwe manier van ruimtelijke planning om deze energiebronnen een plek te geven? In ons olie- en gasgestuurde landschap zijn we gewend aan een aantal grote energiecentrales op afstand. Via een ondergronds stelsel dan wel via hoogspanningsmasten bereikt de elektriciteit de gebruikers. Met wind-, zonne-energie en biomassa is lokale energiewinning mogelijk en ontstaan er nieuwe, lokale energielandschappen. Mensen moeten hieraan wennen en het plaatsen van bijvoorbeeld windturbines leidt vaak tot een discussie over mooi en lelijk terwijl het ook over nut, noodzaak en betekenis zou moeten gaan. Het advies van is: koppel voorzieningen voor duurzame energie (winning, opwekking, opslag, transport) aan de kwaliteiten en mogelijkheden van het landschap en gebruik een en ander als landschapsvormende kracht. De draagkracht van een gebied moet sturend zijn, het eigen energetische surplus. Kijk daarom met andere ogen naar de potentiële energieopbrengst van bestaande landschappen. We moeten synergie-landschappen gaan maken waarbij het winnen van energie sociaal-ruimtelijke doelen kan versterken en andersom. stelt daarom het volgende voor: > Realiseer voorzieningen voor duurzame energie op lokaal niveau > Maak een energiekansenkaart, gebruik de gebiedskenmerken bij het toepassen van voorzieningen voor duurzame energie en maak logica en samenhang zichtbaar > Koppel duurzame energie aan gebiedsontwikkeling en zet de voorzieningen voor duurzame energie in als landsc hapsvormende kracht > De overheid moet een faciliterende en waar nodig een stimulerende rol innemen. 4
HET ENERGIELANDSCHAP KRIJGT STEEDS MEER AANDACHT Het thema energielandschap is volop in ontwikkeling en niet voor niets heeft het innovatieprogramma van VROM, Mooi Nederland, een tender over de identiteit van energielandschappen uitgeschreven. Vanuit Senter Novem heeft het onderzoeksprogramma SREX gelopen in samenwerking met de universiteiten van Groningen, Wageningen en Delft en TNO. De doelstelling van dit onderzoeksprogramma is: het stimuleren van synergie tussen ruimtelijke planning en energie op regionale schaal, door exergie als uitgangspunt te nemen bij het ontwikkelen van algemeen toepasbare, duurzame inrichtingsprincipes, ontwerpstrategieën en ruimtelijke concepten. De aanpak van het programma is om specialisten op de gebieden van energietechnologie en exergie, systeemanalyse, functioneren en benutten van de ondergrond te koppelen aan deskundigheid op het gebied van planologie, landschapsarchitectuur en stedenbouw. DE UITDAGING VOOR OVERIJSSEL Overijssel heeft met betrekking tot de energielandschappen niet direct een probleem. Het is echter de vraag hoe zij de reeds opgezette analyses van Trendbureau Overijssel kan vertalen in een plan van aanpak voor de praktijk. De vraag is hoe nieuwe projecten voor duurzame energie de ruimtelijke kwaliteit van gebieden en plekken versterken in plaats van aantasten. En welk type energiewinning past in welk type landschap? Kan Overijssel toe naar een synergie-landschap waar de winning van duurzame energie wordt gecombineerd met andere vormen van ruimtegebruik zoals agrarische productie, wonen, werken, voorzieningen, recreatie, natuur en waterbeheer? 5
HET ADVIES Realiseer voorzieningen voor duurzame energie op lokaal niveau Energielandschappen zijn een kansrijk thema voor de ruimtelijke kwaliteit van Overijssel. Gebruik altijd de gebiedskenmerken om locatie en vorm te ontwerpen. Bouw woonwijken in de buurt van potentiële energiebronnen, benut natuurlandschappen dichtbij de stad, gebruik gebiedskenmerken uit de Omgevingsvisie. Benut ook wat er al is: daken, kassen, water, oude zoutmijnen, groenafval. Lokaal wordt er al geëxperimenteerd met duurzame energiewinning. Vooral boeren spelen hierin een rol met biovergisters en bijvoorbeeld windmolens. Daarnaast verschijnen mondjesmaat zonnecollectoren en warmtepompen. Verder valt te denken aan de winning van biomassa die geproduceerd wordt in helofytenfilters. Omdat het zo lokaal gebeurt en veelal in het buitengebied, is lokale energiewinning nu nog een diffuus verschijnsel dat vergelijkbaar is met het vraagstuk van erven transformaties. Dat vraagt om een gelijksoortige aanpak met een goede ruimtelijke advisering wanneer een boer bijvoorbeeld een biovergister wil bouwen. Het wordt tijd voor een extra kaartlaag in de catalogus gebiedskenmerken! Geef lokale productie en de bijbehorende voorzieningen van duurzame energie een regionale kleur, waardoor het iets kan toevoegen aan de beeldvorming van gebieden. Het noordelijk veenlandschap levert door de combinatie van varkensmest (vergisting) en windturbines energie aan heel noordelijk Overijssel. Hierdoor worden nieuwe beelden en verhalen toegevoegd (in dit geval van een grootschalig energielandschap) aan de bestaande verhalen waarmee mensen hun streek identificeren. Netwerkstad Twente en Noordoost-Twente worden de Energy Valley van het Oosten. Hier worden boeren ook energieleveranciers, wat ze een extra inkomstenbron biedt. Deventer combineert de uitbreiding van woningbouw met energievoorziening uit de landbouw, via de mestvergister in Heeten. In sommige delen van de provincie Overijssel past het om energielandschappen te ontwikkelen tot energiebuurtschappen, waarin veel aandacht is voor de lokale verwevenheid (ruimtelijk) én er een verbinding is tussen gebruiker en producent van duurzame energie (sociaal). Lokale energiewinning wordt daarmee een motor voor regionalisering en voor betrokkenheid van kleine innovatieve bedrijven (relatie met UT/Kennispark) en burgers. In andere delen van de provincie past een meer institutionele aanpak van energievraagstukken. 6 Maak een energiekansenkaart, gebruik de gebiedskenmerken bij het toepassen van voorzieningen voor duurzame energie en maak logica en samenhang zichtbaar Er moet een energiekansenkaart worden gemaakt,waarin staat waar in de provincie de meeste kansen zijn voor energielandschappen. De grootste kansen voor het maken van kringlopen passend bij Overijssel zijn in de biomassa vergisting en vergassing te vinden. De mest van koeien en varkens wordt gebruikt voor vergisting. Het digestaat wordt met algen verwerkt tot voedingstof voor bodem, maar ook tot voeding voor uiteindelijk weer de dieren. Restproducten kunnen o.a. naar farmaceutische industrie, naar de kunststofverwerkende industrie (ook in Overijssel). Koppel duurzame energie aan gebiedsontwikkeling en zet de voorzieningen voor duurzame energie in als landschapsvormende kracht Op de iets grotere schaal is duurzame energiewinning een onderdeel van gebiedsontwikkeling. Benader een energievraagstuk daarom niet op zichzelf, maar koppel het aan andere gebiedsdoelen. Energiewinning is ook een nieuwe drager voor landschapsbeheer. De koppeling tussen agrariërs en landschapsbeheer is lange tijd zwak geweest. Met lokale energiewinning kan dat weer een stuk sterker worden. De overheid moet een faciliterende en waar nodig een stimulerende rol innemen. De rol van de overheid is bij de lokale en vrij autonome ontwikkelingen van duurzame energie eerder volgend, en zou meer ondersteunend of stimulerend kunnen worden, ook om de ruimtelijke effecten van nieuwe vormen van energiewinning positief te laten zijn. Hoe groter de schaal, en hoe meer partijen betrokken worden, moet de overheid (provinciaal en gemeentelijk) meer agenderend, sturend en kijkend vanuit de kansen optreden om partijen bij elkaar te brengen en initiatieven te ondersteunen. De overheden moeten echter ook mogelijkheden zoeken om juist innovatieve initiatieven van (meestal kleine) nieuwkomers in beeld te brengen en te ondersteunen. De echter vernieuwing komt immers zelden van grote gevestigde organisaties.
Tabel: de rollen van alle actoren in het veld van duurzame energie Rollen Initiatiefnemer Projecteigenaar Belanghebbende Belangstellende Actoren Rijk Soms Nooit Zelden Soms Provincie Soms Nooit Vaak Vaak Regio Zelden Nooit Vaak Vaak Gemeente Soms Denkbaar Altijd Altijd Adviseur / adviesdienst Soms Nooit Soms Soms Bewoner Soms Mogelijk Altijd Soms Bedrijfsleven Soms Soms Vaak Soms Terreinbeheerder Soms Mogelijk Soms Soms Waterschap Soms Mogelijk Soms Soms Grondeigenaar Soms Mogelijk Soms Soms Cultuurinstelling Nooit Nooit Soms Vaak Woningbouwcorporatie Soms Mogelijk Soms Soms Onderzoekers Nooit Nooit Nooit Vaak AANLEIDING EN DOORWERKING Aanleiding Het Trendbureau Overijssel heeft gevraagd een gebiedsdag te organiseren over lokale energiewinning en ruimtelijke kwaliteit. Het Trendbureau heeft vier scenario s voor de toekomstige lokale energieproductie in Nederland opgesteld. Het gaat hierbij nadrukkelijk over de lange termijn: 2030, met in het achterhoofd 2050. Het ligt in de bedoeling om de scenario s toe te spitsen op de Overijsselse situatie. Het Trendbureau wil daarom in beeld brengen wat de consequenties van de verschillende scenario s voor Overijssel zijn. Daarbij gaat het om zaken als duurzaamheid of economische kansen voor het bedrijfsleven, maar ook echt om het beeld en de ruimtelijke consequenties: hoe ziet het Overijsselse landschap er bij de diverse scenario s uit? 7 Doorwerking Het Trendbureau heeft inmiddels een energiekansenkaart voor Overijssel gemaakt. Hierop is te zien welke energielandschappen in Overijssel mogelijk zijn. Op haar jaarcongres in januari 2010 heeft het Trendbureau de Trendverkenning Energie gepresenteerd. Een aantal conclusies uit de gebiedsdag komen terug in de agenda voor de toekomst in deze verkenning, de koppeling van energie aan gebiedsontwikkeling, de kansen voor biomassa en smartgrids en het starten van een discussie over de inrichting van energielandschappen, wat past wel en niet in het landschap. Ook helofytenfilters kunnen, gezien hun hoge productie van organisch materiaal een rol spelen. De Provincie Overijssel stimuleert de opwekking van duurzame energie. Zij wil dat 20% van het totale energieverbruik duurzaam geproduceerd wordt in 2020. Die doelstelling zal voor ongeveer 60% worden behaald door bio-energie. De overige 40 % moet worden gerealiseerd door het gebruik van de bodem als warmtebron, groei van windenergie naar een gezamenlijk vermogen van 80 MW in 2020 en zonne-energie met behulp van zonnepanelen, zonnecollectoren, zonneboilers, passiefhuizen en zonnewoningen. De provincie heeft een subsidieregeling (tenderregeling) duurzame energie en energiebesparing. De regeling richt zich expliciet op schaalvergroting van projecten. Dit wordt bereikt door de samenwerking tussen organisaties in Overijssel te bevorderen.
8
9
10
COLOFON Dit is een uitgave van Zwolle, juni 2010 Dit advies is opgesteld door, naar aanleiding van de gebiedsdag Lokale Energielandschappen. Deze vond plaats op 10 september 2009 in Dalfsen. Op de gebiedsdag hebben de volgende sprekers een bijdrage geleverd: > Hans Peter Benschop Trendbureau Overijssel > Liliane Geerling BVR adviseurs > Ruut van Paridon Van Paridon x De Groot landschapsarchitecten > Arnout Potze Provincie Overijssel > Evert de Zoeten SenterNovem > Peter Heerema Locus Adviezen van adviseert vanuit een onafhankelijke positie en heeft tot doel de ruimtelijke kwaliteit van Overijssel te versterken en te verbeteren. Het atelier hanteert daarbij een brede betekenis van het begrip ruimtelijke kwaliteit, waarbij de combinatie wordt gezocht tussen het versterken en benutten van de ruimtelijke structuur en de ontwikkelpotentie van een gebied. Hierbij worden sociale-, mentale-, economische- en duurzaamheidaspecten meegenomen. Het Atelier adviseert aan de voorkant van planvorming en helpt om de opgave goed te definiëren en stimuleert goed opdrachtgeverschap. Met het advies van kunnen partijen zich gesterkt voelen in hun onderhandelingspositie met anderen. Het Atelier neemt niet de plaats in van een extern adviesbureau en maakt dus ook geen concrete plannen. 11 De adviezen zijn publiek en staan op de website van. Ook worden ze onder de aandacht gebracht bij de relevante opdrachtgevende partijen. is een onafhankelijke werkplaats waar op diverse manieren wordt gewerkt aan ruimtelijke kwaliteit in Overijssel: onderzoekend, agenderend en adviserend. Door de interactieve werkwijze heeft het atelier de functie van leerwerkplaats waar verschillende vakdisciplines elkaar ontmoeten en samenwerken. is van Het Oversticht, Kunst & Cultuur Overijssel, Dienst Landelijk Gebied, Landschap Overijssel, Architectuurcentrum Twente, de waterschappen in Overijssel en Provincie Overijssel. Reacties of vragen naar aanleiding van dit advies? Secretariaat T.a.v. Margien Katerberg Harm Smeengekade 9 8011 AK Zwolle T 0384.222.900 E info@atelieroverijssel.nl