Ferwurkingen by LinKk 4 jannewaris 2009 tema: bisten & natuer > KATERN FOAR NET-FRYSKTALIGE LEARLINGEN < Het thema van dit katern voor niet-friestalige leerlingen is Bisten en Natuer. Je leert van verschillende dieren de Friese naam, we nemen je mee te aaisykjen en je mag een strip maken, in het Frysk natuurlijk! Súkses! Opdracht 1 Ynpaspuzel Vul onderstaande Friese woorden in de vakjes in. Je kunt de oplossing vinden door naar de lengte van de woorden te kijken. Hûn (3) Hond Iel (3) Paling Kat (3) Kat Skiep (5) Schaap Hazze (5) Haas Tiger (5) Tijger Baarch (6) Varken Bisten (6) Dieren Natuer (6) Natuur Sjiraffe (8) Giraf Oaljefant (9) Olifant
Opdracht 2 Strip meitsje Maak je eigen STRIP in het Fries over óf met BISTEN. Neem daarvoor een tekenpapier formaat A3. Je kunt er een boekje van vouwen, maar je kunt ook formaat A4 gebruiken. Bedenk eerst een verhaallijn en teken daarna de strip. Voorbeeld: Eerst in het nederlands; Er woont een muis in het lokaal. De docent(e) Fries ziet de muis en schrikt. De docent(e) klimt op zijn/haar stoel. Dan vertalen naar het het Fries; Der wennet in mûs yn it lokaal. De dosint(e) Frysk sjocht de mûs en skrikt. De dosint(e) klimt op syn/har stoel. Dan teken je de strip; Plaatsje 1; der stapt in mûs om yn it lokaal. Plaatsje 2; dosint(e) skrikt. Plaatsje 3; dosint(e) stiet op e stoel. TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS TIPS Schrijf de verhaallijn eerst in het Nederlands en vertaal het daarna naar het Fries. Maak het verhaal niet te lang of te ingewikkeld. De tekst moet duidelijk leesbaar zijn. Neem een stripboek als voorbeeld. Op digischool kun je ook tips vinden over strips. (Onder Frysk; ga dan naar ferskaat en kies dan ûnderbou) 2
Opdracht 3 Aaisykjen Dit katern staat helemaal in het teken van dieren en de natuur. Misschien heb je zelf wel een huisdier, woon je op een boerderij met dieren. Of kijk je liever naar programma s over dieren op de televisie? r Overal zijn Ljipaaien verstopt de letters vormen een woord. r Kun jij ze allemaal vinden? y s k f In Fryslân is het al heel lang een traditie om in de lente op zoek te gaan naar de eieren van de kievit. Het is zelfs zo, dat het eerste kievitsei van het jaar aangeboden wordt aan de commissaris van de Koningin en vroeger aan de Koningin zelf! Degene die als eerste een kievitsei vindt, krijgt alle eer. n Het zoeken naar eieren of in het Fries aaisykjen, is een lastig karwei. Je moet goed kijken naar het gedrag van de vogels om te kunnen ontdekken waar het nest is. Dan moet je er naartoe lopen, maar dat is niet zo gemakkelijk. y h Soms moet je over een sloot springen of een compleet weiland oversteken om het nest te kunnen vinden. Als je het nest dan gevonden hebt, mag je alle eitjes meenemen, maar meestal nemen de aaisykers er maar één of twee mee. In 2005 werd het aaisykjen verboden, maar in 2006 werd het verbod weer opgeheven. d e Je moet in de lente maar eens goed opletten, wie weet kom je iemand tegen in het weiland met een kievitsei in z n zak... 3
Opdracht 4 Wêrom t de ljip ek wol kivyt neamd wurdt Better taal as Nederlânsk is der net.yn it Nederlânsk hjit in foet in been en net in skonk, saterdei is gewoan zaterdag en gjin sneon, heel is heel en net hiel of heul of heal. Nederlânsk is dúdlik, dat hat oeral in goed wurd foar en sa heart it ek! Yn it Frysk meitsje we der in potsje fan.wêrom neame we in grutto in skries, of in tureluur in tsjirk? Ha we soms dopkes yn e earen? In koekoek ropt yn Fryslân ek gewoan koekoek en net koekút. En de ljip? (Of de leep, de liip, de lip, of de lyp... dêr hast it alwer.) Eins is it gewoan in kivyt.. Harkje mar: Yn it begjin wiene alle fûgels wyt, dat hast ek yn it foarige ferhaal al hearre kinnen. Mar al gau nei de skepping waarden de fûgels opferve yn de moaiste kleuren, elke soart ferskillend. De iene waard noch moaier as de oare. De fûgels wiene der wiis mei en tefreden setten se de wrâld yn. Mar doe wiene der ek in pear fûgels dy t graach hielendal wyt bliuwe woene. Tusken al dy bûnte, kleurige soarten soene wite fûgels ommers it measte opfalle, tochten se. En opfalle... dat woenen se graach: de swan, de miuw en de ljip. Dy wiene tige ynnommen mei harsels, dat dy lieten it skilderjen oergean. God fûn it bêst, mar Hy warskôge al dat se mar ien kear de kâns krigen. As er aanst de ferve opburgen en de kwasten útspield hie, dan wie it te let. Dan waard der gjin fûgel mear opkleure, al soene se ek noch sa bidde en smeke. No, dat wie bêst, tochten de swan en de beide oaren. Mar it duorre net lang, of de ljip krige al spyt. Doe t er seach hoe moai de oare fûgels wurden wiene, besaude er him. Hy tocht, ik hie mei in kleurke miskien noch wol moaier west as dat ik no bin. Om te sjen hoe t dat lykje soe, haakte er in moai puntmûtske. Dat sette er op e kop. Hy makke in kleurich, glimmend jakje en dat luts er oan en mei it mûtske en it jakje stie er eefkes letter foar de spegel te draaien en te pronkjen. Hy fûn himsels o sa moai, dat al gau fleach er nei bûten om him oan de oare fûgels te fertoanen. Moatte jim ris sjen, rôp er, hoe moai as ik derút sjoch! Ik bin noch moaier as jim! Ik ha God hielendal net noadich om moai te wurden! God hearde him wol swarren en swetsen en seach hoe t er dêr stie te kontsjedraaien. Hy rôp de ljip by Him en sei: Sa is it wol moai genôch, tinkt my. Ast graach wolst, silsto bliuwe sa tst no bist. Myn segen hast. Dizze kleuren silst hâlde, mar om dyn grutte wurden en om dyn heechmoed silsto tsjin elkenien yn it fjild altyd wer fertelle moatte hoe tst der earst út seachst. Do silst tenei omfleane en tsjin elkenien roppe: k Wie wyt, k wie wyt, k wie wyt! Mindert Wijnstra, út It lân achter de heuvel 4
Vragen bij de tekst Wêrom t de ljip ek wol kivyt neamd wurdt Welke kleur hadden de vogels bij de Schepping? Welke vogels wilden liever wit blijven? Geef de Nederlandse en ook de Friese naam. Waarom wilde de ljip niet meer wit zijn? Wat deed hij om zijn witte kleur te verbergen? Hoe strafte God de ljip? Wat voor geluid maakt een ljip? Fabel Een fabel is een verzonnen verhaal, waarbij dieren een hoofdrol hebben. De dieren gedragen zich als mensen en proberen een wijze les over te brengen aan de lezer. Bijvoorbeeld in het verhaal met de haas en de schildpad, waarbij de geduldige schildpad uiteindelijk de wedstrijd won van de haas. In het verhaal van de ljip, strafte God de ljip, omdat hij zo hoogmoedig en ijdel was. 5
Opdracht 5 Hieronder zie je 8 vogels. Zoek de juiste naam bij de afbeeldingen. Je kunt kiezen uit onderstaande namen: earrebarre ein mosk ljip swan hin do fetgoes 1 2 3 4 5 6 7 8 6
Opdracht 6 A Schrijf in 5 zinnen een verhaal over je huisdier. Onderstaande zinnen kun je gebruiken om een verhaal over je huisdier te schrijven: Ik ha in hûn/kat/knyn/rat/mûs/fisk*. Hy/sy hat in wyt/swart/brún/oranje fel. Ik hâld fan myn húsdier. Myn hûn is hiel leaf. Wy ha thús in hynder. Us kat hat in lange/koarte sturt. De eagen binne grien/blau/brún/giel/read/griis. De earen binne grut/lyts. De hûn is trije/seis/acht/tolve jier. It bist is hiel grut/lyts. Ik ha de moaiste/leafste fisk fan de wrâld. Myn broer hâldt fan slangen. Ik ha gjin húsdier. Myn suske is allergysk foar katten. Ik soe wol in knyn ha wolle. (Ik heb een hond/kat/konijn/rat/muis/vis) (Hij/zij heft in wit/zwart/bruin/oranje vel) (Ik houd van mijn huisdier) (Mijn hond is heel lief) (Wij hebben thuis een paard) (Onze kat heeft een lange/korte staart) (De ogen zijn groen/blauw/bruin/geel/rood/grijs) (De oren zijn groot/klein) (De hond is 3/6/8/12 jaar) (Het dier is heel groot/klein) (Ik heb de mooiste/liefste vis van de wereld) (Mijn broer houdt van slangen) (Ik heb geen huisdier) (Mijn zusje is allergisch voor katten) (Ik zou wel een konijn willen hebben) B Interview een klasgenoot over zijn/haar huisdier. Onderstaande vragen zou je kunnen stellen: Hasto in húsdier? Hoe sjocht dyn hûn derút? Hokker kleur eagen hat er/se? Is it bist leaf / moai? Kinsto dyn knyn beskriuwe? Wêrom hasto gjin húsdier? Hokker bist soest graach ha wolle? Hat dyn suske ek in húsdier? Wêr hâldt dyn broer fan? Hoe âld is dyn kat? * cursief (schuin) gedrukte woorden kun je ook door iets anders vervangen 7
Opdracht 7 Stavering Het schrijven van oe en û. Beide tekens worden hetzelfde uitgesproken, maar wanneer schrijf je oe en wanneer û? û In hetzelfde woord in het Nederlands schrijf je ui of eu : hûs - huis bûgel - beugel Het woord komt in het Nederlands niet voor: slûch - slaperig bûse - jas- of broekzak Voor een n komt een û, ook bij sterke werkwoorden in de verleden tijd: gûne - gulden ik wûn - ik won Alle vreemde woorden met een oeklank: kompjûter - computer patrûlje - patrouille oe Hetzelfde woord komt in het Nederlands voor met oe of oo boek - boek spoek - spook In alle andere gevallen schrijf je û. nûmer - nummer In de verleden tijd van sterke werkwoorden: Ik loek - ik trok Ik joech - ik gaf Voor een r komt altijd oe : fjoer - vuur djoer - duur Uitzonderingen: fûgel - vogel kûgel - kogel bûter - boter Vul oe of û in: 1 It aai is fan in strúsf gel. 2 Ik ha earst it h s opromme. 3 De h n hat de knyn sjoen. 4 Wy bakke de broadsjes op it fj r. 5 De b r molket de kij. 6 Dat is hiel bys nder. 7 De kat hat al in soad m zen fongen. 8 Der lizze acht aaien yn de einek r. 9 Hjir nder stiet ek noch in sin. 10 Fan molke wurdt ek b ter makke. 8