Persdossier T. rex komt naar Naturalis Darwinweg 2 Postbus 9517 2300 RA Leiden T 071 568 76 00 F 071 568 76 66 www.naturalis.nl
Inhoud Persdossier: T. rex komt naar Naturalis 5 1. Persbericht 7 2. Facts & figures 9 Het skelet 9 Tientje voor T. rex 9 3. Foto s van de botten 11 4. De opgraving 13 5. Tijdpad tot tentoonstelling T. rex 15 6. Onderzoek naar T. rex 17 Ouderdom 17 Schedel 17 Geslacht 17 Dieet 18 Botaandoeningen 18 Snelheid 18 Tot slot 18 7. Naturalis Biodiversity Center 19 Collectie 19 Onderzoek 19 Onderwijs 19 Museum 19 Dienstverlening 19 8. Bezoekersinformatie 21 Adresgegevens 21 Openingstijden 21 Tickets 21 Dinodagen 21 9. Sprekers persconferentie 23 Edwin van Huis - Algemeen directeur 23 Anne Schulp - Paleontoloog 23 22 december 2014
Persdossier: T. rex komt naar Naturalis 5 Persconferentie maandag 22 december 2014 Naturalis Biodiversity Center Darwinweg 2 2333 CR Leiden 071 568 76 00 www.naturalis.nl facebook.com/museumnaturalis twitter.com/museumnaturalis linkedin.com/company/ncb-naturalis flickr.com/photos/naturalis youtube.com/user/naturalisleiden plus.google.com/104424589215208061363/about Perscontact Pauline Lössbroek, communicatiemedewerker T. rex T. 071 7517236 / 06 35112999 E. pauline.lossbroek@naturalis.nl Afdeling communicatie en evenementen T. 071 5687548 E. communicatie@naturalis.nl Publicaties graag sturen naar Naturalis Biodiversity Center T.a.v. Afdeling communicatie en evenementen Darwinweg 2 2333 CR Leiden Beeld Beeld is in hoge resolutie verkrijgbaar bij het persbericht via naturalis.nl/nl/over-ons/pers/persberichten/2014/nachtwacht-voor-naturalis/. Informatie over Tientje voor T. rex en de opgraving is beschikbaar via tientjevoortrex.nl. Beeldmateriaal van KRO Brandpunt Beeldmateriaal is beschikbaar via Gwen Kok, producer KRO Brandpunt T. 06-52546105 E. gwen.kok@kro-ncrv.nl 22 december 2014
1. Persbericht Nachtwacht voor Naturalis Eerste T. rex van Europa komt naar Leiden 7 Leiden, 21 december 2014 Het skelet van Tyrannosaurus rex komt naar Naturalis Biodiversity Center. Het is dankzij donaties en sponsorgelden gelukt om 5 miljoen bij elkaar te krijgen. Vanaf 2016 is T. rex voor het eerst in volle glorie te bewonderen. Vanaf 2018 krijgt ze een ereplaats in het nieuw te bouwen museum. Eerste in Europa Volgens directeur Edwin van Huis is het ongelooflijk dat het sterkste, meest meedogenloze roofdier dat ooit op aarde rondliep, naar Nederland komt. Wij zijn de enige buiten Noord-Amerika die deze legendarische dinosaurus onderdak bieden. Wim Pijbes, directeur van het Rijksmuseum heeft haar zelfs de Nachtwacht van de Natuurhistorie gedoopt. Topvondst Onderzoekers van Naturalis groeven het skelet op in september 2013. Het fossiel bleek één van de meest complete skeletten van T. rex ooit gevonden en bovendien in zeldzaam goede staat bewaard gebleven. Met haar 12 meter lengte is zij ook één van de grootste ooit gevonden. Een Nederlandse vrouw die 46 jaar geleden naar Montana, V.S. emigreerde heeft haar gevonden. Vanavond is in het tv-programma KRO Brandpunt, om 22:35 uur op NPO 2, de zoektocht naar T. rex te zien. 5 miljoen Via de crowdfundingcampagne Tientje voor T. rex hebben tienduizenden donateurs, onder wie veel kinderen, één of meerdere tientjes gegeven. Tientallen bedrijven en particulieren hebben hun naam verbonden aan een bot van T. rex. Fondsen en ook gemeente Leiden leveren een financiële bijdrage. In 2016 tentoongesteld De komende tijd worden de botten in het Black Hills Institute in de Verenigde Staten verder geprepareerd, verstevigd en in een metalen frame gemonteerd. Halverwege 2016 is het skelet van T. rex gereed voor tentoonstelling. Dan is zij te bewonderen in het Pesthuis, het huidige entreegebouw van Naturalis. Wanneer de bouw van het nieuwe museum is afgerond, krijgt T. rex hierin uiteraard een ereplaats. Groot wetenschappelijk belang Het skelet is een Grand Old Lady, een dame op leeftijd, waaraan haar ruige levensloop terug te zien is in het skelet. President van de KNAW Hans Clevers noemt het skelet van groot wetenschappelijk belang en bovendien een enorme publiekstrekker om kinderen voor wetenschap te fascineren. Paleontoloog Anne Schulp hoopt dan ook antwoorden te vinden op vragen over deze T. rex en de tijd waarin zij leefde. We onderzoeken elk bot nauwkeurig. Wat is haar doodsoorzaak? Hoe oud was ze precies? En wat vertellen alle botbreuken ons over haar leven? De schedel wordt binnenkort al onderzocht in een reusachtige industriële CT-scanner. De komst van Tyrannosaurus rex is mede mogelijk gemaakt door: Ruim 23.000 Tientje voor T. rex donateurs, particuliere donateurs Verbind uw naam aan T. rex, ALV Productions, Apek Administraties, Apotex Nederland BV, Astellas, BaseClear BV, Bruynzeel, Business Platform Schipholweg, Council of International Schools, Fameus Automatisering BV, Fonds 1818, Gemeente Leiden, Gen25, Golden Hands Services Museale verhuizingen, Golden Tulip Leiden Centre, Hogeschool Leiden Life Sciences & ICT, Huschka Groep, Huurmij BV, IBIS Hotel Leiden BV, ICS Groep BV, K.F. Hein Fonds, Koppen NWO, Meeùs, Mondriaan Fonds, Onderzoeksbureau Motivaction, Paumen Executive Search, PCS Vof Beagle, Picturae BV, Prins Bernhard Cultuurfonds, Rabobank Leiden-Katwijk, Raetsheren van Orden, Rely, Risk it Services, SBNO, Sinensis Life Sciences BV, Stichting Academische Jaarprijs, Stichting Zabawas, TeekensKarstens, Telematch BV, TFM BV, UL, Unit4, Van der Valk Hotel Leiden, Vermaat, Vliko BV, VolkerWessels en Zeiss. 22 december 2014
2. Facts & figures 9 Het skelet Lengte 12 meter Hoogte 4-5 meter Ouderdom 66 á 67 miljoen jaar oud Lengte schedel 1,50 meter Compleetheid skelet ongeveer 50% Geslacht vrouw Gewicht levende volwassen T. rex 5000 kilo Vindplaats Montana, V.S. Opgraving 30 augustus t/m 8 september 2013 Tientje voor T. rex Start 17 november 2013 Einde 21 december 2014 Aantal gedoneerde tientjes ruim 23.000 22 december 2014
3. Foto s van de botten De botten zijn nog deels ingepakt in gipsverband, zoals ze uit de opgraving meegenomen zijn. Onderstaande foto s zijn recente foto s van de botten in het lab van het Black Hills Institute, V.S. De foto s zijn ook te vinden op naturalis.nl/nl/over-ons/pers/persberichten/2014/nachtwacht-voor-naturalis/. 11 Dijbeen Scheenbeen 22 december 2014
12 Ribben Heup
4. De opgraving Van 30 augustus tot en met 8 september 2013 groef Naturalis een Tyrannosaurus rex op. Dit gebeurde in Montana, V.S. in samenwerking met het Black Hills Institute. Het was de tweede keer dat Naturalis op T. rex expeditie ging. 13 Tijdens de zoektocht naar een Tyrannosaurus rex kwam Naturalis in contact met paleontoloog en T. rex expert Peter Larson van het Black Hills Institute. Hij wees Naturalis eerst op een veelbelovende vondst in Wyoming, V.S. Hier werd in het voorjaar van 2013 helaas toch geen compleet skelet van T. rex gevonden. Deze expeditie leverde delen van de linkervoet- en poot op. Gelukkig was de kans op een T. rex niet verkeken. Larson wees Naturalis op een andere plek, in Montana waar een amateurpaleontologenechtpaar resten van T. rex hadden gevonden. De onderkaak, losse tanden en een deel van het heupgewricht en staartbeen, zijn door hen gevonden. De verwachting was dat er nog meer materiaal van T. rex in de grond lag. Eind augustus 2013 groef Naturalis verder aan deze vondst en legde een zeer complete T. rex bloot. Om de botten te beschermen, zijn zij verpakt in gips en naar het laboratorium van het Black Hills Institute gebracht. Hier wordt het gips weer verwijderd en de botten verder geprepareerd. De opgraving van T. rex 22 december 2014
5. Tijdpad tot tentoonstelling T. rex 15 Het skelet is op dit moment in het Black Hills Institute in South Dakota waar de botten worden geprepareerd, verstevigd en in een metalen frame gemonteerd voor tentoonstelling. De komende tijd laat Naturalis het publiek geregeld meekijken met de werkzaamheden. Veel onderzoek aan de botten zal ook plaatsvinden in de komende anderhalf jaar. Het skelet zal voor het eerst voor het publiek te bewonderen zijn halverwege 2016. In het Pesthuis, het huidige entreegebouw van het museum, is zij te zien in een tijdelijke tentoonstelling over het verhaal van T. rex. Wanneer het nieuwe museum gereed is, krijgt zij een plaats in de eregalerij van de Dinosauriërszaal. Naar verwachting opent het nieuwe museum in 2017 of 2018. T. rex met publiek 22 december 2014
6. Onderzoek naar T. rex Naturalis maakt een uitgebreide morfologische beschrijving van de botten en een vergelijking met andere exemplaren. Samen met andere onderzoekers uit binnen- en buitenland zal Naturalis proberen diverse onderzoeksvragen te beantwoorden. 17 Ouderdom T. rex leefde aan het eind van het Krijt van ruim 67 tot 66 miljoen jaar geleden. Het is echter belangrijk precies te weten hoe oud zij was, omdat daardoor de evolutie van T. rex nog nauwkeuriger te volgen is. De precieze ouderdom wordt bepaald met behulp van geologisch en paleomagnetisch onderzoek en een lakprofiel van de bodem. Naturalis werkt hierbij samen met geologen van de Vrije Universiteit Amsterdam en Universiteit Utrecht. Bovendien draagt onderzoek naar fossielen van planten en resten van pollen uit dezelfde aardlagen bij aan de ouderdomsbepaling van het skelet. Vergelijkbaar met het tellen van jaarringen in bomen, is ook de leeftijd van deze T. rex te achterhalen door de groeilijnen in de botten te tellen. Met x-ray micotomografie, een recente beeldtechniek blijven de botten hierbij gespaard. Enkel in het kuitbeen, de fibula, wordt een zeer klein gaatje geboord om de resultaten van de röntgentechniek mee te vergelijken. Dit gebeurt in samenwerking met een Belgische onderzoeker die aan de Vrije Universiteit Brussel en het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurhistorie verbonden is. Schedel Het grote blok waarin de schedel zich nog bevindt, gaat voorafgaand aan het prepareren door een CT-scanner. Gezien de grootte van het blok en de benodigde röntgenstraling is een medische CT-scanner hiervoor niet geschikt en is gekozen voor een grotere industriële CT-scanner. De CT-scan helpt om de schedel veel nauwkeuriger te kunnen prepareren en zelfs de oorspronkelijke ligging van zachte weefsels, zoals de luchtwegen en de onderdelen van het middenoor vast te stellen. De scan zal naar verwachting plaatsvinden in de eerste helft van 2015. De schedel Geslacht Uit eerdere T. rex vondsten is bekend dat de soort twee verschillende verschijningsvormen kent: de robuuste en de minder robuuste vorm. Het is waarschijnlijk dat deze twee vormen de verschillende geslachten vertegenwoordigen. De aanwezigheid weefsel met opgeslagen kalk in het binnenste van sommige botten bij de robuuste vorm, verraad dat het bij deze vorm om een vrouwelijke T. rex gaat. De mineralen worden tijdelijk opgeslagen voor de productie van eieren. Naturalis gaat bij het gevonden skelet, dat van de robuuste vorm is, de verschillen tussen de robuuste en de minder robuuste vorm verder onderzoeken. Ook hopen de onderzoekers tekenen van kalkopslag te vinden, hoewel we nog niet weten op welke leeftijd T. rex stopte met eieren leggen. 22 december 2014
Dieet Analyses van stabiele isotopen in fossiel materiaal, vooral van 13C (koolstof) en 18O (zuurstof), levert een schat aan informatie op over het dagelijks leven van deze dinosaurus. De hoeveelheid 13C kan iets vertellen over het menu van T. rex en de hoeveelheid 18O verraadt de lichaamstemperatuur en samenstelling van het water dat deze T. rex dronk. Door opeenvolgende lagen tandglazuur op deze manier te vergelijken, hopen de onderzoekers mogelijke migratiepatronen bloot te kunnen leggen. Het onderzoek naar stabiele isotopen gebeurt in samenwerking met de Vrije Universiteit Amsterdam. 18 Botaandoeningen Tijdens haar leven, heeft de oude dame verschillende verwondingen opgelopen. Het rechterkuitbeen en een van de ribben laten vergroeiingen zien die wijzen op een botbreuk of een infectie. Ook de kaken hebben het zwaar te verduren gehad met een infectie in de rechter bovenkaak en een opening in de linker onderkaak. Dit gat is mogelijk veroorzaakt door de beet van een mannelijke T. rex tijdens een paring. Deze beschadigingen en aandoeningen zijn tijdens de opgraving op de botten aangetroffen en zullen binnenkort verder onderzocht worden in een CT-scanner. Bij het medisch onderzoek aan deze T. rex is ook het LUMC betrokken. Snelheid Samen met onderzoekers uit Manchester proberen we het voortbewegen van T. rex beter te begrijpen. Al jaren is de manier van voortbewegen en de topsnelheid van T. rex onderwerp van discussie. Recent onderzoek wijst op de mogelijk grotere rol van opgeslagen energie in de pezen tijdens bepaalde fases van het voortbewegen. Naturalis gaat met behulp van de gemaakte CT-scans de vorm van de botten en de aanhechting van de pezen verder onderzoeken. Een oude T. rex levert daarmee waardevolle informatie op voor het onderzoek naar snelheid van T. rex. Tot slot De komende tijd zal Naturalis bovendien nog veel andere onderzoeksvragen met behulp van T. rex proberen te beantwoorden. Het onderzoek zal te volgen zijn via naturalis.nl, via social media en in het museum zelf.
7. Naturalis Biodiversity Center Bij Naturalis Biodiversity Center willen we biodiversiteit beschrijven, begrijpen en verklaren. Voor het welzijn van de mensen en het voortbestaan van de aardse natuur. 19 Collectie We verzamelen, bewaren en bestuderen dieren, planten en stenen. Onze collectie telt inmiddels 37 miljoen objecten en is daarmee van wereldformaat. Hij groeit nog elke dag dankzij het wereldwijde veldwerk van onze onderzoekers en vele amateurwetenschappers. Op dit moment wordt een groot deel van de collectie gedigitaliseerd, waardoor het gemakkelijker wordt informatie over onze collectie te delen met onderzoekers wereldwijd. Onderzoek Aan de hand van de collectie kunnen onze onderzoekers baanbrekend onderzoek verrichten. Dat doen zij wereldwijd op locatie én in onze laboratoria in Leiden. Zo komen we steeds meer te weten over de werking van de natuur én haar toepassingsmogelijkheden Onderwijs De kennis en expertise die we bezitten dragen we over op de onderzoekers van morgen. Dat doen we in de collegezalen van, en in gezamenlijke onderzoeksprojecten met de universiteiten van Leiden, Amsterdam en Wageningen. Museum In ons museum verwonderen jong en oud zich over het leven op aarde. Door te kijken en, heel belangrijk, door zelf te doen. Een bezoek aan Naturalis is een uniek kijkje in de keuken van de wereld van de biodiversiteit! Dienstverlening Bij Naturalis Biodiversity Center werken ruim 100 specialisten. Dit team ontleent zijn kracht aan een unieke combinatie van expertise, vaardigheden, apparatuur en faciliteiten. Dit is ook van waarde voor partijen buiten Naturalis. 22 december 2014
8. Bezoekersinformatie 21 Adresgegevens museumingang Pesthuislaan 7, Leiden bezoekadres Darwinweg 2, 2333 CR Leiden postadres Postbus 9517, 2300 RA Leiden telefoon 071 568 76 00 e-mail contact@naturalis.nl adres kantoor Darwinweg 2, 2333 CR Leiden Naturalis ligt op loopafstand van treinstation Leiden en is goed bereikbaar met het openbaar vervoer. Openingstijden Naturalis is elke dag open van 10.00 tot 17.00 uur. Op 25 december en 1 januari is Naturalis gesloten. Tickets Bezoekers wordt aangeraden toegangskaarten voor Naturalis online te kopen De online tickets zijn een heel jaar geldig na aankoop. Toegangskaarten zijn ook te koop aan de kassa s in het museum. Dinodagen Van maandag 22 december tot en met zondag 4 januari vier je kerst in dinosferen. Door het hele museum loop je een spannende dinospeurtocht en kom je allerlei activiteiten tegen. Speel bijvoorbeeld met de hele familie een ronde mee met de Bottenbingo of graaf je eigen fossiel op. Net als een echte paleontoloog vul je een onderzoekslijst in en kom je alles te weten over het tijdperk van de dino's. De allerkleinsten nemen een kijkje bij poppenvoorstelling Dina Dino bakt een ei. Bij Bouw je eigen T. rex kun je kleuren en bouwen aan je eigen T. rex. Je beslist zelf of jouw T. rex een roze-met-witte-stippenhuid had of er juist heel anders uitzag. Niet alleen T. rex krijgt een kleurtje; ook jij kan je laten schminken! Tijdens de kerstvakantie kun je ook kijken naar Pieter in de Prehistorie. Op de vijfde etage prepareren we de kop van een Triceratops. Kom kijken hoe onze experts dit precisiewerkje uitvoeren. Of ga op de foto hangend tussen de kaken van T. rex: Help! Ik ben een dinosnack geworden! Door een speciaal scherm lijkt het net echt. En nog leuker is het om die te delen via Facebook! 22 december 2014
9. Sprekers persconferentie 23 Drs. E. J. F. B. (Edwin) van Huis - Algemeen directeur en bestuurder van stichting Naturalis Biodiversity Center Edwin van Huis is sinds 1 juli 2011 algemeen directeur van Naturalis Biodiversity Center. Van Huis is bioloog en bedrijfskundige. Voor zijn aanstelling bij Naturalis was hij directeur van het mede door hem opgerichte bureau XPEX, dat interim-management, organisatieadvies en concepten levert voor toeristische en culturele sector. Daarvoor was hij tussen 1996 en 2008 algemeen directeur van het Nederlands instituut voor Beeld en Geluid. Ook was hij zakelijk directeur van het Rijksmuseum Amsterdam en werkte hij voor het Ministerie van WVC (Cultuur). Algemeen directeur Edwin van Huis Dr. A.S. (Anne) Schulp - Senior onderzoeker fossiele vertebraten Als vertebratenpaleontoloog probeert Anne Schulp fossielen opnieuw tot leven te brengen door onderzoek en publiekscommunicatie. Na zijn studie aardwetenschappen was Schulp van 1998 tot 2013 collectiebeheerder bij Natuurhistorisch museum Maastricht, waar hij op dit moment nog steeds gastonderzoeker is. In zijn onderzoek lag de focus op mosasauriërs en andere gewervelden uit het late Krijt gevonden in de omgeving van Maastricht. Hij promoveerde in 2006 op het onderzoek aan mosasaurusfossielen uit Maastricht. Ook verrichte hij veldonderzoek naar mosasauriërs in de Namibische woestijn en naar de eerste dinosaurusvoetsporen op het Arabisch schiereiland. Anne Schulp is tevens als gastonderzoeker verbonden aan de faculteit Aard- en Levenswetenschappen aan Vrije Universiteit Amsterdam, waar hij onderzoek doet naar stabiele isotopen van de Maastrichtse fossielen. In 2013 begon hij bij Naturalis. De komende jaren richt hij onder meer op het onderzoek naar T. rex en het verhaal dat Naturalis in de nieuwe dinosauriërszaal gaat vertellen. 22 december 2014
Paleontoloog Anne Schulp 24
25 22 december 2014